INFORMACJE OGÓLNE O PROJEKCIE

INFORMACJE OGÓLNE O PROJEKCIE ADRESACI: Projekt pn. Edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży w zakresie ornitofauny na terenie woj. kujawsko-pomorskiego adresowany jest do: grup zorganizowanych dzieci i młodzieży, nauczycieli ze szkół województwa kujawsko-pomorskiego, mieszkańców województwa kujawsko-pomorskiego, Torunia i okolic, turystów. CELE: W ramach projektu zakłada się: organizację warsztatów zajęć dla 100 grup zorganizowanych dzieci i młodzieży z woj. kujawsko-pomorskiego, opracowanie i wydanie materiałów edukacyjno-informacyjnych, organizację 4 spotkań otwartych dla mieszkańców woj. kujawsko-pomorskiego, utworzenie ścieżki edukacyjnej pn. Ptaki Barbarki na terenie Osady Leśnej na Barbarce, organizację 1 szkolenia dla nauczycieli (wrzesień 2015 r.), organizację konkursów fotograficznego i na komiks, prowadzenie strony internetowej dotyczącej ornitofauny woj. kujawsko-pomorskiego. TERMIN REALIZACJI: styczeń grudzień 2015 r. FINANSOWANIE: Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu. 1

SPIS TREŚCI: SCENARIUSZE I KARTY PRACY Obserwacje ornitologiczne y Karta pracy dla klas I III y Karta pracy dla klas IV VI y Karta pracy dla szkół ponadpodstawowych Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne y Karta pracy dla klas I III y Karta pracy dla klas IV VI y Karta pracy dla szkół ponadpodstawowych Ochrona ptaków i ich siedlisk y Karta pracy dla klas I III y Karta pracy dla klas IV VI y Karta pracy dla szkół ponadpodstawowych Ptaki wodno-błotne y Karta pracy dla klas I III y Karta pracy dla klas IV VI y Karta pracy dla szkół ponadpodstawowych Ślady i tropy zwierząt y Karta pracy dla klas I III y Karta pracy dla klas IV VI y Karta pracy dla szkół ponadpodstawowych 5 12 14 16 18 28 30 32 34 46 48 50 52 59 61 63 65 71 73 75 ZAŁĄCZNIKI Załącznik nr 1. Klucz do rozpoznawania ptaków wodnych Załącznik nr 2. Klucz do rozpoznawania ptaków leśnych Załącznik nr 3. Klucz do rozpoznawania ptaków szponiastych i drapieżników nocnych Załącznik nr 4. Typy gniazd Załącznik nr 5. Gra edukacyjna Ptaki Załącznik nr 6. Klucz do rozpoznawania jaj ptaków Załącznik nr 7. Klucz do rozpoznawania tropów zwierząt Załącznik nr 8. Klucz do rozpoznawania piór ptaków szponiastych Załącznik nr 9. Mapa obszarów chronionych ze względu na siedliska Załącznik nr 10. Ptaki i strefy ochronne miejsc gniazdowania Załącznik nr 11. Lista gatunków ptaków chronionych, łownych i chronionych częściowo Załącznik nr 12. Obserwacje ornitologiczne terenowa karta pracy dla klas I III Załącznik nr 13. Obserwacje ornitologiczne terenowa karta pracy dla klas IV VI Załącznik nr 14. Materiały do zadania nr 1. Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne dla klas IV VI Załącznik nr 15. Dyrektywa Ptasia z załącznikami Załącznik nr 16. Prezentacja Ochrona ptaków i ich siedlisk materiał pomocniczy 79 82 86 88 89 93 94 97 102 104 105 122 123 124 125 138 2

SCENARIUSZE KARTY PRACY 3

4

SCENARIUSZ Obserwacje ornitologiczne CEL GŁÓWNY: zapoznanie się z najpospolitszymi gatunkami ptaków występującymi w naszym kraju CELE OPERACYJNE: Uczeń: wyjaśnia pojęcie ornitologia, wymienia zasady dokonywania obserwacji ornitologicznych, opisuje budowę ptaków, wyjaśnia różnice w ubarwieniu samic i samców ptaków, rozróżnia kształty dziobów i nóg ptaków wodnych, szponiastych, śpiewających, wymienia przystosowania ptaków do lotu, rozróżnia na podstawie wyglądu siedem pospolitych gatunków ptaków: bogatka, modraszka, kowalik, sójka, dzięcioł duży, krzyżówka, zięba, wyjaśnia, dlaczego ptaki śpiewają, rozpoznaje ślady ptaków: dziuple, gniazda, kuźnie, odchody, pióra, tropy, wypluwki, posługuje się lornetką, rozróżnia ptaki ze względu na miejsce gniazdowania, rozróżnia ptaki ze względu na zamieszkiwaną część lasu, charakteryzuje wybrane zachowania ptaków (zachowania rozrodcze, pielęgnację upierzenia, migracje), opisuje przystosowania ptaków do zdobywania określonego rodzaju pokarmu, wymienia działania, jakie podejmuje się w celu ochrony ptaków. CZAS TRWANIA ZAJĘĆ: 60 minut + wyjście terenowe ŚRODKI DYDAKTYCZNE: prezentacja multimedialna pt. Obserwacje ornitologiczne, klucze do rozpoznawania ptaków, podkładki, długopisy, tablica/flipchart, wycięte sylwetki ptaków, kształty dziobów, nóg i skrzydeł, okazy naturalne, np. pióra różnych gatunków ptaków, wypluwki, lornetki, karty pracy, terenowe karty pracy. METODY: pogadanka, wykład, gra edukacyjna, obserwacja. PRZEBIEG ZAJĘĆ: KLASY I III SP 1. Prowadzący prezentuje grupę zwierząt ptaki. W formie burzy mózgów uczniowie podają cechy charakterystyczne dla ptaków. 2. Prowadzący wykorzystując prezentację Obserwacje ornitologiczne omawia cechy budowy ptaków. 3. Prowadzący wprowadza pojęcia ornitologii i ornitologa. 4. Prowadzący zwraca uwagę uczniów, że najistotniejszą cechą ptaków jest zdolność do lotu. Prowadzący pokazuje naturalne okazy piór, np. pawia, bażanta, wrony, dzięcioła, sowy, gołębia, inne. Prowadzący wskazuje uczniom, że pióra pomagają w locie ptaka (długie, twarde z dutką) oraz ogrzewają ptaka (pióra puchowe, krótkie, miękkie). 5. Prowadzący zwraca uwagę na ubarwienie różnych gatunków ptaków wykorzystując prezentację Obserwacje ornitologiczne. 6. Prowadzący wykorzystując prezentację Obserwacje ornitologiczne wyjaśnia różnicę pomiędzy typami dziobów i nóg w zależności od zdobywanego pokarmu. 7. Wykorzystując prezentację prowadzący przedstawia od 5 do 7 gatunków ptaków, m.in. ptaki wodne (mewy, czaple, kormorany, rybitwy, kaczki, gęsi, łabędzie), szponiaste (pustułka, myszołów, orlik, bielik), śpiewające (np. rudzik, zięba, kos, pierwiosnek). 8. Prowadzący przygotowuje tablicę z magnesami, na której przyczepia nazwy ptaków i ich korpusy (np. bielik, łabędź, 5

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne bażant) oraz rozsypankę z różnymi kształtami dziobów i nóg. Prowadzący zaprasza chętnych uczniów do ułożenia rozsypanki dopasowania nóg i dziobów do korpusu. 9. Prowadzący prosi uczniów o podanie przyczyn wyboru określonych nóg i dziobów. 10. Prowadzący prowadzi pogadankę na temat tego, co ułatwia rozpoznawanie gatunków ptaków w terenie. Na tablicy zapisuje propozycje uczniów. Oprócz wyglądu zewnętrznego ptaka, tj. koloru, dziobu, wielkości, powinno pojawić się stwierdzenie, że ptaki rozpoznajemy po śpiewie. 11. Prowadzący wyjaśnia, dlaczego ptaki śpiewają i dlaczego robią to w okresie wiosennym. Śpiew jest zwykle związany z początkiem okresu lęgowego. Wiosna to pora wyznaczania terytoriów, poszukiwania partnerów, zakładania gniazd i wychowywania piskląt. Ptaki głośno śpiewając, wyznaczają swoje rewiry i odstraszają w ten sposób swoich rywali. Samica z reguły wybiera ptaka, który śpiewa najgłośniej, bo ma największy rewir lęgowy. 12. Prowadzący wyjaśnia pojęcia migracji i terytorializmu. 13. Prowadzący przygotowuje do odsłuchania od 3 do 5 głosów wybranych ptaków z prezentacji Obserwacje ornitologiczne. 14. Prowadzący proponuje zabawę edukacyjną utrwalającą rozpoznawanie ptaków po śpiewie. Dzieli grupę na 5 zespołów, nadając im nazwę ptaka. W momencie włączenia śpiewu ptaka uczniowie odgrywający rolę ptaka powinni się poruszać latają. 15. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren w celu obserwacji ptaków. Podaje zasady dobrej obserwacji ptaków. Na podstawie naturalnych okazów lub wykorzystując prezentację pokazuje uczniom, jakie ślady w środowisku wskazują na obecność ptaków. 16. Prowadzący rozdaje lornetki, klucze do rozpoznawania ptaków i terenowe karty pracy. 17. Prowadzący na spacerze edukacyjnym, wykorzystując charakterystyczne cechy gatunkowe ptaków, prezentuje uczniom co najmniej 7 gatunków ptaków. 18. Prowadzący podczas spaceru zwraca uwagę na konieczność ochrony ptaków oraz fakt, że większość ptaków jest chroniona. Prowadzący uświadamia uczniom, że głównym sposobem na ochronę ptaków jest ochrona miejsc, w których żyją. Podsumowanie Uczniowie uzupełniają kartę pracy. Prowadzący może zaproponować grę edukacyjną Ptaki dla uczniów potrafiących czytać. KLASY IV VI SP, SZKOŁY PONADPODSTAWOWE Uczniów z klas IV VI SP obowiązuje zakres bez podkreślenia. Uczniowie klas ponadpodstawowych przerabiają wszystkie treści. 1. Prowadzący prezentuje grupę zwierząt ptaki. W formie burzy mózgów uczniowie podają cechy charakterystyczne dla ptaków. Prowadzący prosi uczniów o zapisanie informacji na tablicy. 2. Prowadzący przedstawia podstawowe informacje dotyczące ilości ptaków występujących w Polsce. 3. Prowadzący wykorzystując prezentację Obserwacje ornitologiczne omawia cechy budowy morfologicznej i anatomicznej ptaków. 4. Prowadzący zwraca uwagę na szczególne przystosowania ptaków ze względu na środowisko życia i źródło pokarmu. Prowadzący uzmysławia uczniom różnorodność gatunkową ptaków. 5. Prowadzący prowadzi pogadankę na temat tego, co ułatwia rozpoznawanie gatunków ptaków w terenie. Oprócz wyglądu zewnętrznego ptaka, tj. koloru, dziobu, wielkości, powinno pojawić się stwierdzenie, że ptaki rozpoznajemy po śpiewie. 6. Prowadzący wyjaśnia, dlaczego ptaki śpiewają i dlaczego robią to w okresie wiosennym. Prowadzący wyjaśnia pojęcia migracji i terytorializmu. 7. Prowadzący przygotowuje do odsłuchania do 12 głosów wybranych ptaków z prezentacji Obserwacje ornitologiczne. 8. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren w celu obserwacji ptaków. Podaje zasady dobrej obserwacji ptaków. Na podstawie naturalnych okazów lub wykorzystując prezentację pokazuje uczniom, jakie ślady w środowisku wskazują na obecność ptaków. 9. Prowadzący rozdaje lornetki, klucze do rozpoznawania ptaków i terenowe karty pracy. 10. Prowadzący na spacerze edukacyjnym, wykorzystując charakterystyczne cechy gatunkowe ptaków, prezentuje uczniom co najmniej 12 gatunków ptaków. W zależności od pory roku prowadzący omawia aktywność ptaków w danej porze roku. 6

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne 11. Prowadzący w trakcie spaceru podaje informacje dotyczące podziału ptaków ze względu na miejsce życia oraz podziału ptaków ze względu na miejsce gniazdowania. 12. W trakcie spaceru prowadzący dzieli uczniów na grupy 2 4-osobowe i przydziela im stanowiska badawcze, grupy przez 15 minut obserwują, słuchają i rozpoznają gatunki ptaków, obserwacje notują w kartach pracy. 13. Prowadzący podczas spaceru zwraca uwagę na konieczność ochrony ptaków oraz fakt, że większość ptaków jest pod ochroną. Prowadzący uświadamia uczniom, że głównym sposobem na ochronę ptaków jest ochrona miejsc, w których żyją. Podsumowanie Uczniowie rozwiązują karty i przygotowują prelekcje wystąpienia zawierające informacje na temat jednego wybranego ptaka. INFORMACJE, POJĘCIA, DEFINICJE Terytorializm forma instynktownych zachowań zwierzęcia, polegająca na utrzymaniu i obronie swojego terytorium, czyli miejsca, które zapewnia mu schronienie, dostateczną ilość pokarmu oraz wszystkie elementy niezbędne do wychowywania potomstwa. Ptaki oznaczają swoje terytorium sygnałem dźwiękowym, czyli śpiewem. Zwierzę broni swego terytorium głównie przed innymi osobnikami tego samego gatunku lub innych gatunków. Wielkość terytorium zależy od zapotrzebowań pokarmowych ptaka, w przypadku drapieżników jest zwykle większa niż u pozostałych gatunków. Ornitologia dział zoologii zajmujący się ptakami, obejmujący biologię ptaków, ich zwyczaje, trasy przelotów, gniazdowanie, życie społeczne, obserwacje w terenie itp. Ornitolog człowiek zajmujący się obserwacją i badaniami nad ekologią ptaków. Migracje wędrówki, czyli przemieszczanie się ptaków między dwoma obszarami powodowane poszukiwaniem terenów o odpowiednim klimacie, a co za tym idzie o odpowiednich warunkach pokarmowych i lęgowych. Z reguły ptaki przemieszczają się między zimowiskami a terenami lęgowymi. Odległości pokonywane w czasie takich wędrówek mogą być różne, np. szczygły zależnie od pory roku zmieniają miejsce bytowania, ale obszary zamieszkiwane przez nie latem i zimą częściowo się pokrywają lub ze sobą graniczą. Podobnie jest w przypadku gili ptaki te możemy obserwować przez cały rok, jednak w chłodnej porze roku widzimy liczne ptaki przybyłe z północy na zimowisko, a latem nieliczne w naszym kraju ptaki lęgowe. Wiele ptaków podejmuje jednak dłuższe wędrówki, np. bocian, jaskółka. Wędrówki większości gatunków z terenu Europy odbywają się w kierunku północ-południe. W przypadku dalekich wędrówek trasa przelotu pokonywana jest etapami, które mogą liczyć od 100 km (mniejsze ptaki) do nawet 500 km u większych gatunków. Wędrówki podejmuje większość ptaków. Tylko nieliczne są osiadłe, np. wróble czy niektóre gatunki tropikalne. Przystosowanie ptaków do lotu: aerodynamiczny kształt ciała, brak zębów, kończyny przednie przekształcone w skrzydła, spneumatyzowane kości, worki powietrzne, które podwójnie wentylują płuca, serce czterodziałowe z pełną przegrodą, zrośnięcie kręgów piersiowych, ruchomy jest tylko odcinek szyjny, rozwój grzebienia kostnego na mostku przyczep dla mięśni poruszających skrzydłami, redukcja kości palców w kończynie przedniej, zrośnięcie obojczyków w kształt litery V, silnie zredukowana liczba kręgów odcinka ogonowego (pygostyl), brak pęcherza moczowego, silny rozwój mięśni poprzecznie prążkowanych, głównie czerwonych, znaczny rozwój mózgu, doskonale rozwinięty narząd wzroku, jajorodność. 7

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne Budowa pióra pióro składa się z elastycznej osi oraz dwu chorągiewek: zewnętrznej i wewnętrznej. Górna część osi pióra, o przekroju czworokątnym, nosi nazwę stosiny, dolna o przekroju owalnym znajdująca się poniżej chorągiewki nazywa się dutką. Wewnętrzna część dutki zbudowana z delikatnych łuseczek rogowych nosi nazwę duszy. Chorągiewki pióra składają się z promieni wyrastających z obydwu stron stosiny. Od promieni tych wyrastają z kolei na dwie strony promyki, które łączą się ze sobą delikatnymi haczykami. Rola różnych typów piór: a) pióra puchowe są małe, delikatne, lekkie i puszyste. Rosną przy samym ciele stanowiąc warstwę izolacyjną. Z wierzchu są praktycznie niewidoczne. b) pióra konturowe są sztywniejsze, bardziej gładkie od puchowych, często kolorowe, nadają ptakom ich wygląd i opływowy kształt i chronią przed opadami atmosferycznymi. c) lotki i sterówki są ułożone dachówkowato, aby powietrze mogło je swobodnie opływać: y sterówki stabilizują lot, kierują nim, a szeroko rozsunięte i skierowane w dół hamują go, y lotki podczas ruchu skrzydła w górę powietrze przechodzi swobodnie, przy ruchu w dół lotki uszczelniają się i stawiają opór dający siłę nośną. Krótka charakterystyka wybranych grup ptaków: a) ptaki śpiewające najbardziej zróżnicowana grupa ptaków. Zwykle są to gatunki niewielkie. Mają specyficzną budowę krtani z wieloma mięśniami głosowymi umożliwiającą im wydawanie głosów godowych, zwanych śpiewem, np. jemiołuszki, strzyżyki. Pokarmem są owady i nasiona. b) kukułki należą tu głównie owadożerne pasożyty lęgowe. W Polsce występuje tylko jeden gatunek kukułka. c) gołębie są ptakami o średniej wielkości. Ich pióra są sztywne, głowa niewielka, dziób miękki z woskówką, nogi krótkie. Obie płcie ubarwione są zwykle podobnie. Żyją w parach na skrajach lasów i w parkach, gruchają lub pohukują, chodzą sprawnie po ziemi, szybko latają. Ich pokarmem są nasiona, czasem ślimaki. Budują płaskie gniazda, są gniazdownikami, odbywają wędrówki. d) dzięcioły ptaki ruchliwe i zwykle pstro ubarwione. Posiadają dłutowaty dziób i długi, lepki język zaopatrzony w haczyki. Nogi są silne o dwóch palcach skierowanych do przodu i dwóch do tyłu. Ogon jest sztywny i klinowaty. Samce najczęściej posiadają czerwoną plamę na głowie. Żyją w lasach i różnego rodzaju zadrzewieniach. Co rok wykuwają nowe dziuple. Żywią się owadami i ich larwami, nasionami, orzechami. e) kraskowe to stara ewolucyjnie grupa ptaków. Należą do niej niezwykle kolorowe ptaki o silnym dziobie i krótkich, słabych nogach. Gniazda budują w dziuplach lub norkach ziemnych. Należą tu dudki, kraski i zimorodki. f) ptaki drapieżne posiadają ostry, hakowaty dziób i silne nogi zaopatrzone w ostre pazury. U wielu gatunków występują tzw. nogawice długie, gęste pióra na skokach. Polują na ptaki, ssaki, ryby, owady. Budują duże, otwarte gniazda na drzewach lub w załomach skalnych. g) sowy są nocnymi ptakami drapieżnymi o obfitym, puszystym ubarwieniu. Oczy skierowane są do przodu, a pióra wokół nich układają się w tak zwaną szlarę. Głowa jest niezwykle ruchliwa. Dziób jest krótki, haczykowaty, skrzydła szerokie i okrągłe, nogi opatrzone ostrymi pazurami. Sowy widzą i słyszą doskonale, ich lot jest bezszelestny i stosunkowo powolny. Pokarmem sów są zwykle gryzonie i małe ptaki. h) ptaki wodne: y polujące na ryby mewy, czaple, kormorany, rybitwy posiadają ostre dzioby i szpony, niektóre świetnie nurkują, np. kormorany, y kaczki, gęsi, łabędzie połączenie trzech przednich palców nóg błoną pławną, dziób zwykle spłaszczony, na końcu zrogowaciały, zakończony paznokciem, wewnętrzne krawędzie dzioba zaopatrzone w podwójny rząd blaszek rogowych (do odcedzania pokarmu). Podział ptaków ze względu na miejsce gniazdowania: ptaki zakładające gniazda na wysokości poniżej 1,5 m (w gałęziach krzewów) strzyżyk, pokrzewki, ptaki zakładające gniazda powyżej 1,5 m drozdy, kos, śpiewak, wrona siwa, ptaki zakładające gniazda w dziuplach dudek, muchołówki, dzięcioły, sikory. Podział ptaków ze względu na miejsce życia: ptaki wnętrza lasu muchołówka, ptaki obrzeży lasu kapturka, ptaki granicy lasu trznadel, strzyżyk. 8

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne Zachowania ptaków: a) zachowania terytorialne i godowe ptaki wyznaczają swoje rewiry głośno śpiewając i odstraszając w ten sposób swoich rywali, samica z reguły wybiera ptaka, który śpiewa najgłośniej, bo ma największy rewir lęgowy. U niektórych ptaków (grzywaczy, skowronków, dzwońców) obserwować można loty tokowe, kiedy samce głośno klaszcząc skrzydłami wzbijają się w górę, a później opadają z rozpostartymi skrzydłami i ogonem. W rozmnażaniu ptaków wyróżniamy: y poszukiwanie partnerów, y zaloty, y łączenie się w pary, y budowę gniazda, y złożenie i wysiadywanie jaj, y wykluwanie się piskląt i opieka nad potomstwem. b) pielęgnacja upierzenia ptaki czyszczą je przeciągając dziobem po pojedynczych piórach na całej ich długości. Ptaki zażywają również kąpieli wodnych, słonecznych, w piasku lub pyle, w kwasie mrówkowym. c) migracje ptaki są bardzo odporne na warunki atmosferyczne, przyczyną podejmowania wędrówek jest zazwyczaj brak pokarmu, różne gatunki ptaków podejmują wędrówki i powracają z nich w różnych terminach np. rudzik, pierwiosnek przylatuje do Polski już w marcu, słowik kulczyk, zaganiacz w maju. Przykładowe zależności pomiędzy budową ptaka, a środowiskiem jego życia i rodzajem zdobywanego pokarmu. a) owadożerne np. strzyżyki; posiadają długi cienki dziób, czasem zagięty do dołu (pełzacz); u jaskółek i jeżyków dziób jest krótki, ale szeroki, co umożliwia im łapanie owadów w powietrzu. b) ziarnojady np. szczygły, grubodzioby; posiadają krótki, mocny dziób do rozgniatania nasion. c) mięsożerne na górnej szczęce posiadają dziób ostro zakończony, tzw. ząb; posiadają również ostre szpony. Ślady obecności ptaków, jakie możemy zaobserwować w terenie: dziuple, gniazda otwarte, kuźnie, odchody, pióra, tropy, wypluwki, ślady skrzydeł, miejsca kąpieli. Aktywność ptaków w zależności od pory roku: a) wiosna powrót ptaków z dalekich zimowisk (jaskółki, kapturki, jerzyki), lęgi (od marca kos dzwoniec, sierpówka), śpiew (szczyt aktywności w maju o świcie), dobra pora na obserwacje ze względu na niewielką ilość liści. b) lato obserwacje coraz trudniejsze ze względu na rosnące liście, szczyt okresu lęgowego, wychowywanie piskląt, niektóre gatunki odbywają drugi lęg, spada aktywność śpiewających samców, młode szpaki zbierają się w duże stada, ptaki wróblowate odbywają pierzenie, w sierpniu zaczynają się pierwsze odloty, trwają przygotowania do odlotów objadanie. c) jesień wędrówki, słychać głosy przelatujących ptaków (drozdów, rudzika), przylatują ptaki z północnego wschodu na zimowiska (gawrony, kwiczoły, jemiołuszki), gromadzenie zapasów zimowych (sójka i orzechówka). Charakterystyka wybranych gatunków ptaków: a) kos Turdus merula gatunek średniej wielkości ptaka częściowo wędrownego. Samce są zabarwione na czarno z żółtym dziobem. Upierzenie samic jest w dużej części ciemnobrązowe. Kosy gniazdują w niemal całej Europie poza daleką północą i krańcami południowo-wschodnimi. Poza tym zamieszkują fragmenty Afryki Północnej i Azji. W Europie Środkowej część ptaków opuszcza na zimę tereny lęgowe i wędruje do Europy Południowej oraz Afryki Północnej. Pierwotnie kos był ptakiem leśnym. W dalszym ciągu można go spotkać w lasach, jednak w XIX stuleciu rozpoczął się proces synurbizacji. Kosy, zasiedlając początkowo parki i ogrody w pobliżu osad ludzkich, wkrótce przeniosły się także do centrów miast. Odżywiają się przeważnie pokarmem zwierzęcym, głównie dżdżownicami i chrząszczami. Chętnie zjadają też jagody i inne owoce. Budują gniazda zazwyczaj wśród gałęzi drzew i krzewów. 9

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne Samica sama buduje miseczkowate gniazda, przeważnie na drzewach lub krzewach, ale także na ziemi. Materiał na nie zbierany jest wyłącznie na ziemi. Na początku samica wznosi z cienkich gałązek, grubych łodyg, potem formuje z cienkich łodyg, liści i mchu nieckę gniazda, a następnie pokrywa ją gliną lub wilgotnym szlamem. b) zięba Fringilla coelebs gatunek małego ptaka z rodziny łuszczaków. Ogółem zasiedla Europę z wyjątkiem północnej Skandynawii, zachodnią Azję oraz południową Afrykę. Nie jest zagrożona wyginięciem. Na terenie Polski chroniona. Występuje bardzo wyraźny dymorfizm płciowy. Samiec z czarnym czołem i szarą czapeczką zachodzącą na kark. Skrzydła ogólnie czarne, dwa białe pasy. Ptak wielkości wróbla. W Polsce gatunek lęgowy, jednakże coraz więcej osobników zimuje. Zięba to gatunek o dużej plastyczności pod względem wymagań środowiskowych. Spotykana we wszystkich biotopach, gdzie są drzewa, często w bliskości człowieka. W okresie lęgowym zamieszkuje różne typy lasów i borów z ubogą warstwą krzewów i ziół, grupy drzew liściastych lub iglastych rosnących na polach, w ogrodach, alejach, zadrzewieniach i parkach w miastach. Od jesieni do wiosny często widuje się zięby na otwartych terenach, gdzie żywią się nasionami roślin. W Europie zięba występuje prawie wszędzie. Na zimowiska z północnych części areału wędruje zwykle na południe nad Morze Śródziemne. Odlot na zimę ma miejsce we wrześniu lub październiku, a przylot od marca do kwietnia. Poza okresem lęgowym, głównie zimą, przebywa zazwyczaj w stadach, również z innymi gatunkami ptaków, np. wróblami. Nie jest wyspecjalizowana do konkretnego pokarmu i miejsca gniazdowania. Zazwyczaj żeruje na ziemi. Zjada głównie nasiona oraz owoce jagodowe, jabłek, śliwek, porzeczek i gruszek. Wiosną, w okresie lęgowym, owady i inne bezkręgowce zbiera z liści i gałązek, a w pozostałą część roku podstawę pożywienia stanowią nasiona chwastów, roślin zielnych, drzew i krzewów, a czasem też pąki drzew. Większość gniazd umieszczona jest na drzewach w rozwidleniu gałęzi lub tuż przy pniu. Gniazdo buduje samica. Zwykle umieszczone poniżej 4 m nad ziemią, ma kształt misternie uwitej miseczki. c) wilga Oriolus oriolus gatunek średniego ptaka wędrownego, w Polsce średnio liczny ptak lęgowy na całym niżu, unika wyższych terenów górskich. W Polsce przebywa krótko od maja do września. To jeden z najbarwniejszych ptaków spotykanych w kraju. Upierzenie samca na głowie, grzbiecie i spodzie ciała jaskrawożółte, skrzydła czarne z żółtą plamą u nasady lotek dłoniowych, ogon czarny na końcu z żółtymi brzegami. Przez oko przechodzi czarny pasek. U obu płci oczy i dziób czerwone. Samica szarozielono-żółtawa na wierzchu, a od spodu białoszara z ciemniejszym podłużnym kreskowaniem, o ciemniejszych oliwkowozielonych skrzydłach i ogonie. Wilgi latają szybko i falistym torem. Samiec w powietrzu przypomina czarno-żółtą strzałę. To ptak płochliwy, rzadko schodzący na ziemię. Jest ruchliwy, często przelatuje z drzewa na drzewo. Tereny lęgowe w lasach liściastych i mieszanych, preferuje ich skraje, zadrzewieniach śródpolnych i nadrzecznych, starych dużych ogrodach, parkach, dolinach rzecznych i sadach. Najczęściej widywany w czasie przelotów między lasami lub sadami. Poza tym w gęstym listowiu i wysoko w koronach drzew jest prawie niezauważalny. Zjada głównie owady, pod koniec lata różne mięsiste jagody. Gniazdo buduje wysoko nad ziemią w rozwidleniu bocznej, cienkiej gałęzi z dala od pnia, w kształcie głębokiej, stabilnej czarki. Buduje je przeważnie samica. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. d) dzięcioł średni Dendrocopos medius gatunek ptaka z rodziny dzięciołowatych. W Polsce nieliczny ptak lęgowy. Spośród innych dzięciołów wyróżnia go czerwone ubarwienie wierzchu głowy. Najliczniejsza populacja znajduje się na Nizinie Śląskiej w dolinie Odry i w Wielkopolsce. Gatunek preferuje lasy liściaste dąbrowy, lasy bukowe i olchowe (najlepiej ponad 80-letnie). W wykutej przez siebie dziupli zakłada gniazdo, wyprowadza jeden lęg w roku. Zimuje na terenach lęgowych. Pożywienie stanowią owady i pajęczaki, zimą nasiona leszczyny, dębu i buku. W Polsce objęty ochroną gatunkową oraz programem Natura 2000. e) wodniczka Acrocephalus paludicola gatunek ptaka wędrownego z rodziny trzciniaków. Zamieszkuje wschodnią Europę i zachodnią Azję. Wodniczka zimuje w zachodniej Afryce. Jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem w skali świata. Spowodowane jest to zmniejszaniem się odpowiednich miejsc lęgowych likwidacja terenów podmokłych. W Polsce jej liczebność szacuje się na 2900 2950 śpiewających samców. Stosunkowo najliczniej występuje na Bagnach Biebrzańskich. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. f) dudek Upupa epops gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dudkowatych. Zamieszkuje niemal całą Europę oraz środkową i południową Azję. W Europie północna granica występowania sięga Bałtyku i ciągnie się po Jezioro Bajkał. Na zimę ptak opuszcza chłodniejsze rejony i udaje się na południe do środkowej i północno-zachodniej Afryki. W Polsce można go spotkać we wszystkich regionach, zarówno na niżu, jak i w niższych częściach gór, lecz nie występuje licznie. Łatwo rozpoznawalny charakterystyczny jest rdzawy czub na głowie rozkładany wachla- 10

SCENARIUSZ: Obserwacje ornitologiczne rzowato w okresie godowym i w sytuacjach zagrożenia, a jako jedyny europejski ptak łączy w upierzeniu rdzawą, czarną i białą barwę. Lata lotem falistym. Preferuje skraje starych widnych drzewostanów liściastych i aleje drzew w pobliżu rowów, pól i ugorów w obrębie terenów otwartych. W Polsce wybiera często naturalne doliny rzek i krajobraz rolniczy. Gniazda zakłada w dziuplach pojedynczo rosnących drzew. Gdy dziupli brakuje, wybiera dziury w ziemi lub sterty kamieni. W ciągu roku wyprowadza jeden lub dwa lęgi. Gatunek nie jest zagrożony wg danych IUCN (status LC niższego ryzyka). Zmniejszanie liczebności gatunku wynika z braku miejsc odpowiednich do gniazdowania (przez wycinanie dziuplastych drzew) i coraz mniejszej dostępności pokarmu. W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. g) zimorodek Alcedo atthis gatunek niewielkiego ptaka z zimorodkowatych. Wędruje jesienią z obszarów z kontynentalną zimą (północno-wschodnia Europa) do terenów z zimą łagodną, gdzie zbiorniki nie zamarzają. W Polsce to nieliczny ptak lęgowy. Sylwetka ptaka jest nieproporcjonalna, głowa i dziób są prawie równe długości tułowia. Jest nieco większy od wróbla. Jego lot jest szybki i często wykonuje loty nisko nad wodą. Występuje nad śródlądowymi wodami o stromych brzegach, z których zwisają korzenie lub gałęzie mogące służyć jako punkty obserwacyjne. Preferuje przede wszystkim rzeki i strumienie oraz brzegi jezior i stawów. Gniazdo zakłada w wygrzebanej w urwisku norze, czasem dość daleko od brzegu. Żywi się rybami, łapie je nurkując pionowo w dół w potokach i rzekach. Żywi się też wodnymi owadami, żabami i rakami. h) wróbel zwyczajny, wróbel domowy Passer domesticus gatunek małego ptaka zamieszkującego Europę i Azję. Skolonizował ludzkie osiedla wraz z rozwojem rolnictwa, prawdopodobnie przed kilkoma tysiącami lat. Występuje wszędzie tam, gdzie mieszka człowiek. W Polsce jest to nadal bardzo liczny ptak lęgowy, jednak już w roku 2004 wróbel zwyczajny został objęty ścisłą ochroną. Jest to ptak o krępej sylwetce, stosunkowo dużej głowie i mocnym dziobie. U samca wierzch ciała brązowy z ciemniejszymi paskami, spód szary. Policzki szare, oddzielone brązową pręgą od szarego wierzchu głowy. Na podgardlu czarny śliniak. Na policzku, w odróżnieniu od mazurka, brak czarnej plamki, a na skrzydle tylko jedna biała pręga. Dziób w okresie lęgowym czarny, a poza nim szary. Nogi brązowe lub różowe. Samice o szarobrązowym upierzeniu, na grzbiecie paskowanym, bez wyraźnych cech charakterystycznych. Nad okiem nie zawsze wyraźna jaśniejsza brew. Gniazdo zakłada w szczelinach budynków, pod dachami, w dziuplach i skrzynkach lęgowych, w gniazdach jaskółek i bocianów. Gniazdo ma kształt kuli z bocznym wejściem i jest uwite ze źdźbeł trawy, słomy, piór. Odżywia się głównie nasionami zbóż, chwastów, drzew i krzewów, nasionami roślin strączkowych, a wiosną drobnymi owadami. i) rudzik Erithacus rubecula gatunek małego ptaka wędrownego, zamieszkuje całą Europę. Nie znajdziemy go w Islandii, w północnej Skandynawii i w niektórych częściach Rosji. Zimuje w południowej i zachodniej Europie (polska populacja głównie na Półwyspie Iberyjskim), północnej Afryce i Azji Mniejszej. Na Wyspach Brytyjskich jest gatunkiem osiadłym. W Polsce liczny ptak lęgowy, rozpowszechniony w całym kraju. Część ptaków zimuje na terenach lęgowych. Poza tym zimą na teren kraju przylatują osobniki z populacji pochodzących ze Skandynawii. Obie płci ubarwione jednakowo, zbliżone są też rozmiarem. Najbardziej charakterystycznym elementem upierzenia jest ruda pierś, gardło i boki głowy. Z czasem rudy kolor jaśnieje i matowieje. Upierzenie z wierzchu oliwkowo-szare, oddzielone od rudej plamy szerokim popielatym pasem. Spód ciała biały, boki w bladym, szarobrązowym odcieniu. Dzięki rdzawej barwie czoła, boków głowy, piersi i jednolicie brązowym sterówkom dorosłe rudziki są łatwe do rozpoznania w terenie. Najczęściej przebywa na ziemi i szybko skacze po niej z opuszczonymi skrzydłami. Broni swojego terytorium nie tylko oznaczając śpiewem, ale też aktywnie przeganiając inne samce. Wędrowny, przelot następuje w marcu kwietniu i wrześniu listopadzie, choć część populacji osiadła. Ptak licznie występujący w różnych biotopach leśnych i zadrzewieniach. Występuje również w starych ogrodach, gęstych zaroślach, zadrzewieniach śródpolnych, wrzosowiskach, cmentarzach i parkach, gdzie rosną odpowiednio gęsto krzewy. Głównym pokarmem rudzika są larwy i dorosłe postacie owadów. Pokarm zwierzęcy zbiera na ziemi pośród roślinności. Zimą żerować może w okolicach niezamarzających cieków wodnych. Wejdzie też do płytkiej wody, jeśli znajdzie tam łakomy kąsek. Gniazdo zakłada zazwyczaj na ziemi, pod krzewem, między korzeniami drzew, na skarpie, w dziuplach lub w połamanych drzewach. Gdy lęgną się w ogrodach i w pobliżu siedlisk ludzkich, można odnaleźć gniazda rudzika na gzymsach werand, dziurach w murze lub szopach. Zbudowane z gnijących liści i mchu o skąpym wysłaniu z mchów, włosia, korzonków i sierści, w kształcie płytkiej czarki wyścielonej włosiem i piórami. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. 11

KARTA PRACY Obserwacje ornitologiczne KLASY I III IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. Połącz linią ptaka z odpowiednim pożywieniem i typem dzioba oraz nogi. bielik ryba krzyżówka nasiona i ziarna zbóż jaskółka rośliny wodne, np. moczarka kanadyjska wróbel owady, np. mucha Zadanie 2. Wpisz wybrane litery we wskazane miejsca. Litery utworzą hasło. W wyznaczonym miejscu wpisz wyjaśnienie. M Y S Z O Ł Ó W P I E C U S Z E K P U S T U Ł K A S Ó J K A R U D Z I K G I L G R Z Y W A C Z W I L G A 1 2 3 4 5 6 7 8 są to...... 12

KARTA PRACY: Obserwacje ornitologiczne KLASY I III Zadanie 3. Rozwiąż rebusy. Rozwiązaniem są nazwy ptaków. a) A + EK=KA b) L=J + c) K=L + TKO=WA Zadanie 4. Połącz ptaka z jego cieniem. a) b) 1. 2. 3. c) d) 4. 5. e) 6. f) g) 7. 13

KARTA PRACY Obserwacje ornitologiczne KLASY IV VI IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. Wpisz nazwy gatunkowe ptaków pod ich wizerunkami. Nazwy wybierz z tabeli. kos bogatka kowalik dudek puszczyk wilga sójka dzięcioł czarny modraszka rudzik zięba krzyżówka czajka sroka.......................................... Zadanie 2. Rozwiąż krzyżówkę. Hasło wpisz poniżej. 2. HASŁO 6. 3. 4. 5. 7.... to różnego typu konstrukcje, wykonane przez zwierzęta jako schronienie, a zwłaszcza jako miejsce wylęgu i odchowywania młodych, budują je stawonogi, ryby, płazy, ssaki i przede wszystkim ptaki. 1. 1. Ptak z rodziny łuszczaków, przylatuje do Polski w okresie zimy, rzadko gniazduje. 2. Ptak z rodziny kormoranowatych, związany z wodą, w nazwie ma przydomek czarny. 3. Ptak z rodziny łuszczaków, najpospolitszy ptak lęgowy w Polce, na skrzydłach dwa charakterystyczne białe pasy. 4. Ptak z rodziny kaczkowatych, w Polsce występują dwa gatunki, jeden z najcięższych ptaków latających, dorosłe osobniki białe, młode brunatno-szare. 5. Ptak, który wykuwa dziuple. 6. Ptak z rodziny sikor, inna nazwa sikory modrej. 7. Nazwa rzędu ptaków obejmujących nocne drapieżniki. 14

KARTA PRACY: Obserwacje ornitologiczne KLASY IV VI Zadanie 3. Rozpoznaj gatunki ptaków, których kontury są narysowane poniżej. Wypełnij kolorem kontur dzięcioła czarnego. 1. 4. 3. 5. 2. 8. 7. 6. 10. 9. 11. 12. 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... 6.... 7.... 8.... 9.... 10.... 11.... 12.... 15

KARTA PRACY Obserwacje ornitologiczne SZKOŁY PONADPODSTAWOWE IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. Wpisz informacje dotyczące jaj, typów i lokalizacji gniazd ptaków podanych w tabeli. Lp. Nazwa Jajo ptaka (wielkość, kolor, inne) Typ i lokalizacja gniazda 1. sójka 2. czajka 3. żuraw 4. bocian biały 5. bielik 6. czapla siwa 7. krzyżówka 8. kos Zadanie 2. Rozpoznaj poszczególne gatunki dzięciołów. Wybierz z ramki i wpisz nazwy w odpowiednie miejsca. dzięcioł czarny dzięcioł pstry duży dzięcioł pstry średni dzięciołek dzięcioł zielony a)... b)... c)... d)... e).................. 16

KARTA PRACY: Obserwacje ornitologiczne SZKOŁY PONADPODSTAWOWE Zadanie 3. Uzupełnij tabelę. Wpisz co najmniej 3 przykładowe gatunki ptaków do każdego wiersza. Lp. Informacje o gatunkach ptaków 3 przykładowe gatunki ptaków 1. ptaki odlatujące z kraju na zimę 2. ptaki przylatujące do kraju na zimę 3. ptaki osiadłe 4. drapieżniki nocne 5. ptaki szponiaste 6. ptaki blaszkodziobe 7. ptaki śpiewające leśne 8. ptaki owadożerne 9. ptaki owocożerne 10. ptaki żyjące w koloniach 11. ptaki budujące gniazda wysoko na drzewach 12. ptaki budujące gniazda na ziemi 13. ptaki o wyraźnej kolorystyce piór 17

SCENARIUSZ Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne CEL GŁÓWNY: poznanie biologii szponiastych ptaków i drapieżników nocnych CELE OPERACYJNE: Uczeń: zna i wymienia od 3 do 10 gatunków ptaków szponiastych, zna i wymienia od 3 do 5 sów, podaje charakterystyczne cechy dziennych (na przykładzie bielika) i nocnych ptaków drapieżnych (na przykładzie puszczyka), rozumie zależność pomiędzy cechami morfologicznymi bielika a zjadanym przez niego pokarmem, wie, w jaki sposób polują ptaki drapieżne oraz zna strategie polowania ptaków drapieżnych, umie zbudować łańcuchy pokarmowe z uwzględnieniem bielika, potrafi podać środowisko/siedlisko gniazdowania i żerowania co najmniej 5 ptaków drapieżnych, wie, jakie są przyczyny niskiej liczebności ptaków drapieżnych, zna formy ochrony ptaków drapieżnych. CZAS TRWANIA ZAJĘĆ: 90 minut ŚRODKI DYDAKTYCZNE: prezentacja pn. Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne, karty pracy, długopisy, kredki, pisaki, klej. METODY: obserwacja, pogadanka, wykład, dyskusja. PRZEBIEG ZAJĘĆ: KLASY I III SP 1. Prowadzący przedstawia grupę zwierząt ptaki. W formie burzy mózgów uczniowie podają cechy charakterystyczne dla ptaków. Prowadzący prosi uczniów o zapisanie informacji na tablicy/flipcharcie. 2. Prowadzący przedstawia podstawowe informacje dotyczące grup ekologicznych ptaków występujących w Polsce (rozróżnienie na grupy ekologiczne ze względu na rodzaj pokarmu ziarnojady, drapieżniki szponiaste, owadożerne, rybożerne, padlinożercy, owocożerne). Prowadzący wykorzystuje slajdy prezentacji z przykładowymi gatunkami. 3. Prowadzący prowadzi pogadankę z uczniami nt. środowiska życia i sposobu odżywiania się różnych grup ekologicznych ptaków. Prowadzący zwraca uwagę na przystosowanie ptaków drapieżnych do sposobu odżywiania haczykowaty dziób, krótkie nogi, szpony, binokularny wzrok, węch, słuch. 4. Prowadzący, wykorzystując prezentację pn. Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne, charakteryzuje bielika i puszczyka omawiając takie zagadnienia jak: miejsce lęgowe, żerowiskowe, zimowisko, sposób odżywiania, wygląd gniazda, wygląd zewnętrzny samca i samicy. 5. Prowadzący, prezentując bielika, zwraca uwagę na fakt, że jest on uznawany za ptaka ukazanego w godle Polski. Prowadzący wykorzystuje slajd z prezentacji. Przedstawia legendę o powstaniu państwa, prezentuje wiersz Kto ty jesteś?. 6. Prowadzący zwraca uwagę, że bielik jest symbolem Wolińskiego Parku Narodowego. Na jego obszarze znajduje się stanowisko lęgowe, na którym kolejne pokolenia ptaków nieprzerwanie od 120 lat zakładają swe gniazda. 7. Prowadzący przedstawia informacje nt. dwóch wybranych ptaków szponiastych i drapieżników nocnych. 8. Prowadzący prosi uczniów o wykonanie zadania 1 i 2 z karty pracy. 9. Prowadzący prowadzi pogadankę z uczniami dotyczącą obserwowanych przez nich ptaków drapieżnych. 10. Prowadzący zwraca uwagę na fakt, że ptaki drapieżne są bardzo rzadkimi ptakami i są zwierzętami chronionymi. Prowadzący prosi uczniów o wyjaśnienie terminu zwierzę chronione oraz dlaczego chronimy wybrane gatunki zwierząt. 11. Prowadzący wykorzystując slajd z prezentacji wyjaśnia, na czym polega ochrona strefowa wokół gniazd ptaków drapieżnych. Prowadzący informuje, że wokół gniazd ustanawia się strefę ochronną, czyli obszar wyłączony okresowo z działalności człowieka. 18

SCENARIUSZ: Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne 12. Prowadzący prosi uczniów o ustalenie drogą burzy mózgów i podanie zagrożeń, jakie mogą wynikać z działalności człowieka dla ptaków szponiastych. 13. Prowadzący prosi uczniów o wykonanie zadania 3 z karty pracy. Podsumowanie Prowadzący w celu utrwalenia pojęć i nazw gatunków ptaków przeprowadza zabawę w głuchy telefon. KLASY IV VI SP, SZKOŁY PONADPODSTAWOWE Uczniów z klas IV VI SP obowiązuje zakres bez podkreślenia. Uczniowie klas ponadpodstawowych przerabiają wszystkie treści. 1. Prowadzący wykorzystując prezentację multimedialną przedstawia grupę zwierząt ptaki. 2. Prowadzący wykorzystując prezentację multimedialną przedstawia podstawowe informacje dotyczące grup ekologicznych ptaków występujących w Polsce (rozróżnienie na grupy ekologiczne ze względu na rodzaj pokarmu ziarnojady, drapieżniki szponiaste, owadożerne, rybożerne, padlinożercy, owocożerne). 3. Prowadzący na przykładzie bielika i puszczyka prezentuje grupy ekologiczne ptaków dziennych i nocnych drapieżników. Prowadzący zwraca uwagę na przystosowanie ptaków drapieżnych do sposobu odżywiania haczykowaty dziób, krótkie nogi, szpony, binokularny wzrok, węch, słuch, w tym podaje przystosowania drapieżników nocnych do cichego lotu, zwraca uwagę na różnice w wyglądzie piór puchowych i okrywowych. 4. Prowadzący prezentuje naturalne okazy piór, wypluwek, ponadto prezentuje uczniom, jakie ślady w środowisku wskazują na obecność ptaków drapieżnych. 5. Prowadzący prezentuje systematykę ptaków szponiastych i sów. 6. Prowadzący prosi uczniów o wykonanie zadania 1 z karty pracy. 7. Prowadzący na przykładzie bielika oraz orlika krzykliwego i jastrzębia zwraca uwagę uczniów na fakt, że niektóre ptaki szponiaste migrują z terenów lęgowych na zimowiska a inne pozostają w naszym kraju. 8. Prowadzący przedstawia strategie łowieckie drapieżników oraz prezentuje sposoby zdobywania pokarmu przez ptaki drapieżne. 9. Prowadzący prosi uczniów o wykonanie zadania 1. 10. Prowadzący charakteryzuje siedlisko miejsce gniazdowania i żerowania wybranych ptaków szponiastych i sów. 11. Prowadzący prosi uczniów o podanie form ochrony ptaków drapieżnych (ochrona strefowa, ochrona gatunkowa, ochrona na podstawie Dyrektywy Ptasiej). 12. Prowadzący prosi uczniów o podanie przyczyn niskiej liczebności ptaków szponiastych, wynikających zarówno z biologii tych ptaków (niewielka liczba składanych jaj, późno przystępują do lęgu bielik po 6 roku życia), jak i i przyczyn antropogenicznych (m.in. zanieczyszczenie wód i pożywienia metalami ciężkimi, co powoduje kumulacje w organizmie ptaków szponiastych, bowiem ptaki te zlokalizowane są na szczycie piramidy troficznej). 13. Prowadzący prosi uczniów o wyjaśnienie, dlaczego powinniśmy chronić ptaki szponiaste. Podsumowanie Prowadzący prosi uczniów o wykonanie zadań z karty pracy. INFORMACJE, POJĘCIA, DEFINICJE Ptaki szponiaste, dzienne ptaki drapieżne rząd ptaków obejmujący gatunki drapieżne prowadzące dzienny tryb życia. W Europie występuje 38 gatunków szponiastych, w Polsce stwierdzono gniazdowanie 20 gatunków ptaków szponiastych, ptaki te charakteryzują się: ostrymi, zakrzywionymi szponami, krótkie nogi z krótkimi szponami wskazują, że ptak chwyta swoje ofiary na ziemi, natomiast długie nogi z długimi i ostrymi szponami posiadają drapieżniki, które chwytają inne ptaki w powietrzu. Dodatkowo ptaki drapieżne polujące na ryby takie jak rybołów, bielik, na spodniej stronie palców nóg mają liczne chropowate wyrostki (brodawki), które umożliwiają im przytrzymywanie ciał śliskich ryb, rybołów posiada zwrotny zewnętrzny palec, co powoduje, że może chwycić rybę dwoma palcami z przodu i dwoma palcami z tyłu; silnym, haczykowato zagiętym dziobem opatrzonym w tzw. woskówkę; rozwiniętym zmysłem wzroku i słuchu, oczy największych ptaków drapieżników są tak duże jak oczy ludzi. Soczewka w oku drapieżnika jest umieszczona stosunkowo daleko od siatkówki, co daje długą ogniskową i w rezultacie efekt widzenia teleskopowego, a na siatkówce znajdują się gęsto upakowane duże ilości komórek światłoczułych (np. 19

SCENARIUSZ: Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne myszołów ma około osiem razy większą liczbę komórek światłoczułych na milimetr kwadratowy niż człowiek). Oczy ptaków drapieżnych umieszczone są z przodu twarzy, w związku z tym, kiedy skupią wzrok przed siebie, potrafią widzieć binokularnie. Binokularne widzenie (trójwymiarowe) pozwala bardzo dokładnie określić odległość, widzenie monokularne umożliwia zwierzętom szerokie pole widzenia. Oczy ptaków są chronione przez tzw. trzecią powiekę mrugającą błonę, która dodatkowo wraz z powiekami osłania rogówkę. Drapieżniki mają bardzo dobry słuch, który wspomaga wzrok w czasie polowań, np. błotniaki latające nisko nad polem czy łąką potrafią zlokalizować niewidoczne gryzonie poruszające się w trawie. Zwykle otwory słuchowe są przykryte piórami; zróżnicowaną wielkością (długość ciała od 15 do 130 cm); dymorfizmem płciowym (samica zazwyczaj większa od samca); przeważnie szarą, brązową lub czarną kolorystyką upierzenia; pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi, tzn. lęgną się pokryte puchem i z zazwyczaj otwartymi oczami (a nie nagie i ślepe), ale długo przebywają w gnieździe pod opieką rodziców, nawet do 3 miesiecy; jaja w jednym lęgu znoszone w dość dużych odstępach czasu, wysiaduje je zazwyczaj samica, samiec dostarcza zaś jej pokarm, niestrawione resztki pokarmu, tj. sierść, kości, ości, usuwają ruchami wymiotnymi w postaci wyplówki. Rząd: Jastrzębiowe Acciptriformes Rodzina: Jastrzębiowate Accipitridae Trzmielojad Pernis apivorus Kania czarna Milvus migrans Kania ruda Milvus molvus Bielik Haliaeetus albicilla Gadożer Circaetus gallicus Błotniak stawowy Circus aeruginosus Błotniak zbożowy Circus cyaneus Błotniak łąkowy Circus pygargus Jastrząb Accipiter gentilis Krogulec Accipiter nisus Myszołów Buteo buteo Orlik krzykliwy Aquila pomarina Orlik grubodzioby Aquila clanga Orzeł przedni Aquila chrysaetos Orzełek Aquila pennata Rodzina: Rybołowy Pandionidae Rybołów Pandion haliaetus Rząd: Sokołowe Falconiformes Rodzina: Sokołowate Falconidae Pustułka Falco tinnunculus Kobuz Falco subbuteo Raróg Falco cherrug Sokół wędrowny Falco peregrinus Drapieżne ptaki nocne, sowy Strigiformes rząd ptaków obejmujący gatunki drapieżne przystosowane do polowania nocą i o zmroku oraz gatunki, które powróciły do dziennego trybu życia, prowadzące osiadły tryb życia, niektóre koczujące i wędrowne. Charakterystyka: sowy nie są spokrewnione z ptakami szponiastymi, jedynie wykazują konwergencję ze względu na sposób odżywiania się i zdobywania pokarmu, mają maskujące upierzenie, charakterystycznie zbudowane pióro, na górnej powierzchni chorągiewki pokryte jest aksamitnym puszkiem oraz ma ząbki na krawędziach lotek zapobiegające zawirowaniom powietrza podczas lotu, co zapobiega wydawaniu szelestów podczas lotu ptaka, mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł słuchu, słyszą w przedziale 50 21000 Hz, nie posiadają uszu zewnętrznych, jedynie otwory przykryte piórami, mają bardzo dobrze rozwinięty wzrok, przystosowany do widzenia w słabym oświetleniu; sowy mają bardzo duże 20

SCENARIUSZ: Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne gałki oczne typu teleskopowego, z długą ogniskową i bardzo dużą źrenicę, oczy są mało ruchliwe w oczodołach; mają bardzo ruchliwą szyję mogą wykonywać obroty głową w zakresie 270, wokół oczu i dzioba mają szlarę, zbudowaną z charakterystycznie ułożonych piór, szlara ułatwia skupianie fal dźwiękowych, odżywiają się pokarmem zwierzęcym od owadów po ssaki, niestrawione resztki pokarmu usuwają w postaci wypluwki, stosują różnorodne strategie polowania od czatowania, niski lot patrolowy aż do chodzenia po ziemi i wyszukiwania gryzoni czy owadów, do polskiej awifauny zaliczamy 13 gatunków. Rząd: Sowy Strigiformes Rodzina: Płomykówkowate Tytonidae Płomykówka zwyczajna Tyto alba Rodzina: Puszczykowate Strigidae Puchacz Bubo bubo Puszczyk Strix aluco Pójdźka Athene noctua Puszczyk uralski Strix uralensis Puszczyk mszarny Strix nebulosa Sowa uszata Asio otus Sowa błotna Asio flammeus Włochatka Aegolius funereus Sóweczka Glaucidium passerinum Puchacz śnieżny Bubo scandiacus Syczek Otus scops Sowa jarzębata Surnia ulula Terytorializm forma instynktownych zachowań zwierzęcia, polegająca na utrzymaniu i obronie swojego terytorium, czyli miejsca, które zapewnia mu schronienie, dostateczną ilość pokarmu oraz wszystkie elementy niezbędne do wychowywania potomstwa. Ptaki oznaczają swoje terytorium sygnałem dźwiękowym, czyli śpiewem. Zwierzę broni swojego terytorium głównie przed innymi osobnikami tego samego gatunku lub innych gatunków. Wielkość terytorium zależy od zapotrzebowań pokarmowych zwierzęcia, w przypadku drapieżników jest zwykle większa niż u pozostałych gatunków. Migracje wędrówki, czyli przemieszczanie się ptaków między dwoma obszarami powodowane poszukiwaniem terenów o odpowiednim klimacie, a co za tym idzie o odpowiednich warunkach pokarmowych i lęgowych. Z reguły ptaki przemieszczają się między zimowiskami a terenami lęgowymi. Odległości pokonywane w czasie takich wędrówek mogą być różne, np. szczygły zależnie od pory roku zmieniają miejsce bytowania, ale obszary zamieszkiwane przez nie latem i zimą częściowo się pokrywają lub ze sobą graniczą. Podobnie jest w przypadku gili ptaki te możemy obserwować przez cały rok, jednak w chłodnej porze roku widzimy liczne ptaki przybyłe z północy na zimowisko, a latem nieliczne w naszym kraju ptaki lęgowe. Wędrówki większości gatunków z terenu Europy odbywają się w kierunku północ-południe. W przypadku dalekich wędrówek trasa przelotu pokonywana jest etapami, które mogą liczyć od 100 km (mniejsze ptaki) do nawet 500 km u większych gatunków. Wędrówki podejmuje większość ptaków. Tylko nieliczne ptaki są osiadłe. Budowa pióra pióro składa się z elastycznej osi oraz dwu chorągiewek: zewnętrznej i wewnętrznej. Górna część osi pióra, o przekroju czworokątnym, nosi nazwę stosiny, dolna o przekroju owalnym, znajdująca się poniżej chorągiewki, nazywa się dutką. Wewnętrzna część dutki zbudowana z delikatnych łuseczek rogowych nosi nazwę duszy. Chorągiewki pióra składają się z promieni wyrastających z obydwu stron stosiny. Od promieni tych wyrastają z kolei na dwie strony promyki, które łączą się ze sobą delikatnymi haczykami. Pióra sów posiadają specjalną warstwę poślizgową oraz piłkowaną krawędź, która wygładza zawirowania powietrza, co umożliwia tym ptakom bezgłośny lot. Rola różnych rodzajów piór: a) Pióra puchowe są małe, delikatne, lekkie i puszyste. Rosną przy samym ciele, stanowiąc warstwę izolacyjną. Z wierzchu są praktycznie niewidoczne. b) Pióra konturowe są sztywniejsze, bardziej gładkie od puchowych, często kolorowe, nadają ptakom ich wygląd i opływowy kształt i chronią przed opadami atmosferycznymi. c) Lotki i sterówki są ułożone dachówkowato, aby powietrze mogło je swobodnie opływać: 21

SCENARIUSZ: Ptaki szponiaste i drapieżniki nocne y sterówki stabilizują lot, kierują nim, a szeroko rozsunięte i skierowane w dół hamują go, y lotki podczas ruchu skrzydła w górę powietrze przechodzi swobodnie, przy ruchu w dół lotki uszczelniają się i stawiają opór dający siłę nośną. Drapieżnictwo jest to jeden ze sposobów odżywiania się organizmów, polega na wykorzystaniu jako pokarmu ciała innego zwierzęcia i w odróżnieniu od pasożytnictwa prowadzi do śmierci ofiary. Jest jedną z form oddziaływań antagonistycznych między organizmami, może mieć charakter międzygatunkowy lub wewnątrzgatunkowy (kanibalizm). Drapieżcy mogą polować na różne ofiary, tzw. polifagia, lub tylko na jeden gatunek, tzw. monofagia. Gatunki monofagicznych ptaków drapieżnych to np.: trzmielojad odżywia się głównie owadami, gadożer odżywia się głównie gadami, rybołów odżywia się głównie rybami, sokół wędrowny odżywia się głównie ptakami, krogulec odżywia się głównie ptakami, jastrząb odżywia się głównie ptakami. Gatunki polifagicznych ptaków drapieżnych to np.: bielik, kania czarna, kania ruda, błotniak łąkowy, błotniak stawowy. Strategie łowieckie stosowane przez ptaki drapieżne: a) krążenie, czasami na znacznej wysokości i wypatrywanie ofiary kończące się pogonią lub atakiem, metoda stosowana przez: orły, kanie, bielika, orliki, orzełka, pustułkę, błotniaki, gadożera. b) czatowanie, czyli polowanie z zasiadki, metoda stosowana przez: myszołowa, trzmielojada, orły i bielika; wybierają drzewa, słupki, linie energetyczne, na których wysiadują i wypatrują swojej potencjalnej ofiary na ziemi. c) wędrowanie pieszo, metoda stosowana przez orliki; chodzą po łące polując na płazy, gryzonie czy też bezkręgowce. d) czatowanie w ukryciu, bardzo szybki start i lot na krótkim dystansie, drapieżniki chwytają ptaki w powietrzu, taktyka ataku z ukrycia i tylko krótkiego pościgu; tę metodę stosują jastrząb i krogulec. e) kleptopasożytnictwo czyli nękanie innych ptaków, które upolowały jakąś ofiarę i zmuszanie ich do oddania zdobyczy, np. kania ruda. Największy sukces łowiecki mają gatunki polujące na owady 80% zwycięskich polowań. W 60% zwycięsko kończą się ataki na ryby, w 20% na drobne ssaki, najtrudniej zaś upolować ptaki 10% ataków kończy się sukcesem, gdyż są to najzwinniejsze ofiary. Kainizm u ptaków drapieżnych zjawisko polegające na silnej agresji starszego pisklęcia (pierwszego, które się wykluje) w stosunku do młodszego, najczęściej kończy się śmiercią pisklęcia. Agresja jest niezależna od ilości dostarczanego pokarmu przez osobniki dorosłe, kończy się ok. 3 tygodnia. Ochrona gatunkowa jedna z form ochrony przyrody przyjęta w Ustawie o ochronie przyrody. W przypadku dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową wprowadzone są następujące zakazy: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części, niszczenia siedlisk i ostoi, wybierania, posiadania oraz przechowywania jaj. Obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2011 r. Nr 237, poz. 1419). Ochrona strefowa gniazd ochroną strefową miejsc rozrodu objęto 14 gatunków ptaków drapieżnych. Ochrona miejsc rozrodu polega na wytyczeniu obszarów zwanych strefami, które trwale lub okresowo zabezpieczają otoczenie gniazd przed wszelkimi formami działalności ludzkiej, ochrona strefowa gniazd funkcjonuje na zasadzie rezerwatu ścisłego, wykonywanie jakichkolwiek czynności na tym obszarze wymaga uzgodnień z Generalną lub Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska. 22