Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom

Transkrypt

1 Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). LIDER KONSORCJUM: PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO KONSERWATORSKA, MGR ALINA JASZEWSKA, UL. CERAMICZNA 2, ZIELONA GÓRA TEL./FAX (0-68) , TEL. KOM ; ARCHEKON@INTERIA.PL Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom Jakub Affelski Marcin Ignaczak Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Zbigniew Woźniak Daniel Żychliński Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 31w Kunowie (AZP 32-09/ 147), gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie. Gniezno 2009

2 Recenzowali: prof. Wojciech Dzieduszycki prof. Janusz Ostoja Zagórski Redakcja naukowa: dr Daniel Żychliński Redakcja techniczna: mgr Monika Wołoszyńska Far

3 Spis treści Wstęp Położenie stanowiska Historia, cel oraz metodyka badań Układ opracowania Tabela 1. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem Tablela 2. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów Spis tabel, map i planów Mapa 1 Mapa 2 Plan 1 Plan 2 Plan 3 Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Osadnictwo ludności z doby neolitu Wstęp I. Kultura ceramiki wstęgowej rytej I.1. Obiekty nieruchome I.2. Materiały ruchome I.2.1. Ceramika naczyniowa I Makromorfologia I Mikromorfologia I Zdobnictwo I Technologia I.3. Chronologia I.4. Charakterystyka osadnictwa Podsumowanie II. Kultura pucharów lejkowatych Spis tabel, rycin i fotografii Ryciny Fotografie

4 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej Uwagi wstępne Charakterystyka obiektów nieruchomych Jamy gospodarcze Analiza szczegółowa form obiektów Kształt rzutu poziomego Kształt oraz struktura rzutu pionowego Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych Wnioski Materiały ruchome Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji Makromorfologia Zdobnictwo Mikromorfologia Technologia Chronologia Badanie zwartości zespołów Ocena taksonomiczna Morfologia Zdobnictwo Technologia Datowanie zespołów kultury łużyckiej ze stanowiska Kunowo Osadnictwo kultury łużyckiej na stanowisku w Kunowie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele Tablice Fotografie

5 Daniel Żychliński Osadnictwo ludności grupy gustowskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich Wstęp Obiekty nieruchome Materiały ruchome Ceramika Technika wykonania naczyń Mikromorfologia Rozplanowanie strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku Chronologia strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku Podsumowanie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele Ryciny Fotografie Zbigniew Woźniak Ślady osadnictwa z okresów wczesnego i późnego średniowiecza oraz współczesności Wstęp Wczesne średniowiecze Obiekty nieruchome Ceramika Późne średniowiecze Obiekty nieruchome Ceramika Podsumowanie Współczesność Obiekty nieruchome Ceramika Posumowanie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele 1 i Ryciny Fotografie

6 Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii Charakterystyka znalezisk Tabela 1 i Bibliografia Aneks 1. Piotr Pachulski Analiza zwierzęcych szczątków kostnych ze stanowiska Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, gm. Stargard Szczeciński, woj. Zachodniopomorskie, stan

7 Wstęp Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku nr 31 w Kunowie, gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, (AZP 32-09/147) przeprowadzone zostały na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie w związku z planowaną budową obwodnicy miasta Stargard Szczeciński w ciągu drogi krajowej nr 10. Przedmiotowe badania miały miejsce w okresie od marca do czerwca 2008r. Kierował nimi mgr Piotr Wolanin z Archeologicznej Pracowni Badawczej THOR, która wykonywała je na zlecenie Pracowni Archeologiczno Konserwatorskiej mgr Aliny Jaszewskiej z Zielonej Góry. 1. Położenie i klasyfikacja stanowiska Przedmiotowe stanowisko nr 31 zlokalizowane było około 0,3 km na południe od drogi krajowej nr 10 pomiędzy miejscowościami Lipnik (położonej około 1 km na wschód) i Morzyczyn (około 2 km na zachód) oraz około 1 km na północny-wschód od Kunowa. Stanowisko zajmowało stok doliny o bardzo niewielkim nachyleniu, którego północny skraj stanowił zmeliorowany, reliktowy ciek wodny. W ujęciu geograficznym obszar badań położony był w obrębie Równiny Pyrzycko - Stargardzkiej, stanowiącej część Pobrzeży Południowobałtyckich, które otaczają ujście Odry i Zalew Szczeciński (Kondracki 1988, s. 263). Jednostka ta graniczy na zachodzie z Równiną Wełtyńską, na wschodzie z Równiną Nowogardzką, na północy z Równiną Goleniowską oraz na południu z Pojezierzem Myśliborskim. Jest to teren falisty i dość urozmaicony, zbudowany z iłów, mułków i drobnoziarnistych piasków przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie. Na obrzeżu tego terytorium występuje glina morenowa. Całość wznosi się na około 20 m n.p.m. (Kondracki 1994, s. 18; 2002, s.52). Region ten jest zaklęsłością, której dnem płyną mniej więcej równolegle Ina, Mała Ina i Płonia, przy czym ta ostatnia przepływa przez jeziora: Płoń i Miedwie (Kondracki 1994, s. 18). Teren ten w przeszłości był rozległym basenem jeziornym, gdzie pod koniec ostatniego zlodowacenia zbierały się wody roztopowe, niosące dużą ilość zawiesiny (Borówka 2002, s. 20). Granice z Równiną Wełtyńską na zachodzie, Równiną Nowogardzką na wschodzie i Pojezierzem Myśliborskim na południu nie są wyraźne. Od Równiny Goleniowskiej na północy różni się natomiast pod względem genetycznym i litologicznym, ponieważ powierzchnię terenu pokrywają 7

8 w znacznej części iły, mułki i piaski drobnoziarniste przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie, ale na obrzeżeniu równiny występuje glina morenowa (Kondracki 1994, s. 18). Omawiany obszar wyróżnia w ramach całego regionu Dolnego Nadodrza największa ilość zbiorników jeziornych (Borówka 2002, Rys. 46). Stanowisko w Kunowie znajduje się po wschodniej stronie rynny jeziora Miedwie, które należy do największych jezior Pomorza Zachodniego. Omawiany obszar utożsamiany jest z czarnymi ziemiami, które należą do najżyźniejszych gleb. Jednakże należy zaznaczyć, iż ich geneza nie jest różnoczasowa. Zdaniem badaczy na terenie Równiny Pyrzyckiej, w zależności od hipsometrii, można wyróżnić czarne ziemie pierwotne oraz właściwe (Hoffmann, Kowalkowski 1961; por. też Meller 2008, s. 103). Szczegółowy podział czarnych ziem autorstwa S. Borowca (Borowiec 1964; Meller 2008) uwzględnia (na obszarze pyrzyckiego zastoiska wodnego) trzy ich zasadnicze typy: czarne ziemie najmłodsze, czarne ziemie starsze i czarne ziemie (czarnoziemy) najstarsze (Meller 2008, s. 103). Geneza pierwszego z nich związana jest z obniżeniem poziomu Jeziora Miedwie w 1770 roku, jeziora Płoń w 1854 roku oraz lokalnymi pracami odwadniającymi z końca XVIII, drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku. W większej ilości występują one w odnodze doliny Płoni biegnącej w stronę Pyrzyc oraz w dolinie rzeki Gowienicy (Meller 2008, s. 103). Genezę czarnych ziem starszych łączy się ze specyficzną roślinnością leśną, szczególnie okresu atlantyckiego i subborealnego, którą tworzyły wilgotne lasy dębowe z domieszką wiązu i lipy oraz obfitym porostem leszczynowym. Występują one głównie na południowy zachód od doliny rzeki Płoni (Meller 2008, s. 103). Najstarsze czarne ziemie (czarnoziemy) są genetycznie wiązane z roślinnością stepopodobną, która na omawianym obszarze występowała po ustąpieniu lodowca. Roślinność ta mogła utrzymać się do końca okresu subborealnego w związku ze słabym zwarciem ówczesnych lasów. Także osadnictwo neolityczne oraz z epoki brązu związane było z rozprzestrzenianiem miejsc otwartych, pozbawionych lasów, co sprzyjało utrzymywaniu się tych gleb w stadium ewolucyjnym, czarnoziemnym (Meller 2008, s ). Występują one w północno-wschodniej części zastoiska pyrzyckiego, w obrębie którego położone jest także analizowane stanowisko. W chwili obecnej nie dysponujemy niestety danymi paleobotanicznymi odnośnie omawianego obszaru w postaci profili palinologicznych. Natomiast uwagi dotyczące tzw. potencjalnej roślinności naturalnej obszaru doliny środkowej Płoni zakładają, iż stanowiłaby ona 8

9 bogatą mozaikę odzwierciedlającą złożony układ warunków siedliskowych (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). W obrębie basenu pra-miedwia dominowałyby różne odmiany lasów bagiennych i łęgowych na terenach podmokłych las o charakterze olsu porzeczkowego. Natomiast na nieco suchszych fragmentach dawnego dna jeziora rozwinęłyby się żyzne łęgi z dominacją jesionu i wiązu, a lokalnie także drzewiastych wierzb (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). Boczne doliny i miejsca bardziej obficie zasilane wodami podziemnymi stanowią siedliska występowania łęgów przystrumykowych z olszą i jesionem. Z kolei najbardziej urodzajne gleby, położone na wyższych terasach dawnego plejstoceńskiego zastoiska wodnego to potencjalne siedlisko wielogatunkowych lasów liściastych grądów i żyznych łęgów wiązowych (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). Lasy bukowe, związane z utworami morenowymi, znajdują warunki do rozwoju na czołomorenowych Wzgórzach Bukowych i dennomorenowych wysoczyznach okalających dolinę Płoni i zastoisko pra-miedwia. (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). 2. Historia, cel oraz metodyka badań Stanowisko nr 31 odkryte zostało w trakcie badań wyprzedzających prowadzonych na trasie planowanego przebiegu południowej obwodnicy miasta Stargard Szczeciński stanowiącej część drogi ekspresowej S10. Zarejestrowano wówczas pozostałości osadnictwa z okresu wpływów rzymskich (fragmenty ceramiki), wczesnego średniowiecza (fragmenty ceramiki), późnego średniowiecza (fragmenty ceramiki) oraz nowożytności (fragmenty ceramiki). Celem niniejszych prac było ujawnienie, wyeksplorowanie i zadokumentowanie reliktów osadnictwa w pasie planowanej drogi. Badania wykonano zgodnie z wytycznymi zawartymi w Zaleceniach dla Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, pracowników ds. ochrony zabytków archeologicznych WUOZ oraz dla kierujących badaniami archeologicznymi w zakresie metod eksploracji stanowisk i sporządzania ich podstawowej dokumentacji. Na obszarze stanowiska założono siatkę hektarową zgodną z kierunkiem północ - południe, poszczególne hektary oznaczono zaś cyframi rzymskimi. Siatka hektarowa nawiązana została do punktów państwowej osnowy poziomej III klasy i punktów państwowej osnowy 9

10 pionowej IV klasy. Podstawową jednostką eksploracyjną była ćwiartka arowa (25m 2 ). Odhumusowanie powierzchni stanowiska przeprowadzono przy użyciu sprzętu ciężkiego (spycharka gąsienicowa), który usunął nadkład ziemi ornej o średniej miąższości 0,25 m. Usuwanie kolejnych warstw mechanicznych, w trosce o spodziewane odkrycia, wykonywano wyłącznie ręcznie. Eksplorację prowadzono za pomocą warstw mechanicznych o miąższości od 0,05 do 0,1 m zależnie od sytuacji stratygraficznej. Po odsłonięciu obiekty dokumentowano rysunkowo i fotograficznie w rzucie poziomym, a następnie po wyznaczeniu cięć profilowych, wybierano warstwami mechanicznymi, aby zarejestrować strukturę wewnętrzną i zmiany kształtów. W zależności od rozmiarów obiekty cięto w ramach połówek lub ćwiartek. Podobnie jak wyżej odsłonięte przekroje dokładnie dokumentowano. Wszystkie obiekty lokalizowano w ramach ćwiartek arowych, wykonując dokumentację rysunkową w skali 1:20, z zastosowaniem opisu słownego poszczególnych jednostek stratygraficznych oraz dokumentację fotograficzną. Jednocześnie dla każdej ćwiartki arowej wykonywano dokumentację w formie karty ćwiartek arowych w skali 1:50 z opisem. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt dość silnego zniszczenie przestrzeni reliktowej spowodowanego intensywną działalnością rolniczą (bardzo głęboka orka). Można przypuszczać, że wskutek tego partie stropowe bardzo wielu obiektów nie dotrwały do momentu badań. Nie była to sytuacja odosobniona. Ze względu na urodzajne gleby pokrywające omawiane obszary prowadzono tu prace rolnicze na dużą skalę. Podobne zniszczenia zarejestrowano także na pozostałych stanowiskach kolidujących z przedmiotową inwestycją. W trakcie prac zbadano obszar o powierzchni 153,14 ara ujawniając 155 obiektów nieruchomych, w tym 27 o chronologii ustalonej na podstawie pozyskanego ruchomego materiału zabytkowego oraz 128, które nie dostarczyły artefaktów i sklasyfikowane zostały jako nieokreślone. Po przeprowadzeniu procedur badawczych stwierdzono, iż 5 obiektów nieruchomych przynależy osadnictwu ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Dalszych 7 przyporządkowano kulturze łużyckiej. Do okresu wczesnego średniowiecza zakwalifikowano 7 kolejnych, a do późnego średniowiecza tylko pojedynczy okaz. Pozostałe 3 obiekty sklasyfikowano jako współczesne. Natrafiono także na pojedynczy ułamek naczynia ludności kultury pucharów lejkowatych ze środkowego neolitu. 10

11 3. Układ opracowania Niniejsze opracowanie składa się z czterech części odpowiadających chronologii wydzielonych na stanowisku znalezisk. Osadnictwo z doby neolitu scharakteryzowała dr Agnieszka Matuszewska wraz z dr Marcinem Szydłowskim. Jako drugie omówione zostały odkrycia dotyczące okresu halsztackiego D wiązane z ludnością kultury łużyckiej ta część analizy wyszła spod pióra dr Marcina Ignaczaka i mgr Jakuba Affelskiego. Osadnictwo ludności grupy gustowskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich przedstawił dr Daniel Żychliński. Natomiast artefakty z okresu wczesnego i późnego średniowiecza oraz współczesności opracował mgr Zbigniew Woźniak. Obiekty o nieokreślonej chronologii scharakteryzował dr Daniel Żychliński. Rys geomorfologiczno glebowy otoczenia stanowiska omówiła dr Agnieszka Matuszewska. 11

12 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem.

13 Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał kulturowy Nr ob. Dł. Szer. Głęb. Wypełnisko Ha Ar Ćw. poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa [m] [m] [m] 1 XI 66 AC 2,60 1,57 0,26 nieregularny nieregularny 2 XI 67 A 0,84 0,82 0,54 kolisty trójkątny 3 XI 67 C 0,84 0,54 0,18 nieregularny nieckowaty 4 XI 56 AB 4,20 3,16 0,22 nieregularny nieregularny 5 XI 56 AC 2,90 1,60 0,16 nieregularny nieregularny 6 XI 55/56 B/AC 2,80 1,42 0,18 nieregularny nieregularny 7 XI 15 B 1,52 1,18 0,31 nieregularny nieregularny 8 XI 15 B 1,22 1,10 0,25 nieregularny nieckowaty 9 XI 5/15 D/AB 1,80 1,58 0,30 owalny nieregularny 10 XXII 84 A 1,12 1,02 0,15 owalny nieckowaty 11 XXII 73 D 1,05 0,75 0,14 nieregularny nieckowaty 12 XXII 73 A 2,20 1,20 0,15 nieregularny nieckowaty 13 XI 67 B 1,19 0,86 0,14 nieregularny nieregularny 14 XI 67 B 2,60 1,82 0,18 nieregularny nieregularny 15 XI 67 A 3,00 2,38 0,15 nieregularny nieregularny 16 XI 57 A 0,53 0,42 0,38 nieregularny trójkątny 17 XI 46 D 1,94 1,32 0,17 owalny nieregularny 18 XI 47 A 1,09 0,73 0,21 nieregularny nieregularny 19 XI 36/46 D/B 3,19 1,52 0,44 owalny nieckowaty 20 XI 26/36 C/A 2,96 1,58 0,15 owalny nieckowaty 21 XI 26 CD 2,50 1,96 0,18 nieregularny nieregularny 22 XXII 63 C 0,72 0,46 0,14 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne trójwarstwowe w układzie horyzontalnym jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe inne Funkcja Datowanie jama jama WSP jama jama jama jama jama KCWR jama W. ŚRED kości jama KCWR jama jama jama jama K. ŁUŻ jama jama jama jama jama obiekt mieszkalny W. ŚRED jama W. ŚRED jama gospodarcza W. ŚRED jama -

14 Legenda: KCWR kultura ceramiki wstęgowej rytej; K. ŁUŻ. kultura łużycka; G. GUST. grupa gustowska; W. ŚRED. wczesne średniowiecze; P. ŚRED. późne średniowiecze; WSP współczesność.

15 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Funkcja obiektu Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA NEOLIT KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ 5 5 OKRES HALSZTACKI D KULTURA ŁUŻYCKA 7 7 WCZESNY OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH GRUPA GUSTOWSKA 4 4 WCZESNE ŚREDNIOWIECZE PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 1 1 WSPÓŁCZESNOŚĆ 3 3 NIEOKREŚLONE SUMA

16 Spis map, planów i tabel Spis map Mapa 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja stanowiska na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego, w ciągu drogi krajowej nr 10. Mapa 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja stanowiska. Skala 1: Wykaz planów Plan 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Plan sytuacyjno-wysokościowy z zasięgiem stanowiska. Plan 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska z naniesioną siatką arową oraz przebadanymi arami. Plan 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja i chronologia obiektów nieruchomych. Wykaz tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych grupy gustowskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów grupy gustowskiej. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Zestawienie morfologiczno technologiczne ceramiki grupy gustowskiej z obiektów. 23

17

18

19

20

21

22

23 Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Osadnictwo ludności z doby neolitu

24 Wstęp Opracowanie niniejsze prezentuje materiały źródłowe wiązane z okresem neolitu ze stanowiska Kunowo 31, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Z okresem neolitu należy łączyć 5 obiektów (por. Tabela 1). Wszystkie można wiązać z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (dalej KCWR). Ponadto materiał ceramiczny wiązany z omawianym okresem wystąpił także w warstwie kulturowej. Już na wstępie należy podkreślić specyfikę udokumentowanych źródeł, która jest konsekwencją liniowego przebiegu inwestycji. W sposób oczywisty fakt ten wpływa na przypadkowy przebieg siatki wykopów, który nie posiada jakichkolwiek realnych nawiązań do realnych punktów osadniczych identyfikowanych z KCWR. Determinuje to znaczne ograniczenia w interpretacji pozyskanych materiałów. Omawiane stanowisko leży na terenie Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej i co wymaga podkreślenia w odniesieniu do wszystkich ugrupowań neolitycznych (za wyjątkiem KAK) zwłaszcza ziemia pyrzycka rysuje się jako jeden z kilku mniejszych regionów preferowanych i potencjalnie atrakcyjnych pod względem osadniczym (Matuszewska 2007, s. 93). 25

25 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej wraz z ich zawartością i funkcją. Nr ob. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Wypełnisko Materiał kulturowy Ha Ar Ćw. Dł. (m) Szer. (m) Głęb. (m.) poziomy pionowy ceramika krzemień polepa inne Funkcja 7 XI 15 B 1,52 1,18 0,31 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 9 XI 5/15 D/AB 1,8 1,58 0,3 owalny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 87 I 94 D 0,64 0,64 0,12 kolisty nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 111 XI 4 CD 1,3 0,96 0,28 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 141 XXXII 78/88 C/A 2,62 1,08 0,42 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 1 jama 350 kości - 3 jama 3 jama 3 jama 30 jama 26

26 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Datowanie i funkcja obiektów ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ 5 5 NEOLIT 27

27 I. Kultura ceramiki wstęgowej rytej I.1. Obiekty nieruchome Z omawianym etapem łączyć można zaledwie 5 obiektów wziemnych ob. 7, 9, 87, 111 i 141 (Ryc. 1, 2; Fot. 1, 2, 3, 4). Pod względem funkcjonalnym wszystkie zinterpretowane zostały jako jamy. Posiadały kształt kolisty, owalny lub (najczęściej) nieregularny oraz nieckowaty bądź nieregularny przekrój. Zachowana miąższość była niewielka. Struktura ich wypełniska była nieskomplikowana (jednowarstwowe jednorodne). Stanowiła je brunatna, spiaszczona próchnica, szarobrunatna, spiaszczona próchnica lub też szara, spiaszczona próchnica przemieszana w układzie drobnoplamistym z ciemnożółtym, drobnoziarnistym piaskiem gliniastym. I.2. Materiały ruchome Podczas archeologicznych badań ratowniczych zarejestrowano ogółem 388 fragmentów ceramiki o charakterystyce materiałów neolitycznych. Zdecydowana większość z nich wystąpiła w obiektach wziemnych natomiast tylko pojedynczy ułamek fragment zalegał w warstwie (por. Tabela 3). Ponadto w obiekcie nr 9 odkryto kości zwierzęce (por. Aneks 1). Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Lokalizacja materiałów ruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Lokalizacja Źródła ruchome Hektar Ar, ćwiartka Obiekt Warstwa Ceramika (fragm.) I 94D 87 3 XI 4D XI 5BD/15AC XI 15B 7 1 XXXII 78C/88A XLIII 61A WMI 1 I.2.1. Ceramika naczyniowa Charakterystykę ceramiki oparto na procedurach analitycznych opracowanych w środowisku badaczy poznańskich dla materiałów wiązanych z KCWR z terenu Kujaw (Czerniak, Kośko 1980; Czerniak 2004). Część z nich (dotyczących przede wszystkim 28

28 technologii ceramiki naczyniowej) potraktowano jako punkt wyjścia ze względu na regionalną specyfikę materiałów zachodniopomorskich. W niniejszym opracowaniu dotyczyć one będą 4 płaszczyzn obserwacji diagnostycznych cech naczyń, tj: makromorfologii, mikromorfologii, zdobnictwa oraz technologii. Dane te zaprezentowano w postaci tabelarycznej. Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka technologiczno-stylistyczna wydzielonej ceramiki KCWR. Lp. 1 Hektar, Ar, Ćwiartka Obiekt/ Warstwa Grupa /typ tech. Typ makromorfologiczny Typ mikromorfologiczny Typ krawędzi Typ dna Typ nóżki Typ ucha Wątek zdobniczy XI,15,B, ob.7 IA x VII-1/97-n.15 2 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 9d 3 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 4 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 5 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 6 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 9d 32a4 7 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 9d 32a4 8 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 9d 9 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 3C 10 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 Rycina 29

29 19 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 30

30 48 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 9c x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 9c 71 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C pzs VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C 75 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C 76 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 31

31 77 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 78 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 109a4 79 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C x VII-1/97-n.15 3a 80 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 3b 81 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 3c 82 XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1E 1/61-n.1. 3d 83 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 11E pzs VIII-1/37-n.1. 5a 84 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K pzs VII-1/97-n.15 3e 85 XXXII,78C/ pzs VII-1/97-88A,ob.141 IA 9C n.15,viii-1/61-n.1. 3f 86 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 4c 87 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 4b 88 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 II 9D pzs VIII-1/37-n.1. 4d 89 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 3C 4a 90 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IA 3C 4e 91 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 5b 92 XI,5/15,BD/ 109n3;x VII-1/97- AC,ob. 9 IA n.15,viii-1/61-n.1. 5c 93 XI,5/15,BD/ 109a4;x VII-1/97- AC,ob. 9 IA n.15,viii-1/61-n.1. 3g 94 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1C 109a4 5d 95 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n.1. 5e 96 XXXII,78C/ 88A,ob.141 III x VII-1/73-n.1. 5f I Makromorfologia Na podstawie fragmentów naczyń poddanych niniejszym rozważaniom, na skutek silnego rozdrobnienia materiału, nie można w pełni zrekonstruować żadnej formy. Jednakże biorąc pod uwagę charakterystyczne fragmenty wylewów (Ryc. 3f; 2d) można zidentyfikować naczynia KCWR w kształcie wycinka kuli. I Mikromorfologia W analizowanym zbiorze ceramicznym wyodrębniono 21 fragmentów wylewów, 2 ułamki den oraz 10 elementów z guzkami. Większość wylewów (12) ma kształt łukowaty, 32

32 delikatnie dochodzący do wewnątrz naczynia o spiczasto uformowanym zwieńczeniu. Pozostałe (9) posiada płaskie zwieńczenie, przy prostych ściankach (Ryc. 3e, 4b), a jedynie w dwóch przypadkach mamy do czynienia z płaszczyzną strefy wylewu odchodzącą na zewnątrz osi naczynia (Ryc. 4a). Dwa fragmenty den, chociaż stanowią niewielki wycinek podstawy naczynia, pozwalają jednak zaobserwować podstawowe cechy morfologiczne. W obu przypadkach są to elementy proste na obu płaszczyznach zarówno zewnętrznej jak i wewnętrznej. Przejście ze strefy dennej do brzuścowej jest łagodne, łukowate. Wśród elementów wydzielonych, zarejestrowano ponadto 10 egzemplarzy guzów. Były one przede wszystkim formowane z gliny zbieranej ze ścianki naczynia, a tylko w jednym przypadku okaz ten został dolepiony. Osiem z nich posiada zagłębienie powstałe na skutek nacisku palcem (Ryc. 5b), natomiast dwa kolejne stanowią nieco odmienne typy. Wspomniany egzemplarz dolepiany do naczynia ma powierzchnię płaską, wygładzoną. Natomiast ostatni z wymienionych jest uszkiem przekłutym w poprzek (Ryc. 5c), a zwieńczenie uformowane zostało tu w kształcie niewielkiego podwójnego guzka. I Zdobnictwo Należy zwrócić uwagę na bardzo wysoki odsetek zdobionych fragmentów ceramiki (75 egzemplarzy). Jednakże elementy i wątki zdobnicze są mało zróżnicowane, przedstawiając niewielką zmienność układów. Przede wszystkim są to linie ryte, które zazwyczaj biegną prostopadle do siebie, ewentualnie przecinając się pod kątem prostym (Ryc. 3g). Liniom tym często towarzyszą odciski owalnego stempla (tzw. nuty ). Stawiane w zdecydowanej większości tuż obok linii, a nie bezpośrednio na nich (Ryc. 3 d, f). Rzadszym elementem ornamentacyjnym są odciski paznokcia, stawiane wzdłuż krawędzi wylewu (Ryc. 4d) lub na brzuścu, gdzie raczej nie tworzą żadnych wątków zdobniczych (Ryc. 5d). Odosobnionym przypadkiem jest fragment naczynia z ornamentem linii utworzonych za pomocą techniki nacinania (na głębokość około 1 mm). I Technologia Analizę cech technologicznych materiału źródłowego wykonano pod binokularem, przy świetle padającym (w zakresie powiększenia od 14 x 0,6 do 14 x 7), dokonując 33

33 obserwacji na świeżym przełamie. Zbiór ceramiki ze stanowiska Kunowo 31, w zdecydowanej większości, prezentuje stosunkowo jednolitą grupę technologiczną, w obrębie której można wyodrębnić dwa typy technologiczne. Jako podstawę domieszki schudzającej rozpoznano piasek, przede wszystkim drobnoziarnisty, natomiast w zdecydowanie mniejszym natężeniu średnioziarnisty. Ponadto istotną rolę odgrywała domieszka roślinna, węgli oraz szamotu. W marginalnym stopniu zarejestrowano tłuczeń kamienny oraz mikę. Na podstawie pojedynczych fragmentów wyróżniono dwie kolejne grupy technologiczne. Pierwszą grupę technologiczną podzielono na dwa typy. Typ IA (343 egzemplarze) charakteryzuje się domieszką roślinną, drobnoziarnistego piasku oraz węgli dodawanej w średniej ilości. Szamot występuje w małej ilości w postaci cętek. Mikę spotyka się silnie rozdrobnioną, dodawaną w bardzo małej ilości (incydentalnie). Natomiast tłuczeń praktycznie nie występuje, ewentualnie jako pojedyncze elementy, prawdopodobnie nieintencjonalne. Przełam warstwowy z tendencją do warwowania, w odcieniach koloru szarego do brunatnego. Ceramika cienkościenna (o średnicy poniżej 1 cm, najczęściej w przedziale 5-8 mm), ścianki naczynia są gładkie, przede wszystkim ciemno- i jasno-szare, ewentualnie brunatne. Typ IB (40 egzemplarzy) w odróżnieniu od wyżej opisanego charakteryzuje się zdecydowanie większym udziałem domieszki roślinnej, natomiast domieszka piasku jest w przeważnie średnioziarnista, ponadto rejestrowana jest wyraźna domieszka węgli. Podobnie jak w typie IA nie spotyka się praktycznie tłucznia, a mika dodawana jest incydentalnie w postaci silnie rozdrobnionej. Szamot rejestrowany jest w postaci niewielkich grudek. Przełam jest warwowany, koloru szarego i brunatnego. Ceramika grubościenna (o średnicy głównie powyżej 1 cm, najczęściej w przedziale mm), ze ściankami mocno przecieranymi wiechciem trawy. Grupę technologiczną II (3 egzemplarze) odróżnia bardzo duża domieszka piasku średnio- i drobnoziarnistego przy wyraźnym udziale głównie drobnoziarnistego tłucznia, ale także spotyka się średnio, a nawet gruboziarnisty. Mika występuje w małej ilości w postaci silnie rozdrobnionej, szamot natomiast marginalnie w postaci drobnych cętek. Domieszka roślinna oraz węgli została zarejestrowana w stopniu incydentalnym. Przełam jest ciemnoszary, jednolity. Ścianki gładkie, wewnętrzna delikatnie przecierana (średnica przełamu 8 mm). Grupę technologiczną III (1 egzemplarz) charakteryzuje bardzo mała ilość domieszki mineralnej w postaci drobnoziarnistego piasku, przy zupełnym braku tłucznia. Domieszka roślinna i węgli w postaci drobnej, poszatkowanej. Ponadto zarejestrowano miazgę szamotową (sproszkowany szamot). Ścianki starannie wygładzone, przełam różnobarwny, 34

34 smużysty (średnica przełamu 6 mm). Ścianka zewnętrzna to warstwa o grubości około 1,5 mm nałożona na naczynie, wykonana w nieco odmiennej technologii, z domieszką schudzającą o takim samym składzie, ale jeszcze bardziej drobnoziarnistą i rozdrobnioną, w przełamie o porównywalnej barwie. W opisie technologii odnoszono się do systemów technologicznych KCWR opisanych dla materiałów z Kujaw (Czerniak, Kośko 1980; Czerniak 2004). Zaproponowane przez autorów grupy technologiczne dla KCWR na Kujawach znajdują analogie w ograniczonym zakresie w analizowanym zbiorze, co świadczy o wykształceniu się pewnej lokalnej, nieco odmiennej specyfiki technologicznej, jednakże z zachowaniem głównych cech systemowych technik wyrobu ceramiki. Wyraźne podobieństwa są widoczne w przypadku jednoznacznie dominującej grupy technologicznej I, z wyróżnioną przez L. Czerniaka, na podstawie materiałów kujawskich, grupą technologiczną I (por. Czerniak 2004, s. 200, 201). I.3. Chronologia Zdaniem badaczy materiał KCWR z obszaru Pomorza Zachodniego poprzez stylistykę ceramiki miałby odpowiadać średnim i młodszym stadiom rozwoju tej kultury (Siuchniński 1972, s. 31; Jankowska 1996, s. 15; Kowalski 2003, s. 63). Nie pozyskano niestety dotychczas jakichkolwiek dat radiowęglowych z zespołów wstęgowych z tego regionu. Charakterystyka technologii, zdobnictwa oraz makro- i mikromorfologii prezentowanego zbioru ceramiki pozwala przyporządkować ten materiał źródłowy do II fazy KCWR, najprawdopodobniej jej młodszego horyzontu (por. periodyzacja wg L. Czerniaka 1980; 1994). Świadczą o tym przede wszystkim zdobnictwo linii rytych wraz z odbiciami owalnego stempla (ornament nutowy ), powszechnie występująca domieszka roślinna oraz szamotowa, fragmenty naczyń w kształcie wycinka kuli (cienkościenna) oraz w przypadku naczyń grubościennych współwystępowanie guzów z odciskami palca na czubku, obmazywanie, ornament paznokciowy i silne przecieranie wiechciem trawy (por. Prus 1977; Czerniak 1980; 1994; 2004; Czerniak, Kośko 1980). I.4. Charakterystyka osadnictwa Stan wykopaliskowego rozpoznania osad KCWR w całym rejonie Pomorza Zachodniego w znacznym stopniu utrudnia wyciąganie szerszych wniosków odnośnie wielkości i trwałości osiedli (Kowalski 2003, s. 63). Dotychczas w regionie pyrzyckim (podobnie jak w całym regionie Dolnego Nadodrza) nigdzie nie natrafiono na ślady 35

35 naziemnej zabudowy słupowej (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43; Kowalski 2003, s. 63). Zdaniem badaczy w niektórych osadach prawdopodobnie zakładano domostwa częściowo zagłębione w ziemię (Wiślański 1974, s. 76; Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43; Kowalski 2003, s. 63), które charakteryzują się znacznymi rozmiarami (przykładowo Skalin 2 jamy o wymiarach 9,5 x 3,5-4 m). Większość zbadanych obiektów KCWR na terenie Pomorza Zachodniego została zinterpretowana jako gospodarcze często zawierające paleniska. Ich cechą specyficzną w tym regionie miałoby być zwyczaj brukowania dna obiektu (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43). Zdaniem L. Czerniaka na interpretacje obiektów KCWR wpływ mają nie tylko forma, rozmiary i cechy zasypiska, ale również ich położenie względem siebie oraz charakter znalezionych w ich wypełnisku materiałów ruchomych (Czerniak 2004, s. 199). W przypadku wszystkich osiedli kultur wstęgowych szczególnie tych zbadanych fragmentarycznie - zdaniem cytowanego badacza - użyteczne jest zastosowanie określeń funkcji odwołujące się do kryterium powiązania z domem. Terminem jamy przydomowe L. Czerniak określa obiekty, których kształty w przekroju poziomym (zwykle dość regularne, najczęściej silnie wydłużone, ale i owalne lub okrągłe), wypełniska (zwykle intensywnie zabarwione i silnie warstwowane) i zawartość (zwykle liczny i różnorodny materiał ruchomy) [Czerniak 2004, s. 199). Ich obecność jest często jedynym wskaźnikiem obecności domu. Decydująca dla jednoznacznej identyfikacji długiego domu miałaby być obecność charakterystycznego układu dołków posłupowych i (lub co najmniej) zlokalizowanych po ich zewnętrznej stronie dwóch równoległych ciągów jam przydomowych (Czerniak 2004, s. 199). Przykładowo odkrycie na obszarze Dolnego Nadodrza na osadzie w Żalęcinie dużego kompleksu połączonych jam mogłoby świadczyć o ewentualnej obecności założenia w postaci domostwa słupowego (Czerniak 1994, s. 19; Kowalski 2003, s. 63). Cytowany badacz podkreślił jednak, iż ze względu na charakter i zakres badań (często fragmentaryczny) brak wymienionych elementów nie można uznać za stan faktyczny (Czerniak 2004, s. 199). Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia oraz analizę takich cech jak położenia względem siebie obiektów KCWR na stanowisku 31 w Kunowie czy też ich wypełnisko (stosunkowo uboga jakościowo i ilościowo zawartość) można stwierdzić (nawet przy uwzględnieniu charakteru i zakresu badań), iż nie są one elementami większego założenia o konstrukcji słupowej. Analizowane stanowisko jest prawdopodobnie śladem penetracji związanej z wypasem lub uprawą roli, czy też poszukiwań surowców. Potwierdzeniem tego mogą być studia nad osadnictwem kultur wstęgowych z terenów ościennych. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji ich osadnictwa są podobne dla różnych obszarów. 36

36 Potwierdzony jest schemat zakładania osiedli na krawędzi najżyźniejszych gleb (Szydłowski 2009, s. 248). Przykładowo w rejonie zlewni górnej i środkowej Obry większe zgrupowania stanowisk występowały wokół najbardziej urodzajnych płatów gleb czarnych ziem nie zaś bezpośrednio na nich (Szydłowski 2009, s. 160). Jak już wspomniano analizowane stanowisko znajduje się bezpośrednio w obrębie najstarszych na ziemi pyrzyckiej czarnych ziem (czarnoziemów). Tym bardziej prawdopodobne jest, iż może być ono interpretowane jako miejsce wypasu zwierząt lub uprawy roli natomiast osada właściwa zlokalizowana była w niewielkiej odległości już na skraju tych żyznych ziem lub nawet poza nim. Podsumowanie Istnienie na ziemi pyrzyckiej jednej z najdalej na północ wysuniętych enklaw intensywniejszego osadnictwa KCWR w literaturze było sygnalizowane od lat 20-tych ubiegłego wieku (por. ostatnio szersze omówienie tej problematyki Kowalski 2003; Ryc. 6). Główne, i jedyne większe, zwarte skupisko stanowisk zajmuje część Równiny Pyrzycko- Stargardzkiej, lokując się w strefie do kilku kilometrów na N, E, SE i SW od właściwego zastoiska pyrzyckiego. Obszar ten mieści się w obrębie płaskiej lub lekko falistej wysoczyzny morenowej (Kowalski 2003, s. 60). Na kształtowanie się tej jednostki decydujący wpływ miały wzorce szerzące się z południa, ze środowisk kręgu naddunajskiego (Kulczycka- Leciejewiczowa 1996, s. 41). W fazie środkowej KCWR ugrupowania z nią związane dotarły na żyzne obszary w okolicy Pyrzyc i jeziora Miedwie. Na obszarze leżącym na zachód od ujścia Odry wyróżnić możemy wyraźne skupisko wkrzańsko-rędowskie. Rozwinęło się tam niewielkie, lecz względnie trwałe jej skupisko (Kunkel 1930; Dorka 1939; Wiślański 1974; Kulczycka-Leciejewiczowa 1996; Kowalski 2003). Obecność stanowisk z inwentarzem KCWR występujących jednak w rozrzedzeniu została także zarejestrowana na Równinie Wełtyńskiej, w Puszczy Bukowej oraz w granicach Wału Stobniańskiego (Kowalski 2003, s. 60, Ryc. 1). Układ stanowisk sugeruje grupowanie się ich w niewielkich skupiskach, obejmujących od dwóch do czterech punktów, określanych jako mikroregiony (Kowalski 2003, s. 60). Rejestrowane pozostałości inwentarza mają zbliżony charakter do źródeł z okolicy Głogowa i dalej na południe, w strefie lessowej (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 41). W świetle stylistyki ceramiki odpowiadają one środkowym i młodszym stadiom KCWR z wyraźnymi elementami zdobnictwa szareckiego (Kowalski 2003, s. 63). Biorąc pod uwagę podobieństwa w zakresie form organizacji osiedli, zdobnictwa ceramiki i struktury surowcowej inwentarzy krzemiennych można przypuszczać, iż po obu stronach Odry mamy 37

37 do czynienia z bliźniaczymi skupiskami KCWR. Prawdopodobnie składały się one na jeden, dolnoodrzański region osadnictwa KCWR (Kowalski 2003, s. 64). W omawianym przypadku analizowany obszar był jednym z wielu penetrowanych przez ugrupowania wstęgowe. L. Czerniak biorąc pod uwagę skalę zróżnicowania preferencji osadniczych oraz potencjał Na Ziemi Pyrzyckiej zasiedlane były okolice o urozmaiconej strukturze urodzajnych gleb (Wiślański 1974, s. 76; Kowalski 2003, s. 60). Były to pogranicza czarnych ziem z glebami brunatnymi. Przeważnie wybierane były miejsca położone dosyć nisko, z bezpośrednim dostępem do zbiorników i cieków wodnych, ponad obszarami zabagnionymi, ale także środkowe i wyższe partie stoków oraz wyodrębnione wzgórza (Kowalski 2003, s. 60). Udokumentowanie w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego źródeł wiązanych z KCWR w świetle powyższych uwag nie budzi większego zaskoczenia. Konkluzje będące efektem niniejszego opracowania nie zmieniają wcześniejszych ustaleń dotyczących jej chronologii i osadnictwa w regionie ziemi pyrzyckiej czy też - w szerszym przestrzennie kontekście całego Pomorza Zachodniego. Po raz pierwszy jednak podjęto próbę kompleksowej analizy źródeł ceramicznych, chociaż nie stanowią one dużego liczebnie zbioru. Wobec sygnalizowanej w literaturze skromności źródeł wiązanych z ugrupowaniami KCWR oraz potrzebie dalszych studiów nad ową problematyką należy docenić pulę źródeł pozyskaną w trakcie komentowanych badań. W ich efekcie poszerza się kwestionariusz pytań dotyczący omawianych zagadnień (por. Jankowska 1996, s. 15). Wobec podkreślanych wielokrotnie w literaturze wzorców południowych na kształtowanie się KCWR w rejonie Dolnego Nadodrza niezmiernie inspirującym wydaje się zbadanie potencjalnych impulsów kujawskich. Jednak ów nierozwiązany problem badawczy rozstrzygnąć mogą tylko przyszłe skonkretyzowane programy badawcze. II. Kultura pucharów lejkowatych Na omawianym stanowisku zarejestrowano ponadto pojedynczy fragment ceramiki (Ha XLIII, Ar 61A), który na podstawie cech technologicznych można identyfikować z kulturą pucharów lejkowatych. Zalegał on w ramach warstwy rejestrowanej pod współczesnym humusem (WM I). Analizowany fragment charakteryzował się dominującą domieszką szamotu w postaci cętek oraz miazgi szamotowej, istotnym składnikiem jest także drobnoziarnisty piasek, natomiast silnie rozdrobniony tłuczeń występuje marginalnie, prawdopodobnie nieintencjonalnie. Wyróżniono także małą ilość węgli i domieszki roślinnej. 38

38 Przełam jest szary z tendencją do warwowania, ścianki gładkie, zewnętrzna żółtawopomarańczowa, wewnętrzna szara. Ilość informacji dotyczących potencjalnego charakteru osadnictwa praktycznie minimalizuje jakiekolwiek wnioskowanie na ten temat. 39

39 Spis tabel, rycin oraz fotografii Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Datowanie i funkcja obiektów ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Lokalizacja materiałów ruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka technologiczno-stylistyczna wydzielonej ceramiki KCWR. Spis rycin Ryc. 1 Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 7, 87, 141 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1:20. Ryc. 2. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 9, 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1:20. Ryc. 3. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: a-e, g ; ob. 141: f). Ryc. 4. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: b-d; ob. 141: a, e). Ryc. 5. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: a, c-e; ob. 141: b, f). Ryc. 6 Lokalizacja stanowisk kultury ceramiki wstęgowej rytej na Pomorzu Zachodnim stanowisko Kunowo 31 (Wg Kowalski 2003 z modyfikacjami autorów). Spis fotografii Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). 40

40 Ryc. 1. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 7, 87, 141 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1: 20. Legenda: - szara, spiaszczona próchnica przemieszana w układzie drobnoplamistym z ciemnożółtym, drobnoziarnistym piaskiem gliniastym; - szarobrunatna, spiaszczona próchnica; - brunatna, spiaszczona próchnica. 41

41 Ryc. 2. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 9, 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1: 20. Legenda: - szarobrunatna, spiaszczona próchnica; - brunatna, spiaszczona próchnica. 42

42 a b c d e f g Ryc. 3. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: a-e, g ; ob. 141: f). 43

43 a b c d e Ryc. 4. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: b-d; ob. 141: a, e ). 44

44 a b c d e f Ryc. 5. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: a, c-e; ob. 141: b, f ). 45

45 46

46 Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej). 47

47 Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej). 48

48 Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej). 49

49 Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej). 50

50 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej

51 Uwagi wstępne Na stanowisku zlokalizowano 7 obiektów kultury łużyckiej (KŁ), a także 135 fragmentów ceramiki naczyniowej. Analizą objęto wszystkie relikty osadnictwa KŁ. W sytuacjach tego wymagających, głównie przy charakterystyce obiektów nieruchomych i ceramiki, starano się stosować sformalizowane systemy opisu. W przypadku obiektów wiązało się to z jednoznaczną kwalifikacją do grupy funkcjonalnej, natomiast w przypadku ceramiki z zastosowaniem kwantyfikatorów cech na wszystkich poziomach analizy techno-stylistycznej. 1. Charakterystyka obiektów nieruchomych Na terenie objętym badaniami zlokalizowano zaledwie 7 obiektów związanych z osadnictwem ludności KŁ (co ma znaczący wpływ na zastosowany proces analityczny). Reprezentują one najliczniejszą grupę tego rodzaju form osadowych, jakimi są jamy gospodarcze (Tabl. 1; Foto 1-6). Szczegółowa charakterystyka morfometryczna obiektów została przedstawiona w Tabeli 1. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na podział obiektów wziemnych (głownie jam gospodarczych) zaproponowany przez Sylwestra Czopka (Czopek 2007). W ocenie autorów jest on stosunkowo obiektywną i czytelną formą analizy tego typu źródeł (Tabela 2). Wynika to z faktu, iż dotychczas stosowane systemy klasyfikacji obiektów osadowych KŁ, zaproponowane przez J. Michalskiego (Michalski 1983), akcentują głownie ich pierwotną funkcję, trudną jednak do rekonstrukcji w przypadku jam gospodarczych (Czopek 2007, s. 174) Jamy gospodarcze W obrębie tej kategorii mieszczą się wszystkie zarejestrowane na stanowisku obiekty KŁ. Ze względu na niewielki zasób informacji, umożliwiający ich szczegółowe poznanie, w literaturze przedmiotu, określane są one jako: jamy gospodarcze, jamy zasobowe, jamy spichlerzowe, wybierzyska surowców, glinianki, piwniczki, składy surowca, ślady po konstrukcjach naziemnych, rowy itd. (Bönisch 2004; Czopek 2007; Ignaczak 2004a; Marchelak 2003; Michalski 1983; Muzolf 2002; Szamałek 1987 i inni). 52