Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom Jakub Affelski Marcin Ignaczak Daniel Żychliński

Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). LIDER KONSORCJUM: PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO KONSERWATORSKA, MGR ALINA JASZEWSKA, UL. CERAMICZNA 2, 65-954 ZIELONA GÓRA TEL./FAX (0-68)-323-12-83, TEL. KOM. 0-604-933-447; E-MAIL: ARCHEKON@INTERIA.PL Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, 61-667 Poznanń, tel. kom. 0-604-990-487 Jakub Affelski Marcin Ignaczak Daniel Żychliński Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 30 w Kunowie (AZP 32-09/ 146), gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie.

Gniezno 2009 Recenzowali: prof. Wojciech Dzieduszycki prof. Janusz Ostoja Zagórski Redakcja naukowa: dr Daniel Żychliński Redakcja techniczna: mgr Monika Wołoszyńska Far

Spis treści Wstęp. 5 1. Położenie stanowiska... 5 2. Historia, cel oraz metodyka badań... 6 3. Układ opracowania..... 7 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem... 8 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów... 11 Spis map, planów i tabel... 12 Mapa 1 Mapa 2 Plan 1 Plan 2 Plan 3 Jakub Affelski Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej Uwagi wstępne... 14 1. Charakterystyka obiektów nieruchomych... 14 1.1. Jamy gospodarcze... 14 1.1.1. Analiza szczegółowa form obiektów... 15 1.1.1.1. Kształt rzutu poziomego... 15 1.1.1.2. Kształt oraz struktura rzutu pionowego... 15 1.1.1.3. Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych... 16 1.1.2. Próba interpretacji funkcjonalnej jam gospodarczych... 16 1.1.2.1. Jamy zawierające ślady spalenizny... 16 1.2. Wnioski... 17 2. Źródła ruchome... 17 2.1. Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji... 17 3

2.1.1. Makromorfologia... 17 2.1.2. Zdobnictwo... 18 2.1.3. Mikromorfologia... 18 2.1.4. Technologia... 18 3. Chronologia... 20 3.1. Badanie zwartości zespołów... 20 3.2. Ocena taksonomiczna... 20 3.2.1. Morfologia... 21 3.2.2. Zdobnictwo... 21 3.2.3. Technologia... 21 3.2.4. Wnioski... 22 4. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej na stanowisku w Kunowie 30... 23 Spis tabel, tablic i fotografii... 24 Tablice 1 3... 33 Fotografie 1 5... 36 Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii Charakterystyka znalezisk... 42 Tabela 1 i 2... 45 Spis tabel i rycin... 49 Rycina 1... 50 Bibliografia... 51 Aneks 1. Piotr Pachulski Analiza zwierzęcych szczątków kostnych ze stanowiska Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, gm. Stargard Szczeciński, woj. Zachodniopomorskie, stan. 30.... 56 4

Wstęp Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku nr 30 w Kunowie, gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, (AZP 32-09/146) przeprowadzone zostały na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie w związku z planowaną budową obwodnicy miasta Stargard Szczeciński w ciągu drogi krajowej nr 10. Przedmiotowe badania miały miejsce w okresie od marca do czerwca 2008r. Kierował nimi mgr Ryszard Mikuła z Archeologicznej Pracowni Badawczej THOR, która wykonywała je na zlecenie Pracowni Archeologiczno Konserwatorskiej mgr Aliny Jaszewskiej z Zielonej Góry. 1. Położenie i klasyfikacja stanowiska Przedmiotowe stanowisko nr 30 zlokalizowane było około 0,5 km na południe od drogi krajowej nr 10 pomiędzy miejscowościami Lipnik (położonej około 0,8 km na wschód) i Morzyczyn (około 2,2 km na zachód) oraz około 0,8 km na północny-wschód od Kunowa. Stanowisko znajdowało się częściowo na stoku oraz krawędzi małej doliny zmeliorowanego, reliktowego cieku wodnego. W ujęciu geograficznym obszar badań położony był w obrębie Równiny Pyrzycko - Stargardzkiej, stanowiącej część Pobrzeży Południowobałtyckich, które otaczają ujście Odry i Zalew Szczeciński (Kondracki 1988, s. 263). Jednostka ta graniczy na zachodzie z Równiną Wełtyńską, na wschodzie z Równiną Nowogardzką, na północy z Równiną Goleniowską oraz na południu z Pojezierzem Myśliborskim. Jest to teren falisty i dość urozmaicony, zbudowany z iłów, mułków i drobnoziarnistych piasków przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie. Na obrzeżu tego terytorium występuje glina morenowa. Całość wznosi się na około 20 m n.p.m. (Kondracki 1994, s. 18; 2002, s.52). Pełniejsza charakterystyka geomorfologiczna obszaru badań i jego otoczenia zawarta została w Aneksie 1, zamieszczonym na końcu opracowania. W tym miejscu należy wysunąć sugestię dotyczącą przeznaczenia badanej przestrzeni, gdyż, na podstawie analizy rozkładu przestrzennego oraz specyfiki obiektów nieruchomych, można przyjąć, iż obszar stanowiska 30 w przeszłości stanowił jedynie z rzadka wykorzystywaną rubież osadniczą, na której dokonywano jednorazowych czynności, z reguły nie pozostawiających śladów umożliwiających identyfikację użytkowników. Można zatem przyjąć, 5

że obszar ten miał analogicznie znaczenie, jak znajdujące się w odległości kilkuset metrów na północny-zachód stanowisko 31, z tym jednak zastrzeżeniem, iż na przedmiotowym zarejestrowano zdecydowanie mniejsze spektrum kulturowe ograniczające się do ludności łużyckiej. Posuwając się dalej można zakładać hipotetyczną obecność znacznych rozmiarów osiedla tego ugrupowania znajdującego się najprawdopodobniej na południowy-zachód od zbadanej przestrzeni. 2. Historia, cel oraz metodyka badań Stanowisko nr 30 odkryte zostało w trakcie badań powierzchniowo - sondażowych prowadzonych na trasie planowanego przebiegu południowej obwodnicy miasta Stargard Szczeciński stanowiącej część drogi ekspresowej S10. Zarejestrowano wówczas relikty osadnictwa w postaci licznych zbiorów ceramicznych oraz krzemiennych. I tak natrafiono na szczątki pochodzące z ogólnie rozumianego okresu starożytnego (przedmioty krzemienne), epoki brązu (kultura łużycka fragmenty ceramiki), okresu wpływów rzymskich (fragmenty ceramiki), wczesnego średniowiecza (fragmenty ceramiki), późnego średniowiecza (fragmenty ceramiki) oraz nowożytności (fragmenty ceramiki, ułamki kafli). Celem niniejszych prac było ujawnienie, wyeksplorowanie i zadokumentowanie reliktów osadnictwa w pasie planowanej drogi. Badania wykonano zgodnie z wytycznymi zawartymi w Zaleceniach dla Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, pracowników ds. ochrony zabytków archeologicznych WUOZ oraz dla kierujących badaniami archeologicznymi w zakresie metod eksploracji stanowisk i sporządzania ich podstawowej dokumentacji. Na obszarze stanowiska założono siatkę hektarową zgodną z kierunkiem północ - południe, poszczególne hektary oznaczono zaś cyframi rzymskimi. Siatka hektarowa nawiązana została do punktów państwowej osnowy poziomej III klasy i punktów państwowej osnowy pionowej IV klasy. Podstawową jednostką eksploracyjną była ćwiartka arowa (25m 2 ). Odhumusowanie powierzchni stanowiska przeprowadzono przy użyciu sprzętu ciężkiego (spycharka gąsienicowa), który usunął nadkład ziemi ornej o średniej miąższości 0,25 m. Usuwanie kolejnych warstw mechanicznych, w trosce o spodziewane odkrycia, wykonywano wyłącznie ręcznie. 6

Eksplorację prowadzono za pomocą warstw mechanicznych o miąższości od 0,05 do 0,1 m zależnie od sytuacji stratygraficznej. Po odsłonięciu obiekty dokumentowano rysunkowo i fotograficznie w rzucie poziomym, a następnie po wyznaczeniu cięć profilowych, wybierano warstwami mechanicznymi, aby zarejestrować strukturę wewnętrzną i zmiany kształtów. W zależności od rozmiarów obiekty cięto w ramach połówek lub ćwiartek. Podobnie jak wyżej odsłonięte przekroje dokładnie dokumentowano. Wszystkie obiekty lokalizowano w ramach ćwiartek arowych, wykonując dokumentację rysunkową w skali 1:20, z zastosowaniem opisu słownego poszczególnych jednostek stratygraficznych oraz dokumentację fotograficzną. Jednocześnie dla każdej ćwiartki arowej wykonywano dokumentację w formie karty ćwiartek arowych w skali 1:50 z opisem. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku sąsiadującego od północnego-zachodu stanowiska nr 31, tak i opisywane tu zostało bardzo silnie zniszczone przez intensywną działalnością rolniczą (bardzo głęboka orka). Można przypuszczać, że wskutek tego partie stropowe bardzo wielu obiektów nie dotrwały do momentu badań. Sytuacja taka była permanentnie rejestrowana także na pozostałych stanowiskach zlokalizowanych na trasie przedmiotowej inwestycji. Ze względu na urodzajne gleby pokrywające omawiane obszary prowadzono tu prace rolnicze na dużą skalę. W trakcie prac zbadano obszar o powierzchni 72,86 ara ujawniając 68 obiektów nieruchomych, w tym 15 stanowiących pozostałości osadnictwa ludności łużyckiej oraz 53, które nie dostarczyły artefaktów i sklasyfikowane zostały jako nieokreślone kulturowo. 3. Układ opracowania Niniejsze opracowanie składa się z dwóch części odpowiadających chronologii wydzielonych na stanowisku znalezisk. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej końca okresu halsztackiego D i początków okresu lateńskiego scharakteryzował dr Marcin Ignaczak i mgr Jakub Affelski. Zbiór obiektów niedefiniowalnych chronologicznie opisał dr Daniel Żychliński. 7

Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr ob. Dł. Szer. Głęb. Wypełnisko Ha Ar Ćw. poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] Funkcja Datowanie 1 XI 60 AC 0,52 0,34 0,06 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 2 XXII 43 A 1,40 1,30 0,14 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 3 XXII 42/43 B/A 0,92 0,88 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 4 XII 92 B 1,22 1,17 0,11 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 5 XII 62 A 1,58 0,98 0,10 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 6 XII 61 B 0,61 0,45 0,10 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 7 XXII 34 D 1,74 1,54 0,39 owalny nieckowaty jednowarstwowe 26 - - - jama K. łużycka 8 XXII 33 AB 1,28 0,98 0,14 nieregularny wannowaty jednowarstwowe jama 9 XXII 43 A 1,48 1,34 0,12 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 10 XXII 21 B 1,22 1,20 0,20 owalny nieregularny dwuwarstwowe w układzie jama poziomym 11 XXII 23/33 D/B 1,54 1,18 0,10 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 12 XXII 14 A 1,12 0,99 0,45 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 13 XXII 13 CD 3,78 2,40 0,85 owalny trapezowaty 8 czterowarstwowe w układzie diagonalnym 8 1 kość zwierzęca 14 XXII 14 AC 1,20 1,00 0,34 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 15 XXII 12 B 1,22 1,28 0,13 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 16 XXII 12 B 1,24 1,08 0,08 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 17 XXII 12 A 1,22 1,09 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 18 XXII 2/12 C/A 1,70 1,52 0,15 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 19 XXII 11/12 B/A 1,86 1,62 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe z wtrętami łezkowatymi piec jama K. łużycka 20 XXII 11 AB 1,86 0,99 0,13 owalny nieregularny jednowarstwowe 5 - - - jama K. łużycka 21 XXII 3 D 1,14 1,01 0,09 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 22 XXII 3 B 1,40 1,24 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe 55 - - - jama K. łużycka 23 XXII 2/3 B/A 1,06 0,8 0,07 owalny nieregularny jednowarstwowe jama

24 XII 91 C 1,14 1,08 0,30 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 25 XII 82 BD 1,54 1,64 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 26 XII 92 AC 1,10 0,86 0,15 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 27 XII 92 C 1,44 1,46 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 28 XII 81 BD 1,68 1,42 0,26 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 29 XII 92 D 2,90 1,94 0,75 nieregularny nieckowaty czterowarstwowe w układzie diagonalnym 30 XII 94 A 1,16 0,70 0,22 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 31 XII 94 CD 1,66 1,28 0,20 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 32 XXII 4 ABCD 1,60 1,40 0,35 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 33 XXII 25 B 1,16 0,74 0,26 nieregularny nieckowaty trójwarstwowe w układzie 14 jama K. łużycka poziomym 34 XXII 26 C 1,04 0,56 0,06 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 35 XXII 5 A 0,74 0,56 0,13 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 36 XXII 5 B 2,00 1,50 0,08 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 37 XXII 94 C 1,46 0,92 0,08 owalny nieregularny jednowarstwowe 15 jama K. łużycka 38 XXII 94 C 1,12 1,04 0,07 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 39 XXII 94 AC 0,98 0,96 0,08 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 40 XXII 94 C 1,45 1,27 0,38 owalny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie poziomym jama 41 XXII/XXXII 94/4 C/A 1,40 1,14 0,12 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 42 XXII 94 A 1,39 1,22 0,26 owalny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie jama poziomym 43 XXII 94 A 0,68 0,52 0,08 owalny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie jama pionowym 44 XXII 83/93 D/B 0,94 0,64 0,16 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 45 XXII/XXXII 94/4 D/B 1,14 0,94 0,04 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jama 46 XXII 83 D 1,10 0,60 0,04 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 47 XXII 83 D 0,84 1,20 0,08 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 48 XXII 74 AB 1,20 1,08 0,14 owalny nieregularny jednowarstwowe jama piec 9

49 XXII 64/74 CD/AB 1,68 1,52 0,39 owalny nieregularny dwuwarstwowe w układzie jama poziomym 50 XXII 73/74 B/A 1,00 0,87 0,15 owalny wannowaty jednowarstwowe 1 jama K. łużycka 51 XXII 73 BD 1,45 1,38 0,14 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 52 XXII/XXXII 95/5 C/A 0,82 0,81 0,05 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 53 XXII 95 C 0,84 0,56 0,04 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 54 XXII 85/95 C/A 1,18 0,82 0,07 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 55 XXII 95 ABCD 2,30 1,30 0,40 nieregularny nieregularny jednowarstwowe 1 1 ząb jama K. łużycka 56 XXII 95 D 0,98 0,88 0,18 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 57 XXII 95 B 1,60 0,72 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 58 XXII 85 D 1,70 1,48 0,28 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe 1 jama K. łużycka 59 XXII 84/85 B/A 1,04 1,00 0,08 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 60 XXII 85 B 0,70 0,70 0,06 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 61 XXII 75/76/85/86 D/C/B/A 1,28 1,20 0,10 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 62 XXII 45/55 C/A 1,24 1,18 0,10 owalny nieregularny jednowarstwowe 2 jama K. łużycka 63 XXII 45 D 1,94 2,00 0,18 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe 4 jama K. łużycka 64 XXII 53/54 D/C 2,73 1,84 0,13 nieregularny nieregularny jednowarstwowe 14 2 fragmenty kości jama K. łużycka 65 XXII 53 BD 1,80 1,14 0,10 nieregularny nieregularny jednowarstwowe 18 jama K. łużycka 66 XXII 65 B 1,90 1,66 0,14 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 67 XXII 55/65 D/B 1,50 1,01 0,34 nieregularny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie poziomym 3 jama K. łużycka 68 XXII 55 B 1,17 1,06 0,07 owalny wannowaty jednowarstwowe 37 5 fragmentów przepalonych kości jama K. łużycka 10

Tabela 1b. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Funkcja obiektu chata dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA Faza zasiedlenia KULTURA ŁUŹYCKA 15 15 NIEOKREŚLONE 52 1 53 SUMA 0 0 0 0 0 0 66 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 68 11

Spis map, planów i tabel Spis map Mapa 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 30. Lokalizacja stanowiska na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego, w ciągu drogi krajowej nr 10. Mapa 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 30. Lokalizacja stanowiska. Skala 1:10 000. Spis planów Plan 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 30. Plan sytuacyjno-wysokościowy z zasięgiem stanowiska. Plan 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 30. Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska z naniesioną siatką arową oraz przebadanymi arami. Plan 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 30. Lokalizacja i chronologia obiektów nieruchomych. Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów nieruchomych. 12

Jakub Affelski Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej

Uwagi wstępne Na stanowisku odkryto 15 obiektów kultury łużyckiej (KŁ), a także 202 fragmenty ceramiki naczyniowej. Analizą objęto wszystkie relikty osadnictwa KŁ. W sytuacjach tego wymagających, głównie przy charakterystyce obiektów nieruchomych i ceramiki, starano się stosować sformalizowane systemy opisu. W przypadku obiektów wiązało się to z jednoznaczną kwalifikacją do grupy funkcjonalnej, natomiast w przypadku ceramiki z zastosowaniem kwantyfikatorów cech na wszystkich poziomach analizy techno-stylistycznej. 1. Charakterystyka obiektów nieruchomych Na terenie objętym badaniami zlokalizowano zaledwie 15 obiektów związanych z osadnictwem ludności KŁ. Reprezentują one najliczniejszą grupę tego rodzaju form osadowych, jakimi są jamy gospodarcze. Szczegółowa charakterystyka morfometryczna obiektów została przedstawiona w Tabeli 1. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na podział obiektów wziemnych (głownie jam gospodarczych) zaproponowany przez Sylwestra Czopka (2007). W ocenie autorów jest on stosunkowo obiektywną i czytelną formą analizy tego typu źródeł (Tabela 2). Wynika to z faktu, iż dotychczas stosowane systemy klasyfikacji obiektów osadowych KŁ, zaproponowane przez J. Michalskiego (1983), akcentują głownie ich pierwotną funkcję, trudną jednak do rekonstrukcji w przypadku jam gospodarczych (Czopek 2007, s. 174). 1.1. Jamy gospodarcze W obrębie tej kategorii mieszczą się wszystkie zarejestrowane na stanowisku obiekty KŁ. Ze względu na niewielki zasób informacji, umożliwiający ich szczegółowe poznanie, w literaturze przedmiotu, określane są one jako: jamy gospodarcze, jamy zasobowe, jamy spichlerzowe, wybierzyska surowców, glinianki, piwniczki, składy surowca, ślady po konstrukcjach naziemnych, rowy itd. (Bönisch 2004; Czopek 2007; Ignaczak 2004a; Marchelak 2003; Michalski 1983; Muzolf 2002; Szamałek 1987 i inni). 14

1.1.1. Analiza szczegółowa form obiektów Cechy kierunkowe w interpretacji obiektów to: formy kształtu rzutu poziomego oraz pionowego. W założeniach tego typu analiza jest etapem przygotowawczym do podjęcia próby określenia szczegółowej funkcji jam gospodarczych. 1.1.1.1. Kształt rzutu poziomego Wyodrębnione na stanowisku jamy gospodarcze posiadały plan płaski, który zamykał się w dwóch kategoriach kształtu owalnej [typ II] i nieregularnej [typ IV] (Tabela 2). Cecha ta nie ma bezpośredniego przełożenia na zmienność w czasie i przestrzeni, a wiec nie możemy uznać jej za cechę diagnostyczną (Ignaczak 2004a, s. 101). Powierzchnia obiektów oscylowała od ok. 0,8 m 2 do ok. 9 m 2, szczegółowe dane morfo-metryczne przedstawione zostały w tabeli 1. 1.1.1.2. Kształt oraz struktura rzutu pionowego Profile obiektów zostały sklasyfikowane w obrębie 3 podstawowych kategorii kształtu: nieckowaty (A), trapezowatym (F) i nieregularny (I) 1 (Tabela 2). Miąższość obiektów tego typu wahała się w przedziale od 0,07 m do 0,85 m. Kategorią dominującą są przekroje o kształtach nieckowatym i nieregularnym. Według niektórych badaczy, zasypisko w kształcie niecki jest wypadkową długiego procesu niwelacji i bardzo rzadko jego forma jest bezpośrednim odzwierciedleniem pierwotnego wyglądu obiektu. W związku z zarysowanym faktem konstrukcje te mogą być w ograniczonym zakresie wykorzystywane do celów porównawczych (Kadrow 1991, s. 22; Ignaczak 2004a, s. 101). Układ warstw konsystencyjnych w obrębie jam gospodarczych zamyka się w dwóch kategoriach: jednowarstwowe, jednorodne i wielowarstwowe, niejednorodne. Dominującym układem jest zasypisko jednorodne 10 obiektów. 1 Trapezowata forma profilu odnosi się do kształtu trapezu w odmianach z bokami wychylonymi na zewnątrz jak i do wewnątrz (patrz Tabela 2) 15

1.1.1.3. Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych 2 Typ II A - cechy formalne: rzut owalny, profil nieckowaty zarejestrowano 3 obiekty; Typ II F - cechy formalne: rzut owalny, profil trapezowaty zarejestrowano 3 obiekty; Typ IV A - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieckowaty zarejestrowano 4 obiekty; Typ IV I - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieregularny zarejestrowano 3 obiekty; 1.1.2. Próba interpretacji funkcjonalnej jam gospodarczych Jamy gospodarcze to grupa obiektów najtrudniejsza do klasyfikacji funkcjonalnej ze względu na wymienione wcześniej ograniczenia interpretacyjne. Niewielka pula informacji uniemożliwia w większości przypadków precyzyjne określenie funkcji obiektu, a wszelkie takie próby opierają się na dodatkowych informacjach dotyczących zawartości zasypiska lub specyficznych konstrukcji jego wnętrza. 1.1.2.1. Jamy zawierające ślady spalenizny Do tej kategorii przyporządkowano stosunkowo głębokie obiekty z wyraźnymi śladami działalności ognia. W literaturze tego typu zespoły klasyfikuje się jako pozostałości po wędzarniach/suszarniach (Michalski 1983, s. 168-170; Moszyński 1967, s. 240, 241) lub jamach do przyrządzania żywności (Moszyński 1967: 264). Oprócz wyraźnych śladów ognia w wypełniskach w tego typu obiektach mogą znajdować się różnego rodzaju destrukty pokonstrukcjne, np.: bruki, wieńce kamienne. Z analogii antropologicznych możemy wywnioskować, że wędzarnie/suszarnie najprawdopodobniej posiadały lekkie konstrukcje naziemne (Moszyński 1967, s. 212). Wyróżniono 1 obiekt tego typu ob. 13, jego powierzchnia wyniosła 9,12 m² oraz głębokość od 0,85 m (Tabl. 2; Foto 3-6). 2 Szczegółowa analiza opisowa znajduje się w tabeli 1. 16

1.2. Wnioski Przeprowadzone na stanowisku Kunowo 30 prace wykopaliskowe odsłoniły ślady procesu osadniczego ludności KŁ. Ubogi zbiór obiektów reprezentujących osadnictwo KŁ na stanowisku oraz słabo rozpoznany i mało czytelny układ przestrzenny, powoduje, że wszelkie rozważania na temat funkcji odkrytych źródeł jest bardzo trudny, a wręcz niemożliwy. Zasadniczo tylko 1 obiekt posiadał na tyle wyraźne cechy, które pozwoliły autorom na szersze rozważania funkcjonalne. Najprawdopodobniej odkryte źródła nieruchome, są pozostałością po stabilnej osadzie, która znajduje się po za obszarem badań. 2. Źródła ruchome Najliczniejszą grupę znalezisk zaliczanych do KŁ stanowi ceramika naczyniowa, odkryto jej 202 fragmenty. Szczegółową specyfikację tych kategorii źródeł zawiera tabela 3. 2.1. Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji Studia nad ceramiką przeprowadzono wykorzystując dane na temat dwóch systemów wytwórczości ceramicznej: stylistycznego (morfologia + zdobnictwo) oraz technicznoużytkowego (technologia). Większą jednoznaczność przy opisie konkretnych cech gwarantowała formalizacja, więc w dalszych częściach wywodu korzystano z gotowych już metod, powstałych przy okazji badania bliskich przestrzennie materiałów osadowych pochodzących z epok neolitu i brązu. 2.1.1. Makromorfologia Wyodrębniono osiem podstawowych typów naczyń, które stały się podstawą dalszych badań, korzystając ze schematu analitycznego wypracowanego w studiach nad KŁ z obszaru Kujaw i Wielkopolski Wschodniej oraz badań źródłowych (Ignaczak 2002, s. 36-40; 2008). Rejestr prezentowanych tamże typów jest w pełni adekwatny dla badania naczyń na stanowisku 30 w Kunowie. Wyodrębniono następujące warianty naczyń: I kubki, czerpaki, II dzbany, III amfory, IV misy, V garnki, VI wazy, VII puchary, VIII talerze (szczegółowe definicje por. Ignaczak 2002, s. 36-40; Ignaczak 2004, s. 158). 17

W zdefiniowanym w ten sposób schemacie mieszczą się wszystkie odkryte na stanowiskach naczynia. W tabeli 4 przedstawione są poszczególne typy pochodzące z obiektów istotnych analitycznie. 2.1.2. Zdobnictwo Wykorzystywano interkulturowy schemat opisu cech zdobnictwa autorstwa A. Kośko (1981, s. 34-35). Za szczególnie istotne dla rozważań chronologicznych uznano wątki linearne wykonane w technice rycia: linie (M-178) oraz motywy pseudosznurowe. Szczegółową prezentację ilościową wszystkich wątków zdobniczych udokumentowanych na badanych stanowiskach zamieszczono w tabeli 4. 2.1.3. Mikromorfologia Badania nad mikromorfologią ograniczono do przedstawienia frekwencji krawędzi wylewów (wg schematu Kośko 1981, s. 33) i den (schemat Czebreszuk 1987; poprawiony Kośko 2000, ryc. 9; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006) w poszczególnych zbiorach (tabela 4). Nie obserwowano natomiast fragmentów uch istotnych typologicznie. Jedyny zachowany fragment był mocno zniszczony. Funkcja mikromorfologii, jako grupy cech mających charakter jakościowy w analizie chronologicznej jest dla społeczeństw KŁ zakłócona. Najpewniej formowanie zwieńczeń naczyń, jak i uchwytów oraz den na tym etapie wytwórczości zostaje podporządkowane funkcji naczynia. Informacje te poświadczają zbiory pochodzące z badanego stanowiska, gdzie np. naczyniom w typie garnka (typy V) odpowiadały zwieńczenia opisywane jako wariant k charakteryzujący się prostym ścięciem wylewu naczynia lub profilowanym u góry krawędzią. 2.1.4. Technologia W niniejszej pracy zastosowano model opisu cech technologicznych używany w badaniach kujawskich społeczności pradziejowych (Józwiak, Ignaczak, Domaradzka 2008, por. wersja wyjściowa Czebreszuk 1996, s. 12-29; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006). Odnosi się on do znanej propozycji systemowego ujęcia technologii naczyń, w ramach systemu technicznego społeczeństw pradziejowych (Czerniak, Kośko 1980). Definiowane w ramach 18

tego systemu są wszystkie czynności podjęte w trakcie wytwarzania naczyń, takie jak: a przygotowanie masy ceramicznej, b wylepienie naczynia oraz c wypalenie gotowej formy. W ramach tych czynności opisujemy: aa rodzaj domieszki, ab granulometrię domieszki, ac ilość domieszki, ba grubość naczynia, bb charakter wykończenia ścianki zewnętrznej, ca barwę wypału. Wszystkie te cechy przedstawione łącznie dla jednego naczynia opisują typ technologiczny I stopnia (tt I st.). Kumulacja takich typów w jednostki wyższego rzędu na podstawie podobieństwa cech pozwala definiować typy technologiczne II st (por. tabela 5). Obecnie wykorzystywany model jest wersją uszczegółowioną dla potrzeb studiów nad KŁ. Nawiązując do pomysłu periodyzacji technologicznej, system technologiczny KŁ umieszczono w ramach makrocyklu postwstęgowego (por. założenia: Czerniak, Kośko 1980, s. 258-259) i cyklu rozwinięto-brązowego (modyfikacja dotycząca epoki brązu Czebreszuk 1996, s. 22-23). Poczynione próby zdefiniowania schematu dla KŁ opierają się na propozycji J. Czebreszuka, poszerzając stworzoną przez niego listę typów technologicznych II stopnia (tt II st.) o związane z KŁ. Uszczegółowienia dotyczyły głównie sposobu potraktowania powierzchni zewnętrznej naczyń oraz kategoryzacji grup domieszek. Powstały w ten sposób rejestr uzupełnia istniejącą listę (Czebreszuk 1996, tab. 5) i pozwala na umieszczenie wytwórczości ceramicznej tego okresu w ramach cyklów IIa, IIb i IIc. Modyfikacje istniejącego schematu przedstawia tabela 5. Nowo zdefiniowane typy charakteryzują wytwórczość ceramiczną KŁ, a ich frekwencja w badanych zespołach z Wielkopolski, Kujaw, Mazowsza i Pomorza (por. M. Ignaczak, J. Affelski 2008) oscyluje w granicach 50%, pozostałe części zbioru każdorazowo można zapisać w systematyce wczesnobrązowej J. Czebreszuka (1996, s. 20). Nawiązanie do starszego systemu jest motywowane chęcią stworzenia ciągłego opisu tych cech kultury, ma to także uzasadnienie w konserwatywnym charakterze czynności technicznych wykonywanych w pradziejach przy wytwarzaniu naczyń (odwołanie do aspektu genezy kultury). Warto nadmienić, iż w systematyce KŁ nie są używane następujące typy technologiczne II stopnia zdefiniowane przez J. Czebreszuka: 3, 10, 11, 20, 21, 27, 28, 30, 31, 32, 33. Zestawienie typów technologicznych KŁ w badanych zbiorach, oraz ich kwalifikację taksonomiczną zawiera tabela 6. 19

3. Chronologia Ustalenia chronologiczne oparto na obserwacji zmienności cech ceramiki naczyniowej, jedynej odpowiednio licznej kategorii źródeł ruchomych. Próby periodyzacji poprzedziły analizy homogenności poszczególnych układów osadniczych. 3.1. Badanie zwartości zespołów Utrwalony już schemat dla tego rodzaju zabiegów analitycznych opiera się na dwóch podstawowych czynnościach (por. Szmyt 2000, s. 231): (a) badaniu jedno/wielofazowości w obrębie stanowiska oraz (b) analizowaniu zwartości zespołów pochodzących z obiektów nieruchomych w przypadku osadnictwa wielofazowego. a. Przeprowadzone dla stanowiska w Kunowie 30 analizy techno-stylistyczne wykluczyły możliwość nakładania się na siebie kilku zróżnicowanych zestawów cech. Tak pod względem zdobniczym, jak i technologicznym badany zbiór może być traktowany jako zestaw jednoczasowy. Spotykane na naczyniach zdobnictwo zdradza cechy zwarte w ramach jednego horyzontu. Podobne wnioski można wysnuć na podstawie rozprzestrzenienia materiałów ruchomych w obrębie stanowiska (tabela 3). Występują one bowiem prawie na całym przebadanym obszarze. Największe skupiska pokrywają się z zasięgami stref wykorzystywanych gospodarczo i nie są reliktami wielokrotnego zasiedlenia. b. Prawdopodobnie osadnictwo cyklu łużyckiego na obszarze stanowiska charakteryzowała dynamika zmian czytelna na podstawie stratygrafii horyzontalnej. Powoduje to, iż układ źródeł w obiektach był praktycznie niezakłócony, a ewentualne domieszki materiału ruchomego innych kultur łatwe do wyróżnienia. Przyjęto założenie, o homogenności źródeł zalęgających w obiektach. 3.2. Ocena taksonomiczna Wyróżniono dwie struktury techno-stylistyczne odpowiadające przełomowi młodszego okresu halsztackiego (okres HD) i wczesnego okresu lateńskiego. W zakresie podziałów kulturowych młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza część źródeł na badanym obszarze, można kwalifikować do osadnictwa KŁ ze schyłku okresu halsztackiego 20

(por. Kostrzewski 1958; Gedl 1975, s. 157) lub fazy łużycko-pomorskiej (Malinowski 1989, s. 331). 3.2.1. Morfologia Analizy form naczyń zmierzały do wyodrębnienia typów o najkrótszej z możliwych chronologii. Typy takie mogą przyjąć funkcje datowników morfologicznych. Duże rozdrobnienie zespołów nie pozwoliło wyodrębnienie typów szczególnych, a wątpliwości budzi też możliwość kwalifikacji do typów bazowych. Zakładać można jedynie, na podstawie budowy zwieńczeń naczyń, iż podstawę inwentarza stanowiły garnki typu V (?) o krawędzi wylewu profilowanej na zewnątrz (ryc. 3:1, 2, 8) spotykane głównie w zespołach z okresu halsztackiego (por. stanowiska KŁ z okresu halsztackiego na Pomorzu Wesołowski 1983, ryc. 125:1, 3; Uciechowska-Gawron 2007, ryc. 13: 1, 2, 5). Prawdopodobnie w zespołach z Kunowa 30 występowały też talerze typu VIII będące stałym składnikiem wszystkich zespołów KŁ datowanych na epokę żelaza. 3.2.2. Zdobnictwo Wyodrębniono wątki zdobnicze o najkrótszej z możliwych chronologii charakteryzujące się pewnym uporządkowaniem na skali czasu. Dla cytowanego etapu charakterystyka wygląda następująco: Cechą główną jest występowanie zdobień rytych w postaci linii poziomej, pod którą rejestrowano ukośne żłobki (ornament typowy dla zespołów schyłkowej KŁ) [xm-178 M- 183[l]] (ryc. 3:4). Stosowano także ornamentykę pseudosznurową. 3.2.3. Technologia Zmienność cech technologicznych ceramiki jest dużo mniejsza od pozostałych atrybutów. Szczegółowe studia nad spotykanymi w opracowaniu zespołami rozłącznych materiałów pozwoliły na dokonanie uogólnień charakteryzujących poszczególne zespoły i mających prawdopodobny walor chronologizujący. Wykaz cech wygląda następująco: 21

1) Stosowanie domieszki drobnego tłucznia w naczyniach grubościennych w proporcji wynoszącej co najmniej do 90% zespołu 3. Jest to cecha technologiczna diagnostyczna dla zespołów datowanych na późne fazy KŁ (Ignaczak, Affelski 2008). 2) Stosowanie domieszki selekcjonowanego drobnego tłucznia kamiennego w, co najmniej 90% pojemników w zespole. Jest to cecha diagnostyczna dla faz V i młodszych KŁ. 3) Stosowanie obrzucania naczyń warstwą glinki, bez obmazywania widoczne w 70% naczyń w zespole. Jest to cecha diagnostyczna dla faz V i młodszych w rozwoju KŁ na Kujawach. Przedstawioną charakterystykę technologiczną zespołu wspomaga analiza frekwencji poszczególnych typów technologicznych II stopnia (Czerniak, Kośko 1980) w zespołach pochodzących z istotnych analitycznie obiektów. Próba takiej analizy jest umotywowana chęcią stworzenia schematu zmienności cech technologii adekwatnego do obserwowanych przemian morfologiczno-stylistycznych. W tabeli 6 zarysowano rzeczywistą frekwencje poszczególnych typów technologicznych II stopnia w zespołach definiowanych przez cechy stylistyczne. Zaobserwowane różnice podkreślono graficznie, a istotne w chwili obecnej wydają się następujące wnioski: 1) Zespoły stylistyki późnołużyckiej charakteryzuje duża frekwencja typów wyodrębnionych tylko dla tej jednostki, o numerach: 51, 54 i 64; cechą typową jest także obecność wielu innych receptur ( synkretyczność zachowań). 2) Stylistyka okresu halsztackiego D prezentuje się jako najbardziej zwarty technologicznie zespół. Wytwórczość opierała się na recepturach ujednoliconych i wykorzystywanych w prawie wszystkich zespołach. Podkreślić więc można, iż obserwowany jest pewnego rodzaju zwrot w produkcji naczyń, które stają się pojemnikami wyrabianymi prawdopodobnie rzemieślniczo przy użyciu sprawdzonych receptur. 3.2.4. Wnioski W badanych źródłach obecne są cechy typowe dla cyklu łużyckiego na Pomorzu obejmujące czas do końca okresu halsztackiego D i początków okresu lateńskiego. Najbardziej typową cecha jest występowanie naczyń w typie garnka, o krawędzi profilowanej na zewnątrz i prostym zwieńczeniu (typ k ). Oprócz tego pojawiają się talerze krążkowe, prawdopodobnie bezzdobne o prostym przebiegu ścianek i zwieńczeniu typu e 3 Próbka poddana badaniom technologicznym zawierała liczne fragmenty podobnych (tych samych?) naczyń, co mogło powodować zaburzenia w procentowym odczycie cech istotnych. Ważny jest także fakt bardzo małej liczebności próby (n=196) 22

(półkolistym). Cechą typową dla ówczesnej produkcji ceramiki jest zwiększenie asortymentu naczyń w typie czerpaka (obserwowany znaczny udział naczyń cienkościennych), co prawdopodobnie jest związane z tendencją do rozszerzenia zastawy stołowej o naczynia, w pewnym sensie wąsko specjalizowane (służące do nabierania por. Ignaczak 2004). W zdobnictwie naczyń z tego okresu dominują wątki ryte, tworzone poprzez użycie elementów linii. Ubóstwo stylistyki jest charakterystyczne dla zespołów pochodzących z okresu żelaza na obszarze Pomorza (Dąbrowski 1979, s. 78-79; Michalski 1979) 4. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej na stanowisku w Kunowie 30 Stosunkowo nieliczne pozostałości posadowe pozwalają utożsamiać osadnictwo w Kunowie na stanowisku 30 z krótkim etapem penetracji tereny przez społeczeństwa cyklu łużyckiego. Być może były to obozowiska nakierowane na przetworzenie i pozyskanie żywności w bezpośrednim otoczeniu osad stałych. Badane zespoły osadnicze KŁ stanowią dobrą ilustrację do już wcześniej dostrzeżonych prawidłowości w zasiedlaniu tej strefy ekologicznej. Mniemać należy, że społeczności egzystujące na tym terenie u schyłku epoki żelaza szczególnie chętnie preferowały rejon bezpośredniego zaplecza rzeki Odry, zwłaszcza w okresie halsztackim wiążąc się ze strefą doliny tej rzeki. Potwierdzają się także opisywane już wcześniej tendencje w lokowaniu osad na glebach bielicowych wytworzonych z glin zwałowych lekkich i średnich (por. Ostoja-Zagórski 1982, s. 67). 23

Spis tabel, tablic i fotografii Spis tabel Tabela 1a. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów kultury łużyckiej Tabela 1b. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Zestawienie źródeł ruchomych kultury łużyckiej Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Specyfikacja cech ceramiki wydzielonej kultury łużyckiej Tabela 5. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) Tabela 6. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Spis tablic Tablica 1. Kunowo, stan. 30, gm. Kobylanka, woj. zachodniopomorskie. Obiekty ludności kultury łużyckiej. Tablica 2. Kunowo, stan. 30, gm. Kobylanka, woj. zachodniopomorskie. Obiekty ludności kultury łużyckiej. Tablica 3. Kunowo, stan. 30, gm. Kobylanka, woj. zachodniopomorskie. Ceramika ludności kultury łużyckiej 1 ob. 7; 2,3 ob. 20; 4 ob. 22; 5 ob. 50; 6 ob. 55; 7 ob. 58; 8 ob. 65. Spis fotografii Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura łużycka). Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 13 (kultura łużycka). 24

B. Rzut pionowy obiektu 13 (kultura łużycka). Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 13 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 13 (kultura łużycka). Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 50 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 50 (kultura łużycka). Fot. 5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 67 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 67 (kultura łużycka). 25

Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów kultury łużyckiej. Obiekt Ha Ar Ćw. Dł. [m] Szer. [m] Głęb. [m] Rzut poziomy Rzut pionowy Wypełnisko Funkcja Przynależność kulturowa Tablica Foto 7 XXII 34 D 1,74 1,54 0,39 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama KŁ Tabl. 1 1, 2 13 XXII 13 CD 3,78 2,40 0,85 owalny trapezowaty czterowarstwowe w układzie diagonalnym jama KŁ Tabl. 2 3-6 20 XXII 11 AB 1,86 0,99 0,13 owalny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ Tabl. 1 22 XXII 3 B 1,40 1,24 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ 33 XXII 25 B 1,16 0,74 0,26 nieregularny nieckowaty trójwarstwowe w układzie poziomym jama KŁ 37 XXII 94 C 1,46 0,92 0,08 owalny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ 50 XXII 73/74 B/A 1,00 0,87 0,15 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama KŁ 7, 8 55 XXII 95 ABCD 2,30 1,30 0,40 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ 58 XXII 85 D 1,70 1,48 0,28 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jama KŁ 62 XXII 45/55 C/A 1,24 1,18 0,10 owalny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ 63 XXII 45 D 1,94 2,00 0,18 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jama KŁ 64 XXII 53/54 D/C 2,73 1,84 0,13 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ Tabl. 1 65 XXII 53 BD 1,80 1,14 0,10 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama KŁ 26

Obiekt Ha Ar Ćw. Dł. [m] Szer. [m] Głęb. [m] Rzut poziomy Rzut pionowy Wypełnisko Funkcja Przynależność kulturowa Tablica Foto 67 XXII 55/65 D/B 1,50 1,01 0,34 nieregularny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie poziomym jama KŁ 9, 10 68 XXII 55 B 1,17 1,06 0,07 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama KŁ 27

Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg. Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. I II III IV? A B C D E F G H I A IIA III A IV A?A I B IIB III B IV B?B I C II C III C IV C? C I D II D III C IV C?C I E II E III D IV D?D I F II F III E IV E?E I G II G III F IV F?F I H II H III G IV G?G I I II I III H IV H?H I? I? II? III? IV??? 28

Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Zestawienie źródeł ruchomych kultury łużyckiej Lp. Obiekt Wykop/Odc W-wa Wylew Brzusiec Dno Ucho Suma 1. 7 34 cw. D I 3 23 26 2. 13 13 cw. CD I 7 1 8 3. 20 11 cw. AB I 1 3 1 5 4. 22 3 cw.b I 10 45 55 5. 33 57 cw. B/D 2 12 14 6. 37 95 cw. D 1 14 15 7. 50 73/74 ćw. A/B 1 1 8. 55 95 ćw. A-D 1 1 9. 58 85 ćw. D I 1 1 10. 62 45/55 cw. C/A I 2 2 11. 63 45 cw. D I 4 4 12. 64 53/54 cw. C/D I 14 14 13. 65 53 cw. BD I 1 16 1 18 14. 67 55/65 cw/ D/B I 3 3 15. 68 55 cw. B I 34 3 37 Suma 19 177 5 1 202 29

Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Specyfikacja cech ceramiki wydzielonej kultury łużyckiej Lp. Lokalizacja Typ makromorfologiczny Zdobienie Typ mikromorfologiczny Rycina Obiekt Wykop Krawędź Dno Ucho 1. 7 34 ćw. D 10e Tabl. I:1 2. 13 13 cw. CD? 3. 20 11 ćw. AB? 4. 20 11 ćw. AB 17k Tabl. I:2 5. 20 11 ćw. AB b:xm-178:1im-181[l][m-186:1]:3>;m- 181[p][M-186:1]:8> Tabl. I:3 6. 22 3 cw.b V 7. 22 3 cw.b V 19e 8. 22 3 ćw. B b:m-183[p]:3im-183[l]:3 1k Tabl. I:4 9. 33 57 ćw. BD? 10. 33 57 ćw. BD 1k 11. 33 57 ćw. BD 3h? 12. 50 73/74 ćw. 10a Tabl. I:5 A/B 13. 55 95 ćw. A-D 1k Tabl. I:6 14. 58 85 ćw. D 1k Tabl. I:7 15. 65 53 ćw. BD? 16. 65 53 ćw. BD V 17e Tabl. I:8 17. 68 55B 2c 30

Tabela 5. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) tt II st. 51 221 221-23 Cechy czynności techniczno użytkowych aa ab ac ad1 ad2 ba bb ca 2, 3, 4 1, 2 1, 2 2 2, 3 03, 04; 11, 12, 13 IIb 04,03; 04,01; 03; 4-12 52 221 1,2,3,4 1, 2 1, 2 11, 2 2, 3 2,3,4-11,12 11, 13 IIb 221-23 53 221 1,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13,2 IIb 221-23 54 221 4,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 04,03,02,01 11,13,2 IIc 221-23 55 221 4,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 1,2,3,4-11,12 12,13,2 IIc 221-23 56 221 5,6,7 2 1, 2, 3 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13 IIc 221-23 57 222 1,2,3,4 1, 2 1, 2 2 1 6,7,8-11,12 11,12,2 IIb 58 222 1,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12; 11,12,13, IIb 01,02,03 2,3 59 222 1,2,3 1 1 11 1 6,8-9,11 11,12,2 IIb 222-23 60 222 1,2,3 1 1, 2, 3 11 2, 3 4,6,8-9,11; 11,12,2 IIb 222-23 01 61 223 1,2,3,4 1 1 2 1 6,8-9,10 11,12,13 IIb 223-21 62 223 223-21 223-23 1,2,3,4 1 1, 2 2 1, 2, 3 6,8-9,11,12 01,02,03,04 11,12,13 2,3 IIb 63 221 221-1 221-223 64 221 221-1 221-223 65 221 221-1 221-223 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 1 4,5,6,7,8-9,11,12 11,12,13,2 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-9,10 11,12,13 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-11,12 11,12,13,2 IIb Cykl technologiczny 31

Tabela 6. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Makrocykl Cykl Grupa technologiczna I II Ib IIa IIb IIc III IIIa M Typ technologiczny II stopnia A 34 1 D Liczba ceramiki w zespołach 42 7 15 22 E 29 1 F 14 1 12 G H J K L 13 37 39 41 49 4 5 6 17 24 1 44 2 57 17 58 59 60 61 62 63 11 64 57 65 9 2 16 23 51 50 52 53 7 7 8 9 18 19 25 26 46 54 32 55 56 35 36 38 40 43 45 47 48 50 Suma 195 32

Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura łużycka). 36

Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii

Charakterystyka znalezisk Jak już wcześniej zaznaczono na stanowisku 30 w Kunowie odkryto aż 53 obiekty nieruchome, które nie dostarczyły jakichkolwiek wskazówek co do czasu swojego powstania, jak również użytkowników. W zdecydowanej większości przypadków nieznana była także ich funkcja w systemie osady osad. W określeniu przynależności kulturowej nie była pomocna ani stratygrafia horyzontalna stanowiska, ani morfologia rzeczonych obiektów. Tylko w odniesieniu do obiektu nr 29 pełniącego bez wątpienia rolę pieca można z pewną ostrożnością założyć, że związany był one pierwotnie z osadnictwem ludności łużyckiej, gdyż drugi obiekt tego typu miał taką właśnie chronologię, a pokrój i budowa wypełnisk w obu przypadkach były bardzo zbliżone (por. niżej). Pozostałe 52 obiekty zostały określone jako jamy. Nie ma obecnie żadnej możliwości bliższego sprecyzowania ich faktycznego przeznaczenia. Istotność takich obiektów dla opracowania wyników badań stanowiska w Kunowie była niewielka, jednak można założyć, że stanowiły pierwotnie elementy struktur wewnętrznych niegdyś tu funkcjonujących osiedli ludzkich, z tego też względu poniżej przedstawiony zostanie ich zsyntetyzowany opis. Natomiast ich szczegółowa charakterystyka znajduje się w tabeli nr 1. Ze względu na wyjątkowy charakter piec (obiekt nr 29 ryc. 1) zostanie zaprezentowany szczegółowo. Obiekt nr 29 w rzucie poziomym zarysował się jako nieregularna plama barwy brunatnej o wymiarach: 2,90 x 1,94 m. W profilu był głęboki, nieregularnie nieckowaty o maksymalnej miąższości dochodzącej do 0,75 m. Jego wypełnisko składało się z 4 warstw: - poziom I stanowiła silnie spiaszczona próchnica pierwotna; - poziom II to soczewka piasku gliniastego z domieszką spalenizny i próchnicy pierwotnej - poziom III stanowiła intensywna spalenizna z wtrętami przepalonej gliny (nie polepy) przemieszana z piaskiem gliniastym; - poziom IV zalegający na spągu obiektu budowała glina poddana działaniu wysokiej temperatury (nie polepa) przemieszana w układzie drobnoplamistym z piaskiem gliniastym. W trakcie eksploracji nie natrafiono tu na materiał zabytkowy, który umożliwiłby datowanie, natomiast ze względu na duże podobieństwo morfologiczne do obiektu nr 13 (kultura łużycka), można z pewną ostrożnością przyjąć, iż omówiony wyżej piec użytkowany był właśnie 42

przez tą ludność. Przechodząc do większości obiektów nieokreślonych jam, należy stwierdzić, że były one silnie zestandaryzowane. Rzeczone jamy w rzutach poziomych zarysowały się jako z reguły jako owalne, rzadziej nieregularne plamy, najczęściej barwy jasnobrunatnej, w nielicznych przypadkach bywały ciemnobrunatne. Ich wymiary były raczej zbliżone. Długości oscylowały pomiędzy 2,0, a 0,5 m przy czym najwyższą frekwencje odnotowano w przedziale 1 m. Analogiczną sytuację zarejestrowano w odniesieniu do szerokości, gdzie największa wielkość wyniosła 1,66, a najmniejsza 0,34 m. Jednak i tu większość okazów oscylowała w granicach 1 m szerokości. Profile omawianej kategorii obiektów były najczęściej nieregularne, rzadziej wannowate. Natomiast okazy nieckowate spotykano nielicznie. Miąższości jam wahały się w granicach 0,45 do 0,05 m. Najczęściej jednak nie przekraczały głębokości 0,2 m. Wypełniska jam nieokreślonych funkcjonalnie i chronologicznie było prawie zawsze jednorodne i jednowarstwowe, zbudowane z silnie spiaszczonej próchnicy pierwotnej o słabej intensywności (barwa jasnobrunatna), choć natrafiano także na okazy z bardziej intensywną domieszką. Sporadycznie odkrywano egzemplarze o wypełniskach dwuwarstwowych. Natomiast przypadki trójwarstwowe były ewenementem. Biorąc pod uwagę, iż na przedmiotowym stanowisku zarejestrowano wyłącznie zbiory zabytków wiązane z kulturą łużycką, można ze znacznym prawdopodobieństwem założyć, że większość (wszystkie?) opisane wyżej jamy należy zakwalifikować do tego właśnie horyzontu chronologicznego. Nie wydaje się by istniała potrzeba przytaczania jakichkolwiek analogii do opisanych powyżej obiektów, gdyż odkrywane były zawsze i licznie na wszystkich osadach tak pradziejowych, jak i wczesnohistorycznych oraz nowożytnych, jak i współczesnych. Ich genezy należy dopatrywać się w jednorazowych czynnościach dokonywanych przez mieszkańców osiedli, które poza naruszeniem pierwotnego podłoża nie zamanifestowały się innymi wskaźnikami kulturowymi, takimi jak choćby najczęściej spotykane fragmenty naczyń glinianych. Podsumowując powyższy przegląd należy stwierdzić, iż tak znaczna liczba obiektów jam o nieokreślonej funkcji i chronologii wydaje się potwierdzać jedynie marginalne znacznie gospodarcze (piece) obszaru stanowiska 30 w strukturze osadniczej ludności łużyckiej oraz, jak 43

można domniemywać na zasadzie bliskości, także w działalności ugrupowania gustowskiego. Można przyjąć, iż w była to strefa jedynie z rzadka wykorzystywana w trakcie zajęć gospodarskich. Obserwacja taka potwierdza wysuniętą już we wstępie opracowania sugestię, iż właściwe osiedle część mieszkalna znajdowała się na terenach położonych na południowyzachód lub wschód od trasy inwestycji. 44

Spis tabel i rycin Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Charakterystyka form i rozmiarów nieokreślonych chronologicznie i funkcjonalnie obiektów nieruchomych. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów nieokreślonych chronologicznie. Spis rycin Ryc. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Rzut poziomy i profil obiektu nr 29 (nieokreślony chronologicznie). 49

Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 30. Charakterystyka form i rozmiarów nieokreślonych chronologicznie i funkcjonalnie obiektów nieruchomych. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr ob. Dł. Szer. Głęb. Wypełnisko Ha Ar Ćw. poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] Funkcja Datowanie 1 XI 60 AC 0,52 0,34 0,06 owalny nieckowaty jednowarstwowe jama 2 XXII 43 A 1,40 1,30 0,14 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 3 XXII 42/43 B/A 0,92 0,88 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 4 XII 92 B 1,22 1,17 0,11 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 5 XII 62 A 1,58 0,98 0,10 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama 6 XII 61 B 0,61 0,45 0,10 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 8 XXII 33 AB 1,28 0,98 0,14 nieregularny wannowaty jednowarstwowe jama 9 XXII 43 A 1,48 1,34 0,12 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 10 XXII 21 B 1,22 1,20 0,20 owalny nieregularny dwuwarstwowe w układzie jama poziomym 11 XXII 23/33 D/B 1,54 1,18 0,10 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 12 XXII 14 A 1,12 0,99 0,45 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 14 XXII 14 AC 1,20 1,00 0,34 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 15 XXII 12 B 1,22 1,28 0,13 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 16 XXII 12 B 1,24 1,08 0,08 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 17 XXII 12 A 1,22 1,09 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 18 XXII 2/12 C/A 1,70 1,52 0,15 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 19 XXII 11/12 B/A 1,86 1,62 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe z wtrętami łezkowatymi 21 XXII 3 D 1,14 1,01 0,09 owalny wannowaty jednowarstwowe jama 23 XXII 2/3 B/A 1,06 0,8 0,07 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 24 XII 91 C 1,14 1,08 0,30 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 25 XII 82 BD 1,54 1,64 0,21 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 26 XII 92 AC 1,10 0,86 0,15 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 27 XII 92 C 1,44 1,46 0,12 owalny nieregularny jednowarstwowe jama 28 XII 81 BD 1,68 1,42 0,26 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jama jama 45