Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom

Transkrypt

1 Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). LIDER KONSORCJUM: PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO KONSERWATORSKA, MGR ALINA JASZEWSKA, UL. CERAMICZNA 2, ZIELONA GÓRA TEL./FAX (0-68) , TEL. KOM ; ARCHEKON@INTERIA.PL Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom Jakub Affelski Marcin Ignaczak Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Zbigniew Woźniak Daniel Żychliński Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 31w Kunowie (AZP 32-09/ 147), gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie. Gniezno 2009

2 Recenzowali: prof. Wojciech Dzieduszycki prof. Janusz Ostoja Zagórski Redakcja naukowa: dr Daniel Żychliński Redakcja techniczna: mgr Monika Wołoszyńska Far

3 Spis treści Wstęp Położenie stanowiska Historia, cel oraz metodyka badań Układ opracowania Tabela 1. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem Tablela 2. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów Spis tabel, map i planów Mapa 1 Mapa 2 Plan 1 Plan 2 Plan 3 Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Osadnictwo ludności z doby neolitu Wstęp I. Kultura ceramiki wstęgowej rytej I.1. Obiekty nieruchome I.2. Materiały ruchome I.2.1. Ceramika naczyniowa I Makromorfologia I Mikromorfologia I Zdobnictwo I Technologia I.3. Chronologia I.4. Charakterystyka osadnictwa Podsumowanie II. Kultura pucharów lejkowatych Spis tabel, rycin i fotografii Ryciny Fotografie

4 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej Uwagi wstępne Charakterystyka obiektów nieruchomych Jamy gospodarcze Analiza szczegółowa form obiektów Kształt rzutu poziomego Kształt oraz struktura rzutu pionowego Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych Wnioski Materiały ruchome Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji Makromorfologia Zdobnictwo Mikromorfologia Technologia Chronologia Badanie zwartości zespołów Ocena taksonomiczna Morfologia Zdobnictwo Technologia Datowanie zespołów kultury łużyckiej ze stanowiska Kunowo Osadnictwo kultury łużyckiej na stanowisku w Kunowie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele Tablice Fotografie

5 Daniel Żychliński Osadnictwo ludności grupy gustowskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich Wstęp Obiekty nieruchome Materiały ruchome Ceramika Technika wykonania naczyń Mikromorfologia Rozplanowanie strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku Chronologia strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku Podsumowanie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele Ryciny Fotografie Zbigniew Woźniak Ślady osadnictwa z okresów wczesnego i późnego średniowiecza oraz współczesności Wstęp Wczesne średniowiecze Obiekty nieruchome Ceramika Późne średniowiecze Obiekty nieruchome Ceramika Podsumowanie Współczesność Obiekty nieruchome Ceramika Posumowanie Spis tabel, rycin i fotografii Tabele 1 i Ryciny Fotografie

6 Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii Charakterystyka znalezisk Tabela 1 i Bibliografia Aneks 1. Piotr Pachulski Analiza zwierzęcych szczątków kostnych ze stanowiska Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, gm. Stargard Szczeciński, woj. Zachodniopomorskie, stan

7 Wstęp Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku nr 31 w Kunowie, gm. Kobylanka, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, (AZP 32-09/147) przeprowadzone zostały na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie w związku z planowaną budową obwodnicy miasta Stargard Szczeciński w ciągu drogi krajowej nr 10. Przedmiotowe badania miały miejsce w okresie od marca do czerwca 2008r. Kierował nimi mgr Piotr Wolanin z Archeologicznej Pracowni Badawczej THOR, która wykonywała je na zlecenie Pracowni Archeologiczno Konserwatorskiej mgr Aliny Jaszewskiej z Zielonej Góry. 1. Położenie i klasyfikacja stanowiska Przedmiotowe stanowisko nr 31 zlokalizowane było około 0,3 km na południe od drogi krajowej nr 10 pomiędzy miejscowościami Lipnik (położonej około 1 km na wschód) i Morzyczyn (około 2 km na zachód) oraz około 1 km na północny-wschód od Kunowa. Stanowisko zajmowało stok doliny o bardzo niewielkim nachyleniu, którego północny skraj stanowił zmeliorowany, reliktowy ciek wodny. W ujęciu geograficznym obszar badań położony był w obrębie Równiny Pyrzycko - Stargardzkiej, stanowiącej część Pobrzeży Południowobałtyckich, które otaczają ujście Odry i Zalew Szczeciński (Kondracki 1988, s. 263). Jednostka ta graniczy na zachodzie z Równiną Wełtyńską, na wschodzie z Równiną Nowogardzką, na północy z Równiną Goleniowską oraz na południu z Pojezierzem Myśliborskim. Jest to teren falisty i dość urozmaicony, zbudowany z iłów, mułków i drobnoziarnistych piasków przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie. Na obrzeżu tego terytorium występuje glina morenowa. Całość wznosi się na około 20 m n.p.m. (Kondracki 1994, s. 18; 2002, s.52). Region ten jest zaklęsłością, której dnem płyną mniej więcej równolegle Ina, Mała Ina i Płonia, przy czym ta ostatnia przepływa przez jeziora: Płoń i Miedwie (Kondracki 1994, s. 18). Teren ten w przeszłości był rozległym basenem jeziornym, gdzie pod koniec ostatniego zlodowacenia zbierały się wody roztopowe, niosące dużą ilość zawiesiny (Borówka 2002, s. 20). Granice z Równiną Wełtyńską na zachodzie, Równiną Nowogardzką na wschodzie i Pojezierzem Myśliborskim na południu nie są wyraźne. Od Równiny Goleniowskiej na północy różni się natomiast pod względem genetycznym i litologicznym, ponieważ powierzchnię terenu pokrywają 7

8 w znacznej części iły, mułki i piaski drobnoziarniste przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie, ale na obrzeżeniu równiny występuje glina morenowa (Kondracki 1994, s. 18). Omawiany obszar wyróżnia w ramach całego regionu Dolnego Nadodrza największa ilość zbiorników jeziornych (Borówka 2002, Rys. 46). Stanowisko w Kunowie znajduje się po wschodniej stronie rynny jeziora Miedwie, które należy do największych jezior Pomorza Zachodniego. Omawiany obszar utożsamiany jest z czarnymi ziemiami, które należą do najżyźniejszych gleb. Jednakże należy zaznaczyć, iż ich geneza nie jest różnoczasowa. Zdaniem badaczy na terenie Równiny Pyrzyckiej, w zależności od hipsometrii, można wyróżnić czarne ziemie pierwotne oraz właściwe (Hoffmann, Kowalkowski 1961; por. też Meller 2008, s. 103). Szczegółowy podział czarnych ziem autorstwa S. Borowca (Borowiec 1964; Meller 2008) uwzględnia (na obszarze pyrzyckiego zastoiska wodnego) trzy ich zasadnicze typy: czarne ziemie najmłodsze, czarne ziemie starsze i czarne ziemie (czarnoziemy) najstarsze (Meller 2008, s. 103). Geneza pierwszego z nich związana jest z obniżeniem poziomu Jeziora Miedwie w 1770 roku, jeziora Płoń w 1854 roku oraz lokalnymi pracami odwadniającymi z końca XVIII, drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku. W większej ilości występują one w odnodze doliny Płoni biegnącej w stronę Pyrzyc oraz w dolinie rzeki Gowienicy (Meller 2008, s. 103). Genezę czarnych ziem starszych łączy się ze specyficzną roślinnością leśną, szczególnie okresu atlantyckiego i subborealnego, którą tworzyły wilgotne lasy dębowe z domieszką wiązu i lipy oraz obfitym porostem leszczynowym. Występują one głównie na południowy zachód od doliny rzeki Płoni (Meller 2008, s. 103). Najstarsze czarne ziemie (czarnoziemy) są genetycznie wiązane z roślinnością stepopodobną, która na omawianym obszarze występowała po ustąpieniu lodowca. Roślinność ta mogła utrzymać się do końca okresu subborealnego w związku ze słabym zwarciem ówczesnych lasów. Także osadnictwo neolityczne oraz z epoki brązu związane było z rozprzestrzenianiem miejsc otwartych, pozbawionych lasów, co sprzyjało utrzymywaniu się tych gleb w stadium ewolucyjnym, czarnoziemnym (Meller 2008, s ). Występują one w północno-wschodniej części zastoiska pyrzyckiego, w obrębie którego położone jest także analizowane stanowisko. W chwili obecnej nie dysponujemy niestety danymi paleobotanicznymi odnośnie omawianego obszaru w postaci profili palinologicznych. Natomiast uwagi dotyczące tzw. potencjalnej roślinności naturalnej obszaru doliny środkowej Płoni zakładają, iż stanowiłaby ona 8

9 bogatą mozaikę odzwierciedlającą złożony układ warunków siedliskowych (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). W obrębie basenu pra-miedwia dominowałyby różne odmiany lasów bagiennych i łęgowych na terenach podmokłych las o charakterze olsu porzeczkowego. Natomiast na nieco suchszych fragmentach dawnego dna jeziora rozwinęłyby się żyzne łęgi z dominacją jesionu i wiązu, a lokalnie także drzewiastych wierzb (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). Boczne doliny i miejsca bardziej obficie zasilane wodami podziemnymi stanowią siedliska występowania łęgów przystrumykowych z olszą i jesionem. Z kolei najbardziej urodzajne gleby, położone na wyższych terasach dawnego plejstoceńskiego zastoiska wodnego to potencjalne siedlisko wielogatunkowych lasów liściastych grądów i żyznych łęgów wiązowych (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). Lasy bukowe, związane z utworami morenowymi, znajdują warunki do rozwoju na czołomorenowych Wzgórzach Bukowych i dennomorenowych wysoczyznach okalających dolinę Płoni i zastoisko pra-miedwia. (Wołłejko, Banieczko, Prajs, Kowalski, Ziarnek 2008, s. 112). 2. Historia, cel oraz metodyka badań Stanowisko nr 31 odkryte zostało w trakcie badań wyprzedzających prowadzonych na trasie planowanego przebiegu południowej obwodnicy miasta Stargard Szczeciński stanowiącej część drogi ekspresowej S10. Zarejestrowano wówczas pozostałości osadnictwa z okresu wpływów rzymskich (fragmenty ceramiki), wczesnego średniowiecza (fragmenty ceramiki), późnego średniowiecza (fragmenty ceramiki) oraz nowożytności (fragmenty ceramiki). Celem niniejszych prac było ujawnienie, wyeksplorowanie i zadokumentowanie reliktów osadnictwa w pasie planowanej drogi. Badania wykonano zgodnie z wytycznymi zawartymi w Zaleceniach dla Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, pracowników ds. ochrony zabytków archeologicznych WUOZ oraz dla kierujących badaniami archeologicznymi w zakresie metod eksploracji stanowisk i sporządzania ich podstawowej dokumentacji. Na obszarze stanowiska założono siatkę hektarową zgodną z kierunkiem północ - południe, poszczególne hektary oznaczono zaś cyframi rzymskimi. Siatka hektarowa nawiązana została do punktów państwowej osnowy poziomej III klasy i punktów państwowej osnowy 9

10 pionowej IV klasy. Podstawową jednostką eksploracyjną była ćwiartka arowa (25m 2 ). Odhumusowanie powierzchni stanowiska przeprowadzono przy użyciu sprzętu ciężkiego (spycharka gąsienicowa), który usunął nadkład ziemi ornej o średniej miąższości 0,25 m. Usuwanie kolejnych warstw mechanicznych, w trosce o spodziewane odkrycia, wykonywano wyłącznie ręcznie. Eksplorację prowadzono za pomocą warstw mechanicznych o miąższości od 0,05 do 0,1 m zależnie od sytuacji stratygraficznej. Po odsłonięciu obiekty dokumentowano rysunkowo i fotograficznie w rzucie poziomym, a następnie po wyznaczeniu cięć profilowych, wybierano warstwami mechanicznymi, aby zarejestrować strukturę wewnętrzną i zmiany kształtów. W zależności od rozmiarów obiekty cięto w ramach połówek lub ćwiartek. Podobnie jak wyżej odsłonięte przekroje dokładnie dokumentowano. Wszystkie obiekty lokalizowano w ramach ćwiartek arowych, wykonując dokumentację rysunkową w skali 1:20, z zastosowaniem opisu słownego poszczególnych jednostek stratygraficznych oraz dokumentację fotograficzną. Jednocześnie dla każdej ćwiartki arowej wykonywano dokumentację w formie karty ćwiartek arowych w skali 1:50 z opisem. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt dość silnego zniszczenie przestrzeni reliktowej spowodowanego intensywną działalnością rolniczą (bardzo głęboka orka). Można przypuszczać, że wskutek tego partie stropowe bardzo wielu obiektów nie dotrwały do momentu badań. Nie była to sytuacja odosobniona. Ze względu na urodzajne gleby pokrywające omawiane obszary prowadzono tu prace rolnicze na dużą skalę. Podobne zniszczenia zarejestrowano także na pozostałych stanowiskach kolidujących z przedmiotową inwestycją. W trakcie prac zbadano obszar o powierzchni 153,14 ara ujawniając 155 obiektów nieruchomych, w tym 27 o chronologii ustalonej na podstawie pozyskanego ruchomego materiału zabytkowego oraz 128, które nie dostarczyły artefaktów i sklasyfikowane zostały jako nieokreślone. Po przeprowadzeniu procedur badawczych stwierdzono, iż 5 obiektów nieruchomych przynależy osadnictwu ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Dalszych 7 przyporządkowano kulturze łużyckiej. Do okresu wczesnego średniowiecza zakwalifikowano 7 kolejnych, a do późnego średniowiecza tylko pojedynczy okaz. Pozostałe 3 obiekty sklasyfikowano jako współczesne. Natrafiono także na pojedynczy ułamek naczynia ludności kultury pucharów lejkowatych ze środkowego neolitu. 10

11 3. Układ opracowania Niniejsze opracowanie składa się z czterech części odpowiadających chronologii wydzielonych na stanowisku znalezisk. Osadnictwo z doby neolitu scharakteryzowała dr Agnieszka Matuszewska wraz z dr Marcinem Szydłowskim. Jako drugie omówione zostały odkrycia dotyczące okresu halsztackiego D wiązane z ludnością kultury łużyckiej ta część analizy wyszła spod pióra dr Marcina Ignaczaka i mgr Jakuba Affelskiego. Osadnictwo ludności grupy gustowskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich przedstawił dr Daniel Żychliński. Natomiast artefakty z okresu wczesnego i późnego średniowiecza oraz współczesności opracował mgr Zbigniew Woźniak. Obiekty o nieokreślonej chronologii scharakteryzował dr Daniel Żychliński. Rys geomorfologiczno glebowy otoczenia stanowiska omówiła dr Agnieszka Matuszewska. 11

12 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem.

13 Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał kulturowy Nr ob. Dł. Szer. Głęb. Wypełnisko Ha Ar Ćw. poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa [m] [m] [m] 1 XI 66 AC 2,60 1,57 0,26 nieregularny nieregularny 2 XI 67 A 0,84 0,82 0,54 kolisty trójkątny 3 XI 67 C 0,84 0,54 0,18 nieregularny nieckowaty 4 XI 56 AB 4,20 3,16 0,22 nieregularny nieregularny 5 XI 56 AC 2,90 1,60 0,16 nieregularny nieregularny 6 XI 55/56 B/AC 2,80 1,42 0,18 nieregularny nieregularny 7 XI 15 B 1,52 1,18 0,31 nieregularny nieregularny 8 XI 15 B 1,22 1,10 0,25 nieregularny nieckowaty 9 XI 5/15 D/AB 1,80 1,58 0,30 owalny nieregularny 10 XXII 84 A 1,12 1,02 0,15 owalny nieckowaty 11 XXII 73 D 1,05 0,75 0,14 nieregularny nieckowaty 12 XXII 73 A 2,20 1,20 0,15 nieregularny nieckowaty 13 XI 67 B 1,19 0,86 0,14 nieregularny nieregularny 14 XI 67 B 2,60 1,82 0,18 nieregularny nieregularny 15 XI 67 A 3,00 2,38 0,15 nieregularny nieregularny 16 XI 57 A 0,53 0,42 0,38 nieregularny trójkątny 17 XI 46 D 1,94 1,32 0,17 owalny nieregularny 18 XI 47 A 1,09 0,73 0,21 nieregularny nieregularny 19 XI 36/46 D/B 3,19 1,52 0,44 owalny nieckowaty 20 XI 26/36 C/A 2,96 1,58 0,15 owalny nieckowaty 21 XI 26 CD 2,50 1,96 0,18 nieregularny nieregularny 22 XXII 63 C 0,72 0,46 0,14 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne trójwarstwowe w układzie horyzontalnym jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe inne Funkcja Datowanie jama jama WSP jama jama jama jama jama KCWR jama W. ŚRED kości jama KCWR jama jama jama jama K. ŁUŻ jama jama jama jama jama obiekt mieszkalny W. ŚRED jama W. ŚRED jama gospodarcza W. ŚRED jama -

14 Legenda: KCWR kultura ceramiki wstęgowej rytej; K. ŁUŻ. kultura łużycka; G. GUST. grupa gustowska; W. ŚRED. wczesne średniowiecze; P. ŚRED. późne średniowiecze; WSP współczesność.

15 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Funkcja obiektu Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA NEOLIT KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ 5 5 OKRES HALSZTACKI D KULTURA ŁUŻYCKA 7 7 WCZESNY OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH GRUPA GUSTOWSKA 4 4 WCZESNE ŚREDNIOWIECZE PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 1 1 WSPÓŁCZESNOŚĆ 3 3 NIEOKREŚLONE SUMA

16 Spis map, planów i tabel Spis map Mapa 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja stanowiska na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego, w ciągu drogi krajowej nr 10. Mapa 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja stanowiska. Skala 1: Wykaz planów Plan 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Plan sytuacyjno-wysokościowy z zasięgiem stanowiska. Plan 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska z naniesioną siatką arową oraz przebadanymi arami. Plan 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Lokalizacja i chronologia obiektów nieruchomych. Wykaz tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych grupy gustowskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów grupy gustowskiej. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Zestawienie morfologiczno technologiczne ceramiki grupy gustowskiej z obiektów. 23

17

18

19

20

21

22

23 Agnieszka Matuszewska Marcin Szydłowski Osadnictwo ludności z doby neolitu

24 Wstęp Opracowanie niniejsze prezentuje materiały źródłowe wiązane z okresem neolitu ze stanowiska Kunowo 31, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie. Z okresem neolitu należy łączyć 5 obiektów (por. Tabela 1). Wszystkie można wiązać z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (dalej KCWR). Ponadto materiał ceramiczny wiązany z omawianym okresem wystąpił także w warstwie kulturowej. Już na wstępie należy podkreślić specyfikę udokumentowanych źródeł, która jest konsekwencją liniowego przebiegu inwestycji. W sposób oczywisty fakt ten wpływa na przypadkowy przebieg siatki wykopów, który nie posiada jakichkolwiek realnych nawiązań do realnych punktów osadniczych identyfikowanych z KCWR. Determinuje to znaczne ograniczenia w interpretacji pozyskanych materiałów. Omawiane stanowisko leży na terenie Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej i co wymaga podkreślenia w odniesieniu do wszystkich ugrupowań neolitycznych (za wyjątkiem KAK) zwłaszcza ziemia pyrzycka rysuje się jako jeden z kilku mniejszych regionów preferowanych i potencjalnie atrakcyjnych pod względem osadniczym (Matuszewska 2007, s. 93). 25

25 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej wraz z ich zawartością i funkcją. Nr ob. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Wypełnisko Materiał kulturowy Ha Ar Ćw. Dł. (m) Szer. (m) Głęb. (m.) poziomy pionowy ceramika krzemień polepa inne Funkcja 7 XI 15 B 1,52 1,18 0,31 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 9 XI 5/15 D/AB 1,8 1,58 0,3 owalny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 87 I 94 D 0,64 0,64 0,12 kolisty nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 111 XI 4 CD 1,3 0,96 0,28 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 141 XXXII 78/88 C/A 2,62 1,08 0,42 nieregularny nieregularny jednowarstwowe jednorodne 1 jama 350 kości - 3 jama 3 jama 3 jama 30 jama 26

26 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Datowanie i funkcja obiektów ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ 5 5 NEOLIT 27

27 I. Kultura ceramiki wstęgowej rytej I.1. Obiekty nieruchome Z omawianym etapem łączyć można zaledwie 5 obiektów wziemnych ob. 7, 9, 87, 111 i 141 (Ryc. 1, 2; Fot. 1, 2, 3, 4). Pod względem funkcjonalnym wszystkie zinterpretowane zostały jako jamy. Posiadały kształt kolisty, owalny lub (najczęściej) nieregularny oraz nieckowaty bądź nieregularny przekrój. Zachowana miąższość była niewielka. Struktura ich wypełniska była nieskomplikowana (jednowarstwowe jednorodne). Stanowiła je brunatna, spiaszczona próchnica, szarobrunatna, spiaszczona próchnica lub też szara, spiaszczona próchnica przemieszana w układzie drobnoplamistym z ciemnożółtym, drobnoziarnistym piaskiem gliniastym. I.2. Materiały ruchome Podczas archeologicznych badań ratowniczych zarejestrowano ogółem 388 fragmentów ceramiki o charakterystyce materiałów neolitycznych. Zdecydowana większość z nich wystąpiła w obiektach wziemnych natomiast tylko pojedynczy ułamek fragment zalegał w warstwie (por. Tabela 3). Ponadto w obiekcie nr 9 odkryto kości zwierzęce (por. Aneks 1). Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Lokalizacja materiałów ruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Lokalizacja Źródła ruchome Hektar Ar, ćwiartka Obiekt Warstwa Ceramika (fragm.) I 94D 87 3 XI 4D XI 5BD/15AC XI 15B 7 1 XXXII 78C/88A XLIII 61A WMI 1 I.2.1. Ceramika naczyniowa Charakterystykę ceramiki oparto na procedurach analitycznych opracowanych w środowisku badaczy poznańskich dla materiałów wiązanych z KCWR z terenu Kujaw (Czerniak, Kośko 1980; Czerniak 2004). Część z nich (dotyczących przede wszystkim 28

28 technologii ceramiki naczyniowej) potraktowano jako punkt wyjścia ze względu na regionalną specyfikę materiałów zachodniopomorskich. W niniejszym opracowaniu dotyczyć one będą 4 płaszczyzn obserwacji diagnostycznych cech naczyń, tj: makromorfologii, mikromorfologii, zdobnictwa oraz technologii. Dane te zaprezentowano w postaci tabelarycznej. Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka technologiczno-stylistyczna wydzielonej ceramiki KCWR. Lp. 1 Hektar, Ar, Ćwiartka Obiekt/ Warstwa Grupa /typ tech. Typ makromorfologiczny Typ mikromorfologiczny Typ krawędzi Typ dna Typ nóżki Typ ucha Wątek zdobniczy XI,15,B, ob.7 IA x VII-1/97-n.15 2 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 9d 3 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 4 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 5 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 6 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 9d 32a4 7 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 9d 32a4 8 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 9d 9 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IB 3C 10 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 Rycina 29

29 19 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1/61-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 30

30 48 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 9c x VII-1/97-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 9c 71 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C pzs VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C 75 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C 76 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 31

31 77 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 78 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 109a4 79 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 3C x VII-1/97-n.15 3a 80 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 3b 81 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VII-1/97-n.15 3c 82 XI,5/15,BD/ x VII-1/97-n.15,VIII- AC,ob. 9 IA 1E 1/61-n.1. 3d 83 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 11E pzs VIII-1/37-n.1. 5a 84 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K pzs VII-1/97-n.15 3e 85 XXXII,78C/ pzs VII-1/97-88A,ob.141 IA 9C n.15,viii-1/61-n.1. 3f 86 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 4c 87 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1K 4b 88 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 II 9D pzs VIII-1/37-n.1. 4d 89 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 3C 4a 90 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IA 3C 4e 91 XXXII,78C/ 88A,ob.141 IB 32a4 5b 92 XI,5/15,BD/ 109n3;x VII-1/97- AC,ob. 9 IA n.15,viii-1/61-n.1. 5c 93 XI,5/15,BD/ 109a4;x VII-1/97- AC,ob. 9 IA n.15,viii-1/61-n.1. 3g 94 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA 1C 109a4 5d 95 XI,5/15,BD/ AC,ob. 9 IA x VIII-1/37-n.1. 5e 96 XXXII,78C/ 88A,ob.141 III x VII-1/73-n.1. 5f I Makromorfologia Na podstawie fragmentów naczyń poddanych niniejszym rozważaniom, na skutek silnego rozdrobnienia materiału, nie można w pełni zrekonstruować żadnej formy. Jednakże biorąc pod uwagę charakterystyczne fragmenty wylewów (Ryc. 3f; 2d) można zidentyfikować naczynia KCWR w kształcie wycinka kuli. I Mikromorfologia W analizowanym zbiorze ceramicznym wyodrębniono 21 fragmentów wylewów, 2 ułamki den oraz 10 elementów z guzkami. Większość wylewów (12) ma kształt łukowaty, 32

32 delikatnie dochodzący do wewnątrz naczynia o spiczasto uformowanym zwieńczeniu. Pozostałe (9) posiada płaskie zwieńczenie, przy prostych ściankach (Ryc. 3e, 4b), a jedynie w dwóch przypadkach mamy do czynienia z płaszczyzną strefy wylewu odchodzącą na zewnątrz osi naczynia (Ryc. 4a). Dwa fragmenty den, chociaż stanowią niewielki wycinek podstawy naczynia, pozwalają jednak zaobserwować podstawowe cechy morfologiczne. W obu przypadkach są to elementy proste na obu płaszczyznach zarówno zewnętrznej jak i wewnętrznej. Przejście ze strefy dennej do brzuścowej jest łagodne, łukowate. Wśród elementów wydzielonych, zarejestrowano ponadto 10 egzemplarzy guzów. Były one przede wszystkim formowane z gliny zbieranej ze ścianki naczynia, a tylko w jednym przypadku okaz ten został dolepiony. Osiem z nich posiada zagłębienie powstałe na skutek nacisku palcem (Ryc. 5b), natomiast dwa kolejne stanowią nieco odmienne typy. Wspomniany egzemplarz dolepiany do naczynia ma powierzchnię płaską, wygładzoną. Natomiast ostatni z wymienionych jest uszkiem przekłutym w poprzek (Ryc. 5c), a zwieńczenie uformowane zostało tu w kształcie niewielkiego podwójnego guzka. I Zdobnictwo Należy zwrócić uwagę na bardzo wysoki odsetek zdobionych fragmentów ceramiki (75 egzemplarzy). Jednakże elementy i wątki zdobnicze są mało zróżnicowane, przedstawiając niewielką zmienność układów. Przede wszystkim są to linie ryte, które zazwyczaj biegną prostopadle do siebie, ewentualnie przecinając się pod kątem prostym (Ryc. 3g). Liniom tym często towarzyszą odciski owalnego stempla (tzw. nuty ). Stawiane w zdecydowanej większości tuż obok linii, a nie bezpośrednio na nich (Ryc. 3 d, f). Rzadszym elementem ornamentacyjnym są odciski paznokcia, stawiane wzdłuż krawędzi wylewu (Ryc. 4d) lub na brzuścu, gdzie raczej nie tworzą żadnych wątków zdobniczych (Ryc. 5d). Odosobnionym przypadkiem jest fragment naczynia z ornamentem linii utworzonych za pomocą techniki nacinania (na głębokość około 1 mm). I Technologia Analizę cech technologicznych materiału źródłowego wykonano pod binokularem, przy świetle padającym (w zakresie powiększenia od 14 x 0,6 do 14 x 7), dokonując 33

33 obserwacji na świeżym przełamie. Zbiór ceramiki ze stanowiska Kunowo 31, w zdecydowanej większości, prezentuje stosunkowo jednolitą grupę technologiczną, w obrębie której można wyodrębnić dwa typy technologiczne. Jako podstawę domieszki schudzającej rozpoznano piasek, przede wszystkim drobnoziarnisty, natomiast w zdecydowanie mniejszym natężeniu średnioziarnisty. Ponadto istotną rolę odgrywała domieszka roślinna, węgli oraz szamotu. W marginalnym stopniu zarejestrowano tłuczeń kamienny oraz mikę. Na podstawie pojedynczych fragmentów wyróżniono dwie kolejne grupy technologiczne. Pierwszą grupę technologiczną podzielono na dwa typy. Typ IA (343 egzemplarze) charakteryzuje się domieszką roślinną, drobnoziarnistego piasku oraz węgli dodawanej w średniej ilości. Szamot występuje w małej ilości w postaci cętek. Mikę spotyka się silnie rozdrobnioną, dodawaną w bardzo małej ilości (incydentalnie). Natomiast tłuczeń praktycznie nie występuje, ewentualnie jako pojedyncze elementy, prawdopodobnie nieintencjonalne. Przełam warstwowy z tendencją do warwowania, w odcieniach koloru szarego do brunatnego. Ceramika cienkościenna (o średnicy poniżej 1 cm, najczęściej w przedziale 5-8 mm), ścianki naczynia są gładkie, przede wszystkim ciemno- i jasno-szare, ewentualnie brunatne. Typ IB (40 egzemplarzy) w odróżnieniu od wyżej opisanego charakteryzuje się zdecydowanie większym udziałem domieszki roślinnej, natomiast domieszka piasku jest w przeważnie średnioziarnista, ponadto rejestrowana jest wyraźna domieszka węgli. Podobnie jak w typie IA nie spotyka się praktycznie tłucznia, a mika dodawana jest incydentalnie w postaci silnie rozdrobnionej. Szamot rejestrowany jest w postaci niewielkich grudek. Przełam jest warwowany, koloru szarego i brunatnego. Ceramika grubościenna (o średnicy głównie powyżej 1 cm, najczęściej w przedziale mm), ze ściankami mocno przecieranymi wiechciem trawy. Grupę technologiczną II (3 egzemplarze) odróżnia bardzo duża domieszka piasku średnio- i drobnoziarnistego przy wyraźnym udziale głównie drobnoziarnistego tłucznia, ale także spotyka się średnio, a nawet gruboziarnisty. Mika występuje w małej ilości w postaci silnie rozdrobnionej, szamot natomiast marginalnie w postaci drobnych cętek. Domieszka roślinna oraz węgli została zarejestrowana w stopniu incydentalnym. Przełam jest ciemnoszary, jednolity. Ścianki gładkie, wewnętrzna delikatnie przecierana (średnica przełamu 8 mm). Grupę technologiczną III (1 egzemplarz) charakteryzuje bardzo mała ilość domieszki mineralnej w postaci drobnoziarnistego piasku, przy zupełnym braku tłucznia. Domieszka roślinna i węgli w postaci drobnej, poszatkowanej. Ponadto zarejestrowano miazgę szamotową (sproszkowany szamot). Ścianki starannie wygładzone, przełam różnobarwny, 34

34 smużysty (średnica przełamu 6 mm). Ścianka zewnętrzna to warstwa o grubości około 1,5 mm nałożona na naczynie, wykonana w nieco odmiennej technologii, z domieszką schudzającą o takim samym składzie, ale jeszcze bardziej drobnoziarnistą i rozdrobnioną, w przełamie o porównywalnej barwie. W opisie technologii odnoszono się do systemów technologicznych KCWR opisanych dla materiałów z Kujaw (Czerniak, Kośko 1980; Czerniak 2004). Zaproponowane przez autorów grupy technologiczne dla KCWR na Kujawach znajdują analogie w ograniczonym zakresie w analizowanym zbiorze, co świadczy o wykształceniu się pewnej lokalnej, nieco odmiennej specyfiki technologicznej, jednakże z zachowaniem głównych cech systemowych technik wyrobu ceramiki. Wyraźne podobieństwa są widoczne w przypadku jednoznacznie dominującej grupy technologicznej I, z wyróżnioną przez L. Czerniaka, na podstawie materiałów kujawskich, grupą technologiczną I (por. Czerniak 2004, s. 200, 201). I.3. Chronologia Zdaniem badaczy materiał KCWR z obszaru Pomorza Zachodniego poprzez stylistykę ceramiki miałby odpowiadać średnim i młodszym stadiom rozwoju tej kultury (Siuchniński 1972, s. 31; Jankowska 1996, s. 15; Kowalski 2003, s. 63). Nie pozyskano niestety dotychczas jakichkolwiek dat radiowęglowych z zespołów wstęgowych z tego regionu. Charakterystyka technologii, zdobnictwa oraz makro- i mikromorfologii prezentowanego zbioru ceramiki pozwala przyporządkować ten materiał źródłowy do II fazy KCWR, najprawdopodobniej jej młodszego horyzontu (por. periodyzacja wg L. Czerniaka 1980; 1994). Świadczą o tym przede wszystkim zdobnictwo linii rytych wraz z odbiciami owalnego stempla (ornament nutowy ), powszechnie występująca domieszka roślinna oraz szamotowa, fragmenty naczyń w kształcie wycinka kuli (cienkościenna) oraz w przypadku naczyń grubościennych współwystępowanie guzów z odciskami palca na czubku, obmazywanie, ornament paznokciowy i silne przecieranie wiechciem trawy (por. Prus 1977; Czerniak 1980; 1994; 2004; Czerniak, Kośko 1980). I.4. Charakterystyka osadnictwa Stan wykopaliskowego rozpoznania osad KCWR w całym rejonie Pomorza Zachodniego w znacznym stopniu utrudnia wyciąganie szerszych wniosków odnośnie wielkości i trwałości osiedli (Kowalski 2003, s. 63). Dotychczas w regionie pyrzyckim (podobnie jak w całym regionie Dolnego Nadodrza) nigdzie nie natrafiono na ślady 35

35 naziemnej zabudowy słupowej (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43; Kowalski 2003, s. 63). Zdaniem badaczy w niektórych osadach prawdopodobnie zakładano domostwa częściowo zagłębione w ziemię (Wiślański 1974, s. 76; Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43; Kowalski 2003, s. 63), które charakteryzują się znacznymi rozmiarami (przykładowo Skalin 2 jamy o wymiarach 9,5 x 3,5-4 m). Większość zbadanych obiektów KCWR na terenie Pomorza Zachodniego została zinterpretowana jako gospodarcze często zawierające paleniska. Ich cechą specyficzną w tym regionie miałoby być zwyczaj brukowania dna obiektu (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 43). Zdaniem L. Czerniaka na interpretacje obiektów KCWR wpływ mają nie tylko forma, rozmiary i cechy zasypiska, ale również ich położenie względem siebie oraz charakter znalezionych w ich wypełnisku materiałów ruchomych (Czerniak 2004, s. 199). W przypadku wszystkich osiedli kultur wstęgowych szczególnie tych zbadanych fragmentarycznie - zdaniem cytowanego badacza - użyteczne jest zastosowanie określeń funkcji odwołujące się do kryterium powiązania z domem. Terminem jamy przydomowe L. Czerniak określa obiekty, których kształty w przekroju poziomym (zwykle dość regularne, najczęściej silnie wydłużone, ale i owalne lub okrągłe), wypełniska (zwykle intensywnie zabarwione i silnie warstwowane) i zawartość (zwykle liczny i różnorodny materiał ruchomy) [Czerniak 2004, s. 199). Ich obecność jest często jedynym wskaźnikiem obecności domu. Decydująca dla jednoznacznej identyfikacji długiego domu miałaby być obecność charakterystycznego układu dołków posłupowych i (lub co najmniej) zlokalizowanych po ich zewnętrznej stronie dwóch równoległych ciągów jam przydomowych (Czerniak 2004, s. 199). Przykładowo odkrycie na obszarze Dolnego Nadodrza na osadzie w Żalęcinie dużego kompleksu połączonych jam mogłoby świadczyć o ewentualnej obecności założenia w postaci domostwa słupowego (Czerniak 1994, s. 19; Kowalski 2003, s. 63). Cytowany badacz podkreślił jednak, iż ze względu na charakter i zakres badań (często fragmentaryczny) brak wymienionych elementów nie można uznać za stan faktyczny (Czerniak 2004, s. 199). Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia oraz analizę takich cech jak położenia względem siebie obiektów KCWR na stanowisku 31 w Kunowie czy też ich wypełnisko (stosunkowo uboga jakościowo i ilościowo zawartość) można stwierdzić (nawet przy uwzględnieniu charakteru i zakresu badań), iż nie są one elementami większego założenia o konstrukcji słupowej. Analizowane stanowisko jest prawdopodobnie śladem penetracji związanej z wypasem lub uprawą roli, czy też poszukiwań surowców. Potwierdzeniem tego mogą być studia nad osadnictwem kultur wstęgowych z terenów ościennych. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji ich osadnictwa są podobne dla różnych obszarów. 36

36 Potwierdzony jest schemat zakładania osiedli na krawędzi najżyźniejszych gleb (Szydłowski 2009, s. 248). Przykładowo w rejonie zlewni górnej i środkowej Obry większe zgrupowania stanowisk występowały wokół najbardziej urodzajnych płatów gleb czarnych ziem nie zaś bezpośrednio na nich (Szydłowski 2009, s. 160). Jak już wspomniano analizowane stanowisko znajduje się bezpośrednio w obrębie najstarszych na ziemi pyrzyckiej czarnych ziem (czarnoziemów). Tym bardziej prawdopodobne jest, iż może być ono interpretowane jako miejsce wypasu zwierząt lub uprawy roli natomiast osada właściwa zlokalizowana była w niewielkiej odległości już na skraju tych żyznych ziem lub nawet poza nim. Podsumowanie Istnienie na ziemi pyrzyckiej jednej z najdalej na północ wysuniętych enklaw intensywniejszego osadnictwa KCWR w literaturze było sygnalizowane od lat 20-tych ubiegłego wieku (por. ostatnio szersze omówienie tej problematyki Kowalski 2003; Ryc. 6). Główne, i jedyne większe, zwarte skupisko stanowisk zajmuje część Równiny Pyrzycko- Stargardzkiej, lokując się w strefie do kilku kilometrów na N, E, SE i SW od właściwego zastoiska pyrzyckiego. Obszar ten mieści się w obrębie płaskiej lub lekko falistej wysoczyzny morenowej (Kowalski 2003, s. 60). Na kształtowanie się tej jednostki decydujący wpływ miały wzorce szerzące się z południa, ze środowisk kręgu naddunajskiego (Kulczycka- Leciejewiczowa 1996, s. 41). W fazie środkowej KCWR ugrupowania z nią związane dotarły na żyzne obszary w okolicy Pyrzyc i jeziora Miedwie. Na obszarze leżącym na zachód od ujścia Odry wyróżnić możemy wyraźne skupisko wkrzańsko-rędowskie. Rozwinęło się tam niewielkie, lecz względnie trwałe jej skupisko (Kunkel 1930; Dorka 1939; Wiślański 1974; Kulczycka-Leciejewiczowa 1996; Kowalski 2003). Obecność stanowisk z inwentarzem KCWR występujących jednak w rozrzedzeniu została także zarejestrowana na Równinie Wełtyńskiej, w Puszczy Bukowej oraz w granicach Wału Stobniańskiego (Kowalski 2003, s. 60, Ryc. 1). Układ stanowisk sugeruje grupowanie się ich w niewielkich skupiskach, obejmujących od dwóch do czterech punktów, określanych jako mikroregiony (Kowalski 2003, s. 60). Rejestrowane pozostałości inwentarza mają zbliżony charakter do źródeł z okolicy Głogowa i dalej na południe, w strefie lessowej (Kulczycka-Leciejewiczowa 1996, s. 41). W świetle stylistyki ceramiki odpowiadają one środkowym i młodszym stadiom KCWR z wyraźnymi elementami zdobnictwa szareckiego (Kowalski 2003, s. 63). Biorąc pod uwagę podobieństwa w zakresie form organizacji osiedli, zdobnictwa ceramiki i struktury surowcowej inwentarzy krzemiennych można przypuszczać, iż po obu stronach Odry mamy 37

37 do czynienia z bliźniaczymi skupiskami KCWR. Prawdopodobnie składały się one na jeden, dolnoodrzański region osadnictwa KCWR (Kowalski 2003, s. 64). W omawianym przypadku analizowany obszar był jednym z wielu penetrowanych przez ugrupowania wstęgowe. L. Czerniak biorąc pod uwagę skalę zróżnicowania preferencji osadniczych oraz potencjał Na Ziemi Pyrzyckiej zasiedlane były okolice o urozmaiconej strukturze urodzajnych gleb (Wiślański 1974, s. 76; Kowalski 2003, s. 60). Były to pogranicza czarnych ziem z glebami brunatnymi. Przeważnie wybierane były miejsca położone dosyć nisko, z bezpośrednim dostępem do zbiorników i cieków wodnych, ponad obszarami zabagnionymi, ale także środkowe i wyższe partie stoków oraz wyodrębnione wzgórza (Kowalski 2003, s. 60). Udokumentowanie w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego źródeł wiązanych z KCWR w świetle powyższych uwag nie budzi większego zaskoczenia. Konkluzje będące efektem niniejszego opracowania nie zmieniają wcześniejszych ustaleń dotyczących jej chronologii i osadnictwa w regionie ziemi pyrzyckiej czy też - w szerszym przestrzennie kontekście całego Pomorza Zachodniego. Po raz pierwszy jednak podjęto próbę kompleksowej analizy źródeł ceramicznych, chociaż nie stanowią one dużego liczebnie zbioru. Wobec sygnalizowanej w literaturze skromności źródeł wiązanych z ugrupowaniami KCWR oraz potrzebie dalszych studiów nad ową problematyką należy docenić pulę źródeł pozyskaną w trakcie komentowanych badań. W ich efekcie poszerza się kwestionariusz pytań dotyczący omawianych zagadnień (por. Jankowska 1996, s. 15). Wobec podkreślanych wielokrotnie w literaturze wzorców południowych na kształtowanie się KCWR w rejonie Dolnego Nadodrza niezmiernie inspirującym wydaje się zbadanie potencjalnych impulsów kujawskich. Jednak ów nierozwiązany problem badawczy rozstrzygnąć mogą tylko przyszłe skonkretyzowane programy badawcze. II. Kultura pucharów lejkowatych Na omawianym stanowisku zarejestrowano ponadto pojedynczy fragment ceramiki (Ha XLIII, Ar 61A), który na podstawie cech technologicznych można identyfikować z kulturą pucharów lejkowatych. Zalegał on w ramach warstwy rejestrowanej pod współczesnym humusem (WM I). Analizowany fragment charakteryzował się dominującą domieszką szamotu w postaci cętek oraz miazgi szamotowej, istotnym składnikiem jest także drobnoziarnisty piasek, natomiast silnie rozdrobniony tłuczeń występuje marginalnie, prawdopodobnie nieintencjonalnie. Wyróżniono także małą ilość węgli i domieszki roślinnej. 38

38 Przełam jest szary z tendencją do warwowania, ścianki gładkie, zewnętrzna żółtawopomarańczowa, wewnętrzna szara. Ilość informacji dotyczących potencjalnego charakteru osadnictwa praktycznie minimalizuje jakiekolwiek wnioskowanie na ten temat. 39

39 Spis tabel, rycin oraz fotografii Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Datowanie i funkcja obiektów ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Lokalizacja materiałów ruchomych ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej. Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka technologiczno-stylistyczna wydzielonej ceramiki KCWR. Spis rycin Ryc. 1 Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 7, 87, 141 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1:20. Ryc. 2. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 9, 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1:20. Ryc. 3. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: a-e, g ; ob. 141: f). Ryc. 4. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: b-d; ob. 141: a, e). Ryc. 5. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej (ob. 9: a, c-e; ob. 141: b, f). Ryc. 6 Lokalizacja stanowisk kultury ceramiki wstęgowej rytej na Pomorzu Zachodnim stanowisko Kunowo 31 (Wg Kowalski 2003 z modyfikacjami autorów). Spis fotografii Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). B. Rzut pionowy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). 40

40 Ryc. 1. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 7, 87, 141 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1: 20. Legenda: - szara, spiaszczona próchnica przemieszana w układzie drobnoplamistym z ciemnożółtym, drobnoziarnistym piaskiem gliniastym; - szarobrunatna, spiaszczona próchnica; - brunatna, spiaszczona próchnica. 41

41 Ryc. 2. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Rzuty poziome i profile obiektów 9, 111 (kultura ceramiki wstęgowej rytej). Skala 1: 20. Legenda: - szarobrunatna, spiaszczona próchnica; - brunatna, spiaszczona próchnica. 42

42 a b c d e f g Ryc. 3. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: a-e, g ; ob. 141: f). 43

43 a b c d e Ryc. 4. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: b-d; ob. 141: a, e ). 44

44 a b c d e f Ryc. 5. Kunowo, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Wybór ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej ob. 9: a, c-e; ob. 141: b, f ). 45

45 46

46 Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 7 (kultura ceramiki wstęgowej). 47

47 Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 9 (kultura ceramiki wstęgowej). 48

48 Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 87 (kultura ceramiki wstęgowej). 49

49 Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej). B. Rzut pionowy obiektu 111 (kultura ceramiki wstęgowej). 50

50 Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej

51 Uwagi wstępne Na stanowisku zlokalizowano 7 obiektów kultury łużyckiej (KŁ), a także 135 fragmentów ceramiki naczyniowej. Analizą objęto wszystkie relikty osadnictwa KŁ. W sytuacjach tego wymagających, głównie przy charakterystyce obiektów nieruchomych i ceramiki, starano się stosować sformalizowane systemy opisu. W przypadku obiektów wiązało się to z jednoznaczną kwalifikacją do grupy funkcjonalnej, natomiast w przypadku ceramiki z zastosowaniem kwantyfikatorów cech na wszystkich poziomach analizy techno-stylistycznej. 1. Charakterystyka obiektów nieruchomych Na terenie objętym badaniami zlokalizowano zaledwie 7 obiektów związanych z osadnictwem ludności KŁ (co ma znaczący wpływ na zastosowany proces analityczny). Reprezentują one najliczniejszą grupę tego rodzaju form osadowych, jakimi są jamy gospodarcze (Tabl. 1; Foto 1-6). Szczegółowa charakterystyka morfometryczna obiektów została przedstawiona w Tabeli 1. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na podział obiektów wziemnych (głownie jam gospodarczych) zaproponowany przez Sylwestra Czopka (Czopek 2007). W ocenie autorów jest on stosunkowo obiektywną i czytelną formą analizy tego typu źródeł (Tabela 2). Wynika to z faktu, iż dotychczas stosowane systemy klasyfikacji obiektów osadowych KŁ, zaproponowane przez J. Michalskiego (Michalski 1983), akcentują głownie ich pierwotną funkcję, trudną jednak do rekonstrukcji w przypadku jam gospodarczych (Czopek 2007, s. 174) Jamy gospodarcze W obrębie tej kategorii mieszczą się wszystkie zarejestrowane na stanowisku obiekty KŁ. Ze względu na niewielki zasób informacji, umożliwiający ich szczegółowe poznanie, w literaturze przedmiotu, określane są one jako: jamy gospodarcze, jamy zasobowe, jamy spichlerzowe, wybierzyska surowców, glinianki, piwniczki, składy surowca, ślady po konstrukcjach naziemnych, rowy itd. (Bönisch 2004; Czopek 2007; Ignaczak 2004a; Marchelak 2003; Michalski 1983; Muzolf 2002; Szamałek 1987 i inni). 52

52 Analiza szczegółowa form obiektów Cechy kierunkowe w interpretacji obiektów to: formy kształtu rzutu poziomego oraz pionowego. W założeniach tego typu analiza jest etapem przygotowawczym do podjęcia próby określenia szczegółowej funkcji jam gospodarczych Kształt rzutu poziomego Wyodrębnione na stanowisku Kunowo 31 jamy gospodarcze posiadały plan płaski, który zamykał się w dwóch kategoriach kształtu owalnej [typ II] i nieregularnej [typ IV] (Tabela 2). Cecha ta nie ma bezpośredniego przełożenia na zmienność w czasie i przestrzeni, a wiec nie możemy uznać jej za cechę diagnostyczną (Ignaczak 2004a, s. 101). Powierzchnia obiektów oscylowała od ok. 0,5 m 2 do ok. 4,1 m 2, szczegółowe dane morfo-metryczne przedstawione zostały w Tabeli Kształt oraz struktura rzutu pionowego Profile obiektów zostały sklasyfikowane w obrębie 3 podstawowych kategorii kształtu: nieckowaty (A), trapezowatym (F) i nieregularny (I) (Tabela 2). Miąższość obiektów tego typu wahała się w przedziale od 0,14 m do 0,56 m. Kategorią dominującą są przekroje o kształtach nieckowatym i nieregularnym. Według niektórych badaczy, zasypisko w kształcie niecki jest wypadkową długiego procesu niwelacji i bardzo rzadko jego forma jest bezpośrednim odzwierciedleniem pierwotnego wyglądu obiektu. W związku z zarysowanym faktem konstrukcje te mogą być w ograniczonym zakresie wykorzystywane do celów porównawczych (Kadrow 1991, s. 22; Ignaczak 2004a, s. 101). Układ warstw konsystencyjnych w obrębie jam gospodarczych zamyka się w 1 kategorii - układ jednowarstwowy, jednorodny Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych 1 Typ II A - cechy formalne: rzut owalny, profil nieckowaty zarejestrowano 1 obiekt; 1 Szczegółowa analiza opisowa znajduje się w tabeli 1. 53

53 Typ IV A - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieckowaty zarejestrowano 3 obiekty; Typ IV I - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieregularny zarejestrowano 3 obiekty; 1.2. Wnioski Przeprowadzone na stanowisku Kunowo 30 prace wykopaliskowe odsłoniły ślady mało intensywnego procesu osadniczego ludności KŁ. Ubogi zbiór obiektów reprezentujących osadnictwo KŁ na stanowisku oraz słabo rozpoznany i mało czytelny układ przestrzenny, powoduje, że wszelkie rozważania na temat funkcji odkrytych źródeł (jam gospodarczych) nieruchomych są bardzo trudne, a wręcz niemożliwe. 2. Materiały ruchome Jedyną grupę znalezisk mogących stanowić przedmiot analizy były fragmenty ceramiki naczyniowej. Jej szczegółową specyfikację, przedstawia tabela Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji Ze stanowiska KŁ w Kunowie 31 pochodzi 136 fragmentów ceramiki. Do grupy ceramiki wydzielonej, która zawierała w sobie bardziej szczegółowy zapis formy naczyń zaliczono 2 spośród nich, co stanowi 1,5% zbioru (szczegółowy zapis por. tabela 3). Współczynnik ten nie zmienił się także po uwzględnieniu zdobień (liczba fragmentów naczyń istotnych morfologicznie i zdobionych wynosi 3 2,2%). Niewielka ilość cech dystynktywnych jest więc charakterystyczna dla badanego zbioru. Ceramikę naczyniową z omawianego stanowiska analizowano na podstawie cech: makromorfologii, zdobnictwa, mikromorfologii i technologii. Większą jednoznaczność przy opisie konkretnych cech gwarantowała formalizacja, więc w dalszych częściach wywodu korzystano z gotowych już metod, powstałych przy okazji badania niżowych (najczęściej kujawskich) społeczeństw KŁ. 54

54 Makromorfologia Korzystano ze schematu analitycznego wyodrębniającego siedem podstawowych typów naczyń. Rejestr prezentowanych tamże stanów (por. Ignaczak 2002, s ) rozszerzono o występujące na cytowanym stanowisku naczynia grupy VIII talerze. Ich definicja brzmi następująco: VIII talerze, naczynia jednoczłonowe, dla których maksymalna wysokość jest większa lub równa podwójnej grubości dna. W zdefiniowanym w ten sposób schemacie mieszczą się wszystkie odkryte na stanowiskach naczynia, a ich frekwencja w poszczególnych zbiorach może posłużyć do budowy istotnych analitycznie schematów zmienności. W tabeli 3 przedstawione są poszczególne typy. Tylko w dwóch przypadkach garnek (typ V) oraz talerz (typ VIII) udało się określić kwalifikację formy, lecz bez określenia typu szczególnego. Skorelowanie tych wniosków z danymi na temat zdobnictwa powinno pozwolić na wydzielenie typów charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwojowych KŁ Zdobnictwo Podstawą specyfikacji był interkulturowy schemat cech zdobnictwa stworzony przez A. Kośko (1981, s ; por. Ignaczak 2002, s ). Za istotne dla rozważań chronologicznych uznano wątki powstałe przy użyciu punktu odciskanego, tworzącego linię. Cechą charakterystyczną zbioru jest ubóstwo stylistyki nie wykraczające poza cytowane elementy zdobnicze powstałe najczęściej przy użyciu techniki odciskania. Szczegółową prezentację ilościową wszystkich wątków zdobniczych udokumentowanych na badanych stanowiskach zamieszczono w tabeli 3 oraz na rycinie Mikromorfologia Badano cechy krawędzi wylewu (1 fragment naczynia i 1 fragment talerza). Zapisu cech dokonano na podstawie schematu stosowanego w badaniach kultury łużyckiej na Kujawach (M. Ignaczak 2002, s , tdl). Dane z tego zakresu zawiera tabela 3. Krawędzie wylewu. Niewielka liczebność zbioru utrudnia generalizację wniosków, lecz warto zauważyć, iż jedyna zidentyfikowana forma posiada krawędź rozchyloną na zewnątrz (typ 18). 55

55 Technologia 2 Zastosowano model opisu cech technologicznych używany w badaniach kujawskich społeczności KŁ (Ignaczak 2002, s.50-53, por. wersja wyjściowa Czebreszuk 1996, s.12-29). Odnosi się on do znanej propozycji systemowego ujęcia technologii naczyń, w ramach systemu technicznego społeczeństw pradziejowych (Czerniak, Kośko 1980). Definiowane w ramach tego systemu są wszystkie czynności podjęte w trakcie wytwarzania naczyń, takie jak: a przygotowanie masy ceramicznej, b wylepienie naczynia oraz c wypalenie gotowej formy. W ramach tych czynności opisujemy: aa rodzaj domieszki, ab granulometrię domieszki, ac ilość domieszki, ba grubość naczynia, bb charakter wykończenia ścianki zewnętrznej, ca barwę wypału. Wszystkie te cechy przedstawione łącznie dla jednego naczynia opisują typ technologiczny I stopnia (tt I st.). Kumulacja takich typów w jednostki wyższego rzędu na podstawie podobieństwa cech pozwala definiować typy technologiczne II st (por. tabela 4). Obecnie wykorzystywany model jest wersją uszczegółowioną dla potrzeb studiów nad KŁ. Nawiązując do pomysłu periodyzacji technologicznej, system technologiczny KŁ umieszczono w ramach makrocyklu postwstęgowego (por. założenia: Czerniak, Kośko 1980, s ) i cyklu rozwinięto-brązowego (modyfikacja dotycząca epoki brązu Czebreszuk 1996, s ). Poczynione próby zdefiniowania schematu dla KŁ opierają się na propozycji J. Czebreszuka, poszerzając stworzoną przez niego listę typów technologicznych II stopnia (tt II st.) o związane z KŁ. Uszczegółowienia dotyczyły głównie sposobu potraktowania powierzchni zewnętrznej naczyń oraz kategoryzacji grup domieszek. Powstały w ten sposób rejestr uzupełnia istniejącą listę (Czebreszuk 1996, tab. 5) i pozwala na umieszczenie wytwórczości ceramicznej tego okresu w ramach cyklów IIa, IIb i IIc. Modyfikacje istniejącego schematu przedstawiają tabela 4. Nowo zdefiniowane typy charakteryzują wytwórczość ceramiczną KŁ, a ich frekwencja w badanych zespołach z Wielkopolski, Kujaw i Pomorza (por. Ignaczak, Affelski 2009) oscyluje w granicach 50%, pozostałe części zbioru każdorazowo można zapisać w systematyce wczesnobrązowej J. Czebreszuka (1996, s. 20). Nawiązanie do starszego systemu jest motywowane chęcią stworzenia ciągłego opisu tych cech kultury, ma to także 2 Uwagi specyfikacyjne dotyczące technologii zostały już zaprezentowane w ujęciu źródłowym, które pozostaje w maszynopisie (Ignaczak 2006a). Fakt ten czyni koniecznym powielenie ich w tym miejscu, aby uczynić tekst bardziej zrozumiałym. 56

56 uzasadnienie w konserwatywnym charakterze czynności technicznych wykonywanych w pradziejach przy wytwarzaniu naczyń (odwołanie do aspektu genezy kultury). Warto nadmienić, iż w systematyce KŁ nie są używane następujące typy technologiczne II stopnia zdefiniowane przez J. Czebreszuka: 3, 10, 11, 20, 21, 27, 28, 30, 31, 32, 33. Zestawienie typów technologicznych w badanych zbiorach zawiera tabela 5. Reprezentatywność badanej próby jest ograniczona poprzez dużą frekwencję typów 53 i 54 prawdopodobnie pochodzących z kilku naczyń (istnieje możliwość, że tylko z dwóch). 3. Chronologia Ustalenia chronologiczne oparto na obserwacji zmienności cech ceramiki naczyniowej, jedynego źródła występującego powszechnie na wszystkich badanych stanowiskach. Próby periodyzacji poprzedziły analizy homogenności poszczególnych układów osadniczych Badanie zwartości zespołów Szeroko stosowany schemat dla tego rodzaju zabiegów analitycznych opiera się na dwóch podstawowych czynnościach (por. Szmyt 2000, s. 231): (a) badaniu jedno/wielofazowości w obrębie stanowiska oraz (b) analizowaniu zwartości zespołów pochodzących z obiektów nieruchomych. a. Analiza została przeprowadzona dla wszystkich materiałów ceramicznych. Główne kryterium stanowiło uporządkowanie technologiczno-stylistyczne, zwłaszcza duża liczba podobnych typów technologicznych II stopnia (tabela 5). b. W związku z założeniami o jednorodności obserwowanych układów osadniczych można przyjąć, iż wszystkie obiekty nieruchome KŁ są homogenne, a źródła pochodzące spoza obiektów także muszą pochodzić z tego samego epizodu osadniczego Ocena taksonomiczna W każdej grupie cech obserwowanych starano się wyodrębnić cechy o walorach chronologizujących i przyporządkować im określone datowanie. 57

57 Morfologia Próby odnalezienia w materiale typów o stosunkowo krótkiej chronologii były bardzo trudne do realizacji. Walory datowników posiadały garnki (typ V, bez kwalifikacji szczegółowej) o wylewach profilowanych do wnętrza oraz misy półkoliste typu IV (4b). Garnki typu V (ryc. 2: 2) - jest to forma obecna w zespołach KŁ z przełomu epoki brązu i epoki żelaza (datowana też na cały okres halsztacki). Analogie do spotykanych w Kunowie form można odszukać na stanowisku w Jankowie (Ostoja-Zagórski 1978, s. 38, ryc. 7), Kurowie-Grodzisku, stan. 1 (Janiak 2003, ryc. 12:1-2, 4-8) lub w zespołach z okresu halsztackiego C (Wesołowski 1983, ryc. 125:1, 3; Uciechowska-Gawron 2007, ryc. 13: 1, 2, 5). Talerze typu VIII (ryc. 2: 1) będące stałym składnikiem wszystkich zespołów KŁ datowanych na przełom epok brązu i żelaza. Grupa typologiczna talerzy krążkowatych jest uznawana w literaturze za stały wyznacznik inwentarzy pochodzących z wczesnego okresu epoki żelaza (Kostrzewski 1958, s. 182, ryc. 140; Uciechowska-Gawron 2007, ryc. 3: 6, 7; 4: 5) Zdobnictwo Występujące na badanych stanowiskach wątki zdobnicze charakteryzują się pewnym uporządkowaniem na skali czasu. Wątki w postaci linii poziomych i pionowych tworzonych przez nakłuwane punkty (ryc. 2: 2) spotykane są w zespołach z epoki żelaza, głownie w strefach oddziaływań halsztackich i są datowane na schyłek tego okresu podokres halsztacki D (Baitinger 1999, taf. 50; Harding i inni 2004, pl. 15) Technologia Zmienność cech technologicznych ceramiki jest dużo mniejsza od pozostałych atrybutów. Badany zespól materiałów poprzez niska frekwencje cech nie jest miarodajny dla datowania technologicznego. Zaznaczają się w jego ocenie jednak pewne tendencje obserwowane w innych zespołach z badanej strefy. Wykaz cech wygląda następująco: 58

58 1) Stosowanie domieszki drobnego tłucznia w naczyniach grubościennych w proporcji wynoszącej 95% zespołu. Jest to cecha technologiczna diagnostyczna dla zespołów datowanych na późne fazy KŁ (występuje tu w zwielokrotnionych proporcjach). 2) Stosowanie chropowacenia pojemników ceramicznych z zagładzaniem palcami w układach pionowym i ukośnym. Jest to cecha diagnostyczna dla faz przejściowych pomiędzy okresem epoki brązu a okresem halsztackim. 3) Stosowanie domieszki selekcjonowanego drobnego tłucznia kamiennego w, co najmniej 90% pojemników w zespole. Jest to cecha nie występująca we wcześniej rozpoznanych zespołach kultury łużyckiej. 4) Pofałdowana i chropowata powierzchnia zewnętrzna naczyń, której towarzyszy drobny biały tłuczeń. 5) Brak pojemników cienkościennych, 90% zespołów to naczynia średnio i grubościenne. Ten zestaw cech jest ilustrowany poprzez występowanie typów technologicznych II stopnia o numerach 53, 54, 57. Typy te bywają w świetle dostępnej wiedzy korelowane ze stylistykami okresu halsztackiego (por. Ignaczak, Anioła 2008) Datowanie zespołów kultury łużyckiej ze stanowiska Kunowo 31 Stanowisku w Kunowie osadnictwo zdradza już elementy pojawiającego się stylu związanego z osadnictwem epoki żelaza. W sąsiedniej Wielkopolsce wiąże się ze wzrostem wątków zdobniczych oraz pojawieniem się najpowszechniejszych w KŁ zdobień tworzonych przez zaplatane linie. Wątki tego rodzaju sąsiadują z bardziej powszechnymi na obszarze Wielkopolski, Pałuk i Kujaw Zachodnich (por. definicja Ignaczak 2002, ryc. 1) zdobieniami linii półkolistych umieszczonych pod rzędem poziomych kresek (por. Szamałek 1992, s. tabl. 3). Najbardziej typowe dla tego okresu są formy morfologiczne w typie garnka oraz talerza. Zdobnictwo tego okresu to przeważnie wątki linearne. Wszystkie wymienione elementy współtworzą stylistykę zespołu pochodzącego ze stanowiska Kunowo 31 i pozwalają datować ten zespół źródeł na okres halsztacki D (lub czas przełomu okresów HC/HD). 59

59 3. Osadnictwo kultury łużyckiej na stanowisku w Kunowie Przeprowadzone na stanowisku Kunowo 31 prace wykopaliskowe odsłoniły ślady epizodu osadniczego ludności KŁ. Najprawdopodobniej mamy w tym przypadku do czynienia z reminiscencją złożonych procesów osadniczy KŁ, które obejmowały pogranicze Równin Pyrzyckiej i Goleniowskiej. W ich ramach bogatemu i zwartemu systemowi osadniczemu reprezentowanemu zapewne przez duże osady otwarte odpowiadały mniejsze założenia, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym i obozowiskowym. Zestaw źródeł odkryty na stanowisku Kunowo 31 poświadcza, iż było ono eksploatowane przez ludność KŁ w okresie epoki żelaza. Nieliczne pozostałości zabudowy skłaniają do wniosku, iż osadnictwo to miało charakter obozowiskowy (Michalski 1982, s ) i służyło rozpoznaniu terenu lub wykorzystywaniu go w krótkim okresie czasu (nie doprowadziły do wytworzenia zaawansowanych struktur mieszkalno-gospodarczych). W literaturze przedmiotu dopuszcza się możliwość wytworzenia dużej liczby obozowisk na obszarze Pomorza użytkowanych przez kilka miesięcy w skali roku (Ostoja-Zagórski 1982, s. 93). Wpisują się one w obraz względnej stabilizacji osadniczej na tym obszarze na przełomie epok brązu i żelaza, w ramach której miały istnieć długotrwałe osady stałe, którym mogły towarzyszyć obozowiska (Bukowski 2003, s. 65n). 60

60 Spis tabel, tablic i fotografii Spis tabel Tabela 1a. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów kultury łużyckiej Tabela 1b. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów kultury łużyckiej. Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg. Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Kultura łużycka. Zestawienie źródeł ruchomych i specyfikacja elementów wydzielonych Tabela 4. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) Tabela 5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Spis tablic Tablica 1. Kunowo, stan. 31, gm. Kobylanka, woj. zachodniopomorskie. Obiekty ludności kultury łużyckiej. Tablica 2. Kunowo, stan. 31, gm. Kobylanka, woj. zachodniopomorskie. Ceramika ludności kultury łużyckiej 1,2 ar 60a [Ha XLIII]. Spis fotografii Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 26 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 26 (kultura łużycka). Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 48 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 48 (kultura łużycka). Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 57 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 57 (kultura łużycka). 61

61 Tabela 1a. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów kultury łużyckiej Obiekt Odcinek Ar Ćw. Dł. [m] Szer. [m] Głęb. [m] Rzut poziomy 13 XI 67 B 1,19 0,86 0,14 nieregularny nieregularny 26 XXII 42 B 2,60 1,60 0,36 nieregularny nieregularny 48 XXII 54/55/64/65 D/C/B/A 1,74 1,30 0,48 nieregularny nieckowaty 50 XXII 33 C 1,07 0,86 0,16 nieregularny nieckowaty 51 XI 37 AB 1,64 1,30 0,17 nieregularny nieregularny 55 XI 48 A 0,85 0,67 0,14 owalny nieckowaty 57 XXII 96 C 2,30 1,48 0,56 nieregularny nieckowaty 63 XXII 65 B 1,98 1,63 0,41 nieregularny nieregularny Rzut pionowy Wypełnisko Funkcja jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe niejednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne Przynależność kulturowa Tablica jama KŁ Tabl. 1 Foto jama KŁ 1,2 jama KŁ 3, 4 jama KŁ jama KŁ Tabl. 1 jama KŁ jama KŁ Tabl. 1 5, 6 jama KŁ Tabela 1b. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów kultury łużyckiej. Funkcja obiektu Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemian ka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce krema cji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA OKRES HALSZTACKI D KULTURA ŁUŻYCKA

62 Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg. Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. I II III IV? A B C D E F G H I A IIA III A IV A?A I B IIB III B IV B?B I C II C III C IV C? C I D II D III C IV C?C I E II E III D IV D?D I F II F III E IV E?E I G II G III F IV F?F I H II H III G IV G?G I I II I III H IV H?H I? I? II? III? IV??? 63

63 Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Kultura łużycka. Zestawienie źródeł ruchomych i specyfikacja elementów wydzielonych Lp. Obiekt Wykop/Odc Wylew Brzusiec Dno Ucho Zdobienie Suma cw. B cw. B cw. AB /74 cw. B/A cw. A/B cw. A, B, C, D cw. C cw. B cw. C cw. B cw. D cw D cw. B cw. D cw. D C cw. B cw. C cw. B cw. D cw. C cw. B D cw. C cw. D cw. A A cw. A 1h (talerz) ćw.a 1 (18k) b:e-46[m- 186:2]:14> C A A A cw B A cw. D cw. B cw. C 2 2 Suma 1 (+1)

64 Tabela 4. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) tt II st Cechy czynności techniczno użytkowych aa ab ac ad1 ad2 ba bb ca 2, 3, 4 1, 2 1, 2 2 2, 3 03, 04; 11, 12, 13 IIb 04,03; 04,01; 03; ,2,3,4 1, 2 1, 2 11, 2 2, 3 2,3,4-11,12 11, 13 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13,2 IIb ,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 04,03,02,01 11,13,2 IIc ,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 1,2,3,4-11,12 12,13,2 IIc ,6,7 2 1, 2, 3 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13 IIc ,2,3,4 1, 2 1, ,7,8-11,12 11,12,2 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12; 11,12,13, IIb 01,02,03 2, ,2, ,8-9,11 11,12,2 IIb ,2,3 1 1, 2, , 3 4,6,8-9,11; 11,12,2 IIb ,2,3, ,8-9,10 11,12,13 IIb ,2,3,4 1 1, 2 2 1, 2, 3 6,8-9,11,12 01,02,03,04 11,12,13 2,3 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2, ,5,6,7,8-9,11,12 11,12,13,2 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-9,10 11,12,13 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-11,12 11,12,13,2 IIb Cykl technologiczny 65

65 Tabela 5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Makrocykl Cykl Grupa technologiczna I II Ib IIa IIb IIc III IIIa M Typ technologiczny II stopnia A 34 1 D E F G H J K L Liczba ceramiki w zespołach Suma 97 66

66 Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 26 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 26 (kultura łużycka). 69

67 Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 48 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 48 (kultura łużycka). 70

68 Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. A. Rzut poziomy obiektu 57 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 57 (kultura łużycka). 71

69 Daniel Żychliński Osadnictwo ludności grupy gustowskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich

70 Wstęp O czym już wspominano na stanowisku 31 w Kunowie natrafiono zaledwie na 4 obiekty nieruchome ludności grupy gustowskiej, która epizodycznie użytkowała ten obszar w początkach okresu wpływów rzymskich. W trakcie badań pozyskano z nich zaledwie 10 fragmentów ceramiki. Jak się wydaje na podstawie przedstawionych danych stanowisko nr 31 funkcjonowało zapewne jako północno-zachodnia peryferia osiedla zlokalizowanego na stanowisku 4. Była to zatem strefa epizodycznego, marginalnego użytkowania. Jednak dzięki jej ujawnieniu można w przybliżeniu określić powierzchnię osady ze stanowiska 4. Omawiana tu jej część znajdowała się blisko 400 m na północny-zachód od przypuszczalnego centrum osiedla. Wielkość ta daje wyobrażenie o rozmiarach ówczesnych założeń osadowych na Pomorzu Zachodnim, a tym samym o potencjale ludzkim populacji je użytkujących. W związku z faktem, iż osadnictwo grupy gustowskiej rozpoznane jest jak na razie tylko fragmentarycznie, a wyniki prac badawczych nie zostały jak do tej pory przedstawione w formie publikacji, poszukując analogii tak w zakresie struktury wewnętrznej osiedli tego ugrupowania, jak i na płaszczyźnie materiałów ruchomych, posłużono się opracowaniami niepublikowanymi. Sytuacja taka jest wypadkową nie tylko stanu badań, lecz również słabo rozwiniętej sieci osadniczej omawianego ugrupowania, która objęła swoim zasięgiem obszar od półwyspu Dars na zachodzie, dorzecze Recknitz, Piany i dolnej Odry na południu oraz dolnej Regi na wschodzie. Ugrupowanie to funkcjonowało do fazy A 3 /B 1 po B 2 /C 1 C 1a okresu wpływów rzymskich (Wołągiewicz 1981, s ; Machajewski 2000, s. 246). Jedyne, rozpoznane na większej powierzchni osiedle ludności gustowskiej znajdowało się na stanowisku 32 w Kamieniu Pomorskim, pow. loco, woj. zachodniopomorskie, gdzie na powierzchni 0,48 hektara odsłonięto relikty 39 obiektów nieruchomych oraz pozyskano 957 fragmentów ceramiki naczyniowej, nieliczne bryłki polepy i żużle żelazna (Machajewski w druku a). Z tego też względu opracowanie to stało się podstawową odniesienia analogii do zjawisk zarejestrowanych na omawianym tu osiedlu w Kunowie. Kolejnym miejscem czerpania analogii do zjawisk rejestrowanych w Kunowie było stanowisko w Marwicach, pow. Gorzów Wielkopolski, woj. lubuskie, stan. 13, gdzie na przestrzeni 1,8 hektara odsłonięto 47 obiektów nieruchomych, z których pozyskany materiał zabytkowy (1111 fragmentów ceramiki oraz 490 bryłek polepy) pozwolił sklasyfikować je jako 73

71 relikty osadnictwa ludności grupy lubuskiej. Osiedle to zostało zbadane w ramach akcji autostradowej i nie doczekało się jeszcze publikacji (Machajewski w druku b). Grupa lubuska genetycznie, chronologicznie i przestrzennie nawiązywała do grupy gustowskiej, gdyż również stanowiła konglomerat wpływów z trzech ośrodków kulturowych: kręgu nadłabskiego, kultury przeworskiej i wielbarskiej (Wołągiewicz 1981, s. 205, 206). Zajmowała tereny położone na południe od poprzedniego ugrupowania, obejmując swoim osadnictwem Ziemię Wkrzańską i Lubuską oraz Pojezierze Myśliborskie rozwijając się od fazy B 1 do C 1 okresu wpływów rzymskich (Wołągiewicz 1981, s. 205). 1. Obiekty nieruchome Jak już wyżej wspomniano na stanowisku w Kunowie nr 31 odkryto i zbadano zaledwie 4 obiekty nieruchome, które bez wyjątku, zostały sklasyfikowane jako jamy o bliżej nieokreślonej funkcji osadowej. Ze względu na skromność bazy źródłowej poniżej przedstawiony zostanie ich szczegółowy opis. Obiekt nr 85 (ryc. 1) w rzucie poziomym zarysował się jako owalna, nieregularna plama barwy ciemnobrunatnej o wymiarach: 1,00 x 0,80 m. W profilu był płytki, nieregularnie nieckowaty o maksymalnej miąższości dochodzącej do 0,19 m. Jego wypełnisko było jednorodne i budowała je silnie spiaszczona próchnica pierwotna o słabej intensywności. Pozyskano tu zaledwie 3 fragmenty ceramiki naczyniowej należącej do inwentarza ludności grupy gustowskiej. Obiekt nr 86 (ryc. 1) w rzucie poziomym zarysował się jako nieregularnie owalna, wydłużona plama barwy szarobrunatnej o wymiarach: 1,90 x 0,90 m. W profilu bardzo nieregularna, z przegłębieniami o maksymalnej miąższości dochodzącej do 0,23 m. Jednorodne wypełnisko było zbudowane ze spiaszczonej próchnicy pierwotnej o słabej intensywności. Pozyskano tu jedynie 2 fragmenty ceramiki naczyniowej należącej do inwentarza ludności grupy gustowskiej. Obiekt nr 92 (ryc. 2) w rzucie poziomym zarysował się jako nieregularnie owalna plama barwy szarobrunatnej o wymiarach: 2,50 x 1,82 m. W profilu głęboki, podwójnie misowaty o największej głębokości dochodzącej do 0,50 m. Jego jednorodne wypełnisko było zbudowane z silnie spiaszczonej próchnicy o słabej intensywności. Wystąpiło tu również kilka kamieni polnych. Ponadto pozyskano tu zaledwie 2 fragmenty gustowskiej ceramiki naczyniowej. 74

72 Obiekt nr 118 (ryc. 2) w rzucie poziomym zarysował się jako dość regularnie owalna, wydłużona plama barwy szarobrunatnej o wymiarach: 1,54 x 0,78 m. W profilu regularnie misowata o największej głębokości wynoszącej 0,30 m. Jednorodne wypełnisko tego obiektu było zbudowane ze spiaszczonej próchnicy pierwotnej o słabej intensywności. Pozyskano tu jedynie 3 fragmenty ceramiki naczyniowej należącej do inwentarza ludności grupy gustowskiej. Podsumowując powyższy opis należy podkreślić, iż w omówionych przypadkach w ogóle brak jakichkolwiek przesłanek by podejmować próbę przybliżenia pierwotnego przeznaczenia analizowanych obiektów. W kwestii chronologii stwierdzono, iż jedyny materiał zabytkowy jaki pozyskano z rozpatrywanych tu obiektów, w postaci fragmentów ceramiki nosił wyraźne cechy (por. niżej), które umożliwiły jego identyfikację z inwentarzem naczyniowym ludności grupy gustowskiej datowanym na początki okresu wpływów rzymskich fazę B 1. Jak już wspomniano we wstępie, analogie do wyżej przedstawionych obiektów pozyskano przede wszystkim z opracowania H. Machajewskiego (w druku a) dotyczącego osady z Kamienia Pomorskiego. Odsłonięto tu 39 obiektów nieruchomych, jednak o znacznie szerszym spektrum funkcjonalnym. Natrafiono tu bowiem na ziemianki, paleniska, piec gospodarczy(?), jamy posłupowe oraz, szczególnie w tym miejscu istotne: 9 jam gospodarczych i dalsze 18 egzemplarzy o funkcjach nieokreślonych. Obiekty tego typu były rozmieszczone na całym obszarze osiedla w Kamieniu Pomorskim, przy tym wykazywały najwyższą frekwencję, a bliższe sprecyzowanie pełnionych przez nie funkcji było niemożliwe. Pierwsze z wymienionych charakteryzowały się powierzchniami oscylującymi w przedziale 1 do 5 m 2 (Machajewski w druku a), co odpowiadałoby sytuacji zaobserwowanej w Kunowie. Można zatem przyjąć, że były to właśnie obiekty tego typu. Kolejne, niepublikowane stanowisko w Marwicach, jak już wcześnie wspominano także dostarczyło zbieżnych odkryć, choć podobnie jak wyżej i tu odnotowano znacznie większą różnorodność funkcjonalną i morfologiczną obiektów. Wśród 47 odkrytych egzemplarzy wyróżniono pojedynczą ziemiankę, 28 jam gospodarczych, 5 palenisk, 12 dołków posłupowych (Machajewski w druku b). W tym miejscu najbardziej interesujący będzie zespół jam określonych jako gospodarcze, które charakteryzowały się stosunkowo niewielkimi rozmiarami i głębokościami (maksymalnie 1,55 x 1,10 m; miąższość do 0,40 m) oraz kształtami w rzutach poziomych owalnymi, a w pionowych nieckowatymi lub workowatymi. Ich wypełniska 75

73 budowała pierwotna próchnica nierzadko z domieszką spalenizny lub kamieniami i fragmentami ceramiki (Machajewski w druku b). Powyższa charakterystyka w ogólnym zarysie była zgodna z morfologią obiektów odkrytych na osiedlu w Kunowie. Pewne różnice stanowiły nieco mniejsze wymiary oraz obecność innych komponentów pochodzenia antropogenicznego (spalenizna), których to nie odnotowano na przedmiotowej osadzie. Nie wydaje się konieczne dalsze przytaczanie szczegółowych analogii do tego typu obiektów, gdyż spotykane były na wszystkich osadach, nie tylko z zakreślonych tu ram chronologicznych. Można jedynie wspomnieć o ich występowaniu na innych, podobnie datowanych osiedlach zarówno z omawianego rejonu (Kozłowska 1989/90, s. 108; Krause, Rogalski 2003, s tam starsza literatura; Ostasz 2003, s. 293), jak też i z poza niego (Gałęzowska 2004, s ; Michałowski 2007, s ). 2. Materiały ruchome 2.1. Ceramika W trakcie prac ratowniczych na stanowisku nr 31 w Kunowie pozyskano, jak już na wstępie zaznaczono, zaledwie 10 fragmentów ceramiki naczyniowej. Charakterystyka technologiczna przedmiotowych artefaktów została przedstawiona w tabeli nr 3 i wskazywała jednoznacznie na użytkowe przeznaczenie form, z których pochodziły badane ułamki. Bardzo istotne w tym względzie było stwierdzenie całkowitego braku zdobień Technika wykonania naczyń W omawianym tu zbiorze ceramiki nie wydzielono tylko dwie grupy techniczne II i III. Kryterium tego powszechnie stosowanego podziału stanowiła grubość ścian ułamków. Podkreślenia wymaga fakt, iż badany zbiór był bardzo nieliczny, co nie pozostało bez wpływu na poziomy frekwencji poszczególnych wskaźników, a jednocześnie na statystyczną istotność otrzymanych wyników. Grupa techniczna II Do omawianego zbioru kwalifikuje się fragmenty o grubości ścian mieszczącej się w 76

74 przedziale 0,6 0,9 cm. W materiałach ze stanowiska 31 była to grupa najliczniejsza, gdyż zawierała 6 (60%) ułamków. Odnotowano tu obecność pojedynczego dna (16,67%) oraz 5 brzuśców (83,33%). Do wykonania badanych form wykorzystywano masę glinianą schudzoną wyłącznie domieszką drobnoziarnistego tłucznia mineralnego. Zdecydowanie dominowały tu przełomy jednobarwne (50%), przy niższym udziale dwubarwnych (33,33%) i niewielkim trójbarwnych (16,67%). Rozkład taki jednoznacznie wskazywał na bardzo dobre lub przynajmniej dobre warunki wypału tychże form, a tym samym wysoki poziom umiejętności garncarskich ich wytwórców. Na płaszczyźnie potraktowania powierzchni obustronnych, zewnętrznie zarejestrowano przede wszystkim fakturę szorstką (66,67%). Natomiast gładzenie i obrzucanie było w wyraźnej mniejszości (po 16,67%). Od wewnątrz również najliczniejsza była powierzchnia szorstka (66,67%), jednak przy dość licznej obecności okazów gładzonych (33,33%). Jeśli chodzi o kolorystykę stwierdzono, iż na zewnątrz przeważała brunatność, w różnych odcieniach (66,67%). Tylko w pojedynczo natrafiano na okazy ceglaste (16,67% - pojedynczy, przepalony fragment) oraz barwy mieszanej (16,67%). Wewnętrznie zdecydowanie dominowała szarość (50,00%), przy jednakowej, niskiej frekwencji brunatności, ceglastości i barwy mieszanej (16,67%). W badanym zespole natrafiono także na pojedynczy fragment (16,67%) noszący ślady działania wysokich temperatur, co spowodowane było zapewne przebywaniem w ognisku lub też palenisku. Reasumując, należy stwierdzić, że naczynia grupy II charakteryzowały się one dużą trwałością, na co wskazywał jedno- i dwubarwne przełomy oraz nawęglanie wnętrz form (wypał w atmosferze redukcyjnej, dający w efekcie barwę ciemnoszarą lub czarną wnętrz) mające na celu uszczelnienie. Przedstawione powyżej obserwacje skłaniają do stwierdzenia, że omówiony zbiór miał charakter użytkowy, tym bardziej, że nie zarejestrowano tu elementów charakterystycznych dla ceramiki stołowej zdobień, powierzchni gładzonych lub polerowanych, czy też zewnętrznego czernienia. Grupa techniczna III Naczynia należące do tej grupy stanowiły przede wszystkim formy użytkowe, znacznych 77

75 rozmiarów, dużej trwałości, wykonane dobrze, choć dość topornie była to ceramika typowo kuchenna tzw. grubej roboty. Grubości ścian tego typu pojemników przekraczały 0,9 cm. W badanym zespole ze stanowiska w Kunowie 31 natrafiono na 4 (40%) fragmenty o takiej charakterystyce. Natrafiono tu pojedyncze dno (25%) oraz 3 (75%) brzuśce. Przy jednym z nich znajdowało się ucho. Do wykonywania naczyń III grupy użytkowano glinę najczęściej schudzaną drobnoziarnistym tłuczniem mineralnym (75%). Znacznie rzadziej był to tłuczeń średnioziarnisty (25%). W omawianej serii grubościennej zarejestrowano wyłącznie jednobarwne przełomy, co jednoznacznie wskazywało na doskonałe warunki, w jakich dokonywano wypalania naczyń. Sytuacja ta była bardzo interesująca, gdyż potwierdzała nieprzeciętnie wysokie umiejętności garncarzy z Kunowa. Aby dokonać prawidłowego spieczenia tak grubych ścian należy osiągnąć i utrzymać przez dłuższy czas bardzo wysoką temperaturę. Na płaszczyźnie potraktowania powierzchni zewnętrznych badanych form zarejestrowano tylko dwa warianty gładzenie i szorstkość - występujące na równym poziomie (po 50%). Natomiast wewnętrznie dominowało gładzenie (75%), przy znacznie rzadziej spotykanej fakturze szorstkiej (25%). Kolorystyka obustronna omawianych fragmentów była także mało zróżnicowana. Zewnętrznie odnotowano przewagę czerni (50%). Pozostałe barwy reprezentowane były przez pojedyncze okazy szare i ceglaste (po 25%). Co bardzo interesujące ostatnia z wymienionych nie była wynikiem wtórnego przepalenia, jak to miało miejsce we wcześniej analizowanym zbiorze. Wewnętrznie dominowała szarość (50%), przy pojedynczych egzemplarzach czarnych i brunatnych (po 25%). Podsumowując rozważania dotyczące III grupy technicznej można stwierdzić, że naczynia, z których pozyskano badane fragmenty były wykonane z dużą dbałością o trwałość i odporność na warunki użytkowania. Świadczą o tym wyłącznie jednobarwne przełamy oraz wewnętrzne czernienie będące efektem bardzo dobrej techniki wypału. Jednak obraz czysto użytkowego przeznaczenia form, z których pochodziły badane fragmenty został dość silnie zakłócony, na skutek wystąpienia cech właściwych innym grupom ceramiki. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na kwestię masy ceramicznej, gdzie wykorzystywano jedynie drobnoziarnistej domieszki mineralnej. Sytuacja ta była interesująca, 78

76 gdyż zastosowanie przy znacznej grubości ścian większej granulacji ziaren domieszki wydawałoby się oczywiste. Jednak stosowanie domieszki drobnej było powszechne, zwłaszcza w późnym okresie wpływów rzymskich i wędrówkach ludów w inwentarzu kultury przeworskiej (por. Żychliński 2008, s ). Zbliżoną wymowę miała także wysoka frekwencja gładzenia ścian, zwłaszcza wewnętrznych oraz obecność form zewnętrznie czernionych. Zaakcentowane zjawisko nie miało wymiaru wyjątkowego, lecz wpisywało sie w łańcuch w mniejszym lub większym stopniu zbliżonych obserwacji. Identyczne wnioski wyciągnięto w trakcie analizy materiałów ceramicznych pochodzących ze stanowiska nr 4 w Kunowie, które stanowiło centrum omawianego tu układu osadniczego (Opracowanie wyników archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku nr 4 w Kunowie, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie w przygotowaniu do druku). Analogiczne obserwacje zostały poczynione także dla stanowisk wiązanych z ludnością, czy to wielbarską lub grupy lubuskiej ze stanowisk zlokalizowanych na południe od Kunowa, które były badane w trakcie akcji ratowniczej na drodze ekspresowej S3 (opracowania w przygotowaniu do druku). Trudno na obecnym etapie suponować jednoznaczne wnioski. Wydaje się jednak, iż nieodzowna będzie weryfikacja utartych schematów funkcjonujących w literaturze przedmiotu, gdyż systematyzacja materiału polegająca na podziale na grupy techniczne grubości ścian jest sztuczna i nie odpowiada z pewnością intencjom twórców, ponadto nie jest adekwatna do tradycyjnego podziału, który choć zdecydowanie mniej precyzyjny i opierający się raczej na intuicji badaczy, jednak wyraźnie czytelny w materiałach zabytkowych, wydzielał dwie podstawowe kategorie naczyń ceramicznych użytkowanych w okresie wpływów rzymskich, mianowicie, ceramikę stołową oraz kuchenną. Pierwsza z wymienionych charakteryzowała się starannym wykonaniem, połączonym z dbałością o estetykę, nie pozbawionym wartości artystycznych pełnić miała funkcję reprezentacyjną. Druga kategoria to formy tzw. grubej roboty wytwarzane solidnie, lecz pozbawione waloru estetycznego. Co bardzo interesujące w trakcie licznych analiz inwentarzy ceramicznych osad należących do różnych ugrupowań kulturowych schyłku starożytności stwierdzono, iż obydwa podziały nie odpowiadały badanej rzeczywistości. Doskonałym przykładem takiej sytuacji były materiały z właściwej osady kunowskiej znajdującej się na stanowisku 4, gdzie podział na grupę kuchenną i stołową był wyraźnie dostrzegalny, natomiast poszczególne formy łączyły w sobie obydwie stylistyki (por. Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 4 w Kunowie, 79

77 pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie). Wydaje się zatem słuszne, by postawić postulat podjęcia szczegółowych badań nad ceramiką okresu przedrzymskiego i rzymskiego, które pozwoliłyby wyróżnić realne kategorie użytkowanych wówczas naczyń glinianych oraz sprecyzować ich charakterystyki regionalne Mikromorfologia Na stanowisku w Kunowie 31, jak już wyżej wspomniano, pozyskano bardzo skromny zespół dystynktywnych elementów form ceramicznych, ograniczający się do dwóch den oraz pojedynczego ucha. Dna Wzmiankowane dna reprezentowały typ prosty i niewyodrębniony, to znaczy przejście z płaskiej części poziomej w diagonalną boczną (dolną część brzuśca) odbywało się bez wyodrębnienia w postaci wychylenia lub też stopki. Omawiane egzemplarze należały do II i III grupy technicznej, a ich charakterystyka odpowiadała ceramice kuchennej. Na tej podstawie można zakładać, że pierwotnie stanowiły one części garnków, ewentualnie naczyń wazowatych. Analogicznie okazy den pozyskane zostały na wzmiankowanej już osadzie ludności gustowskiej w Kamieniu Pomorskim, gdzie stanowiły dominantę i określono je jako typ 2 i 3, chronologicznie przyporządkowany do inwentarza wczesnorzymskiego (Machajewski w druku a). Bardzo zbliżone proporcje zarejestrowano na drugiej z przytaczanych osad z Marwic, której użytkownikami była ludność grupy lubuskiej, choć tu wyższą frekwencję wykazały okazy den nieznacznie wyodrębnionych. Pewne odmienności mogą spowodowane być faktem, iż materiały marwickie miały nieco młodszą pozycję chronologiczną w stosunku do zespołów z Kamienia Pomorskiego (Machajewski w druku a i b). Ponadto istotna była tu jednak odległość manifestująca się w odmiennościach oblicza kulturowego, a tym samym w stylistyce ceramiki. W szerszym ujęciu chronologiczno - chorologicznym należy stwierdzić, że dna niewyodrębnione były także niezwykle popularne w środowisku wielbarskim, stanowiąc właściwie prawie 100% wszystkich odkrywanych okazów, tak na osadach, jak i cmentarzyskach (Wołągiewicz 1993; Gałęzowska 2004). 80

78 Ucha W analizowanych materiałach ceramicznych natrafiono na pojedyncze, niekompletne ucho, które charakteryzowało się owalnym przekrojem, a więc można je sklasyfikować jako wałeczkowate. Nie sposób niestety ustalić jego dokładnej lokalizacji w obrębie naczynia. Zbliżony egzemplarz odkryto na osadzie w Kamieniu Pomorskim, gdzie wystąpił na kubku, łącząc największą wydętość brzuśca z wylewem (Machajewski w druku a). Natomiast w Marwicach zarejestrowane jedynie ucha taśmowate lub do nich zbliżone (Machajewski w druku b). W środowisku kultury wielbarskiej przedmiotowe ucha odkrywano bardzo licznie. Znajdowały się one na garnkach II grupy, wazach grupy IV i kubkach grupy XV (Wołągiewicz 1993, s. 13), czyli formach, które można zaklasyfikować jako kuchenne. Ramy chronologiczne wyżej wymienionych zamykały się w bardzo szerokich ramach całego okresu wpływów rzymskich od stadium B 1 do D (Wołągiewicz 1993, s. 26). * * * Reasumując rozważania nad ceramiką naczyniową, której fragmenty pozyskano na stanowisku w Kunowie 31 należy podkreślić, potwierdzony obserwacjami stricte użytkowy charakter omówionego zbioru fragmentów naczyń glinianych. Konstatacja taka nie powinna budzić zdziwienia, gdyż współgrała z ustaleniami dotyczącymi funkcji omawianej tu strefy osadniczej, która jako wykorzystywana epizodycznie i marginalnie, nie była zapewne miejscem użytkowania naczyń typu stołowego. Pomimo swojego użytkowego charakteru w badanym zbiorze, co wyżej już wykazano, zaobserwowano szereg cech silnie odbiegających od standardu ceramiki kuchennej. Kwestia ta była tym bardziej frapująca, iż nie było to zjawisko odosobnione. Należy więc w tym miejscu postawić pytanie o genezę takiej sytuacji. Jako roboczą można przyjąć hipotezę zakładającą, iż ludność użytkująca osiedle w Kunowie (stan. 4), a jednocześnie eksploatująca strefę badaną na stanowisku 31, była zainteresowana nabywaniem i otaczaniem się naczyniami, które choć miały spełniać rolę narzędzi w gospodarstwie domowym, charakteryzowały się poza trwałością i wytrzymałością, także rozwiniętą estetyką. W takim wypadku wytwórcy bez wątpienia nie pozostawali obojętni na gusta klienteli i nastawiali swoją produkcję właśnie w kierunku podniesienia walorów pożądanych przez nabywców. Znacznie trudniejsze wydaje się jednak pytanie skąd i w jaki sposób pojawiła się taka zmiana zainteresowań? Jak się wydaje, na 81

79 obecnym etapie prac syntetycznych nad ceramiką okresu przełomu er i wpływów rzymskich nie ma możliwości udzielenia wiążącej odpowiedzi. W ujęciu chronologicznym omówiony powyżej zbiór ceramiki z Kunowa, na co wskazywały wyszczególnione analogie stylistyczne pochodzące z bliskich przestrzennie osad, należy sytuować we wczesnym okresie wpływów rzymskich, bez możliwości zawężenia. Natomiast dzięki identyczności z materiałami ceramicznymi odkrytymi na stanowisku 4, będącego centrum założenie osadniczego, do którego należała analizowana peryferia, datowania zbioru ze stanowiska 31 można zawęzić do starszej części stadium B Rozplanowanie strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku 31 W tym miejscu należy przede wszystkim przypomnieć, że omawiany tu obszar nie stanowił autonomicznej całości, a był jedynie północno-zachodnią rubieżą osiedla ze stanowiska 4. Nie sposób zatem na podstawie zaledwie 4 obiektów podejmować próby określenia jej wewnętrznej struktury (por. plan 3). Wydaje się, że w omawianym tu przypadku można jedynie podejrzewać, że obiekty 85, 86, 118 tworzyły pewnego rodzaju dość luźne zgrupowanie, natomiast obiekt nr 92 był od powyższych oddalony. Zastanawiający był jednak fakt, iż pomiędzy stanowiskiem 4 na południu, a 31 na północy znajdowało się stanowisko nr 30, gdzie nie stwierdzono jakichkolwiek śladów osadnictwa z wczesnego okresu wpływów rzymskich. Wytłumaczenie takiej sytuacji mogło być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze zarejestrowane tu obiekty, które nie otrzymały klasyfikacji kulturowej w rzeczywistości należały struktury osiedla ze stanowiska 4. Po drugie, dzięki zbadaniu szerokiego pasa drogowego uchwycono granicę zwartego osadnictwa manifestującą się pustką, za którą, już na stanowisku 31 natrafiono na omówione wyżej obiekty będące jednorazowym, krótkotrwałym zjawiskiem. Niestety, nie sposób zweryfikować dwóch powyższych hipotez bez przeprowadzenia dalszych badań wykopaliskowych, co w obecnych realiach wydaje się rzeczą niemożliwą. 4. Chronologia strefy osadniczej w Kunowie na stanowisku 31 Badany fragment osady ludności gustowskiej ze stanowiska nr 31 w Kunowie można było wydatować jedynie w oparciu o nielicznie materiały ceramiczne, które niestety, nie pozwalały na 82

80 uściślenie chronologii w ramach okresu wpływów rzymskich. Jednak fakt, iż znaleziska ze stanowiska 31 stanowiły element założenia osadniczego, którego centrum znajdowało się na stanowisku 4 pozwolił na uściślenie i utożsamienie okresu funkcjonowania omawianego tu zjawiska. Podstawą takich działań stała się identyczność zarówno stylistyczna, jak i technologiczna ceramiki naczyniowej (por. Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 4 w Kunowie, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie). Biorąc pod uwagę te fazami B 2 /C 1 a C 2 późnego okresu wpływów rzymskich. Podsumowanie Zamykając analizę zjawisk osadniczych zlokalizowanych na stanowisku 31 można stwierdzić, że w trakcie prac ratowniczych odkryto, co już wielokrotnie podkreślano, jedynie fragment strefy epizodycznego, marginalnego użytkowania, którą można określić jako północnozachodnią rubież osiedla, którego centrum zlokalizowane było 400 m na południowy-wschód, już na obszarze stanowiska 4. Na tej podstawie można podjąć próbę określenia wielkości osady wraz ze strefą eksploatacji. Przyjmując jako promień 400 m czyli odległość od stanowiska 4 do 31 - otrzymuje się okrąg o powierzchni nieco przekraczającej 50 ha. Tak więc można z pewnym przybliżeniem przyjąć, że osiedle w Kunowie z dość znacznym natężeniem, to znaczy z takim, gdzie pozostały jego ślady, funkcjonowało na powierzchni 50 ha. Przy czym strefa omówiona w tym opracowaniu leżała już na skraju tego obszaru i graniczyła z terenami dzikimi, których eksploatacja nie pozostawiła po sobie jakichkolwiek archeologicznie uchwytnych manifestacji. Reasumując należy podkreślić ogromna wręcz wartość naukową omówionego odkrycia. Jak do tej pory osady tego ugrupowania były bardzo nielicznie odkrywane, a nawet jeśli na nie natrafiano badane były jedynie w niewielkim procencie swoich powierzchni (Wołągiewicz 1981, s. 201; Machajewski 2000, s. 246, 247; 2006, s ). Wyjątek stanowiła tu, wielokrotnie już przywoływana, osada z Kamienia Pomorskiego, odsłonięta na powierzchni ok. 0,5 ha (Machajewski w druku a). Dzięki zbadaniu stanowiska 31 oraz 4 uzyskano niepowtarzalne dane, które mogą stanowić podstawę dalszych, rozbudowanych już studiów nad osadnictwem tego ugrupowania na Pomorzu Zachodnim. Najistotniejszy jednak pozostaje fakt, iż rozmiary omówionego założenia wskazywały jednoznacznie na wielkość zamieszkującej i użytkującej go 83

81 społeczności, a tym samym gospodarczej i politycznej zapewne prosperity, która pozwoliła osiągnąć jej takie rozmiary, co mogło pozostawać w związku z funkcjonującym niedaleko na północ książęcym ośrodkiem władzy w Lubieszewie, pow. Gryfice (Wołągiewicz 1981, s. 205). 84

82 Spis tabel, rycin i fotografii Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych grupy gustowskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów grupy gustowskiej. Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Zestawienie morfologiczno technologiczne ceramiki grupy gustowskiej z obiektów. Spis rycin Ryc. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 85 i 86 (grupa gustowska). Ryc. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 92 i 118 (grupa gustowska). Ryc. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki grupy gustowskiej (ob. 85:1; ob. 86:2; ob. 118:3). Spis fotografii Fot. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. A. Rzut poziomy obiektu 85 (grupa gustowska). B. Rzut pionowy obiektu 85 (grupa gustowska). Fot. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. A. Rzut poziomy obiektu 86 (grupa gustowska). B. Rzut pionowy obiektu 86 (grupa gustowska). Fot. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. A. Rzut poziomy obiektu 92 (grupa gustowska). B. Rzut pionowy obiektu 92 (grupa gustowska). Fot. 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. A. Rzut poziomy obiektu 118 (grupa gustowska). B. Rzut pionowy obiektu 118 (grupa gustowska). 85

83 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych grupy gustowskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał kulturowy Nr Wypełnisko ob. Ha Ar Ćw. Dł. [m] Szer. [m] Głęb. [m] poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne Funkcja Datowanie 85 I 85 C 1,00 0,80 0,19 owalny nieregularny 86 I 94 B 1,90 0,90 0,23 owalny nieregularny 92 XXXII 66/67 BD/AC 2,50 1,82 0,50 nieregularny nieregularny 118 I 95 B 1,54 0,78 0,30 owalny wannowaty jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne jama jama jama jama Grupa gustowska Grupa gustowska Grupa gustowska Grupa gustowska Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów grupy gustowskiej. Funkcja obiektu Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA GRUPA GUSTOWSKA 4 4 SUMA

84 Tabela 3. Kunowo, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Zestawienie morfologiczno technologiczne ceramiki grupy gustowskiej z obiektów. Obiekt/warstwa Ogółem Grupa techniczna/ liczba fragmentów Morfologia W D B U Zdobienie Technologia Faktura powierzchni Barwa powierzchni Domieszka Przełam zewnętrznej wewnętrznej zewnętrznej wewnętrznej Uwagi II III III II II * Razem/ procent II-6/60 0 1/16,67 5/83, / /50 2/33,33 1/16,67 0 1/16,67 4/66, /16,67 0 2/33,33 4/66, /66,67 1/16,67 1/16,67 0 3/50 1/16, /16,67 1/16,67 1*/16,67 Razem/ procent III-4/40 0 1/25 3/75 +/ /75 1/25 0 4/ /50 2/ /75 1/25 2/50 1/25 0 1/25 0 1/25 2/50 1/ Legenda: Grupy techniczne - grubości ścian: I - do 0,6 cm; II od 0,6 do 0,9cm;rzuśce; III powyżej 0,9 cm. Morfologia: W wylewy; D dna; B brzuśce; U ucha; Technologia: Domieszka: 1 piasek drobnoziarnisty; 2 tłuczeń drobnoziarnisty; 3 tłuczeń średnioziarnisty; 4 tłuczeń gruboziarnisty; Przełom: 1 jednobarwny; 2 dwubarwny; 3 trójbarwny; Faktura powierzchni zewnętrznej: 1 wyświecana; 2 gładzona; 3 szorstka; 4 obmazywana palcami; 5 obmazywana wiechciem; 6 dobnochropowacona; 7 grubochropowacona; 8 obrzucana; Faktura powierzchni wewnętrznej: 1 wyświecana; 2 gładzona; 3 szorstka; Barwa powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej: 1 czarna; 2 szara; 3 brunatna; 4 ceglasta; 5 mieszana (szarobrunatnoczarna). Skróty: * przepalony; n. naczynie; 1n fragmenty pochodzące z pojedynczego naczynia; (#1) numer naczynia; + oznaczenie obecności cechy w przypadku fragmentów pochodzących z pojedynczego naczynia. 87

85 Ryc. 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 85 i 86 (grupa gustowska). 88

86 Ryc. 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 92 i 118 (grupa gustowska). 89

87 Ryc. 3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki grupy gustowskiej (ob. 85:1; ob. 86:2; ob. 118:3). 90

88 91

89 92

90 93

91 94

92 Zbigniew Woźniak Ślady osadnictwa z okresów wczesnego i późnego średniowiecza oraz współczesności

93 Wstęp Osadnictwo okresów wczesnego- i późnego średniowiecza oraz współczesności nie pojawiło się podczas omawianych tutaj badań zbyt intensywnie. Najciekawsze okazały się pozostałości związane z okresem wczesnego średniowiecza będące świadectwem pobytu ludności w jego początkowych fazach. Z tego horyzontu zasiedlenia pochodzi też najliczniejszy zespół zabytków ruchomych. Okres późnego średniowiecza oraz współczesności reprezentowany jest przez pojedyncze obiekty i bardzo nieliczny, mało charakterystyczny oraz silnie rozdrobniony materiał ceramiczny. Zestawienie scharakteryzowanych w dalszej części tekstu obiektów zawierają tabele nr 1 i Wczesne średniowiecze 1.1.Obiekty nieruchome Na podstawie pozyskanego z wypełnisk materiału ruchomego do okresu wczesnego średniowiecza zaliczono siedem obiektów (zobacz tabela nr 1, ryc. 1-3). Niemal wszystkie spośród nich wystąpiły w północno zachodniej części obszaru badań, w ramach kilku arów hektara oznaczonego numerem XI. Jedynie obiekt oznaczony numerem 88 pojawił się w południowej części wykopu w granicach hektara XXXII. Ta stosunkowo skromna grupa stanowi ciekawy przyczynek w ramach szerokiej dyskusji na temat pierwotnej funkcji pozostałości osadniczych rejestrowanych podczas badań archeologicznych. Próbując ustalić ich funkcję odniosę się do propozycji podziału funkcjonalnego zawartych w pracach Wojciecha Szymańskiego i Marka Dulinicza. Pierwszy z tych badaczy, w oparciu o badania osady w Szeligach (Szeligi, st.2) zaproponował podział jam osadniczych na 4 grupy (Szymański 1967, s , ). Kryteriami wyróżnienia były takie cechy jak kształt, wielkość oraz rodzaj wypełniska. Grupa I, czyli pozostałości naziemnych budynków mieszkalnych to podłużne jamy o prostokątnym lub owalnym zarysie, skośnych lub pionowych ściankach, z dnem płaskim, lekko zagłębionym lub nierównym. Głębokość obiektów tej grupy wahała się między 20 a 80 cm a powierzchnia między 5 a 16 m². Ich cechą charakterystyczną była obecność poziomu paleniskowego (poziomu użytkowania). Grupa II to obiekty nazywane bądź paleniskami wolno stojącymi (Szymański 1967, s. 155) bądź jamami paleniskowymi (Szymański 1967, s. 230). Długość obiektów tej grupy dochodziła do 2,80 m, szerokość 1,30 m a głębokość do 0,65 m. Cecha 96

94 charakterystyczną ich wypełniska była duża zawartość spalenizny. Obiekty te miały przez długi czas pełnić funkcje kuchenne. Grupa III to obiekty mniejsze od wyżej omówionych (długość do 2 metrów, szerokość do 1,25 m), najczęściej płytkie (około 0,2-0,3 m), nie zawierające w swym wypełnisku spalenizny. Obiekty grupy IV miały podobną charakterystykę wypełniska, były jednak znacznie większe. Obydwie te grupy, czyli III i IV to pozostałości założeń o funkcjach gospodarczych. Nieco inny schemat podziału zaproponował w swej pracy dotyczącej Słowiańszczyzny Północno - Zachodniej Marek Dulinicz (Dulinicz M, 2001, s ). Badacz ten, referując dyskusję wokół interpretacji funkcjonalnej obiektów zaproponował ich podział na cztery grupy: A- mieszkalne naziemne, B- mieszkalne zagłębione, C- niemieszkalne naziemne oraz D- niemieszkalne zagłębione. Podstawową cechą odróżniającą obiekty pierwszych dwóch grup (obiekty mieszkalne) od pozostałych jest obecność urządzeń służących do ich ogrzewania (Dulinicz 2001, s.121). W ramach powyżej omówionych propozycji określeń pierwotnej funkcji obiektów, te z którymi mieliśmy do czynienia na stanowisku w Kunowie należą do grupy I (obiekt 19, 112), III (obiekty 8, 20, 21) oraz IV w podziale Wojciecha Szymańskiego oraz grupy A (obiekt 19,112), C (obiekty 20, 21, 112,) i D (obiekt 8) w podziale Marka Dulinicza. Trudno o sklasyfikowanie w oparciu o przyjęte powyżej kryteria obiektu 88 z uwagi na jedynie fragmentaryczne jego zbadanie. Regularny kształt dna, stosunkowo duża szerokość odkrytego fragmentu, regularny zarys profilu i brak spalenizny w jego wypełnisku przemawia za najbardziej prawdopodobną gospodarczą jego funkcją i zaliczeniem go, według stosowanych tutaj klasyfikacji odpowiednio do grup IV i D. Moim zdaniem największe spośród odkrytych obiektów a więc 19 oraz 112 to zagłębienia wewnątrz założeń o charakterze mieszkalnym, natomiast funkcję wszystkich pozostałych określiłbym jako gospodarczą Ceramika Zbiór ceramiki sklasyfikowanej chronologicznie jako wczesnośredniowieczna pochodził głównie z wypełnisk obiektów. Tak pozyskano 141 ułamków naczyń co stanowi 82,94 % liczącego 170 fragmentów zespołu. Pozostałe ułamki pochodziły z powierzchni wykopu. W ramach podziału na strefy naczyń dysponujemy 155 brzuścami, 12 wylewami oraz 3 dnami. Analizując dostępny materiał pod katem składu masy garncarskiej wzięto pod uwagę całość zbioru. Stwierdzono zdecydowaną dominację tłucznia jako elementu schudzającego, 97

95 który obecny był we wszystkich ułamkach naczyń. Wysoki był również odsetek tych, które zawierały piasek (58 egzemplarzy- 34,11 %). Stosowanie domieszki organicznej stwierdzono jedynie w wypadku 23 fragmentów. Pomiary granulacji domieszki schudzającej ujawniły zdecydowaną przewagę ziarn o średnicy 1-3 mm. (123 fragmenty- 72,35 %). Fragmenty o domieszce do 1 mm oraz domieszce bardzo gruboziarnistej występowały zdecydowanie rzadziej (odpowiednio pojawiały się zdecydowanie rzadziej (odpowiednio 19 11,18 % i 28-16,47 % zbioru). Przeważają naczynia z gliny zawierającej dużą ilość substancji schudzającej (154-90,59%) nad tymi, w których element ten pojawił się w średniej ilości (16-9,41%). Nie stwierdzono obecności fragmentów schudzonych małą ilością domieszki. Zbiorcze zestawienie cech masy garncarskiej zawiera tabela 3. Tabela 3.Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rodzaj, granulat oraz ilość domieszki schudzajacej ceramiki wczesnośredniowiecznej. Rodzaj domieszki schudzającej Tłuczeń Piasek Domieszka organiczna Wielkość ziaren schudzającej Do 1 mm 1-3 mm Powyżej 3 mm Frekwencja domieszki schudzającej Duża Średnia Mała N % ,11 13,53 11,18 72,35 16,47 90,59 9,41 0 Podział zbioru w zakresie grubości ścianek możliwy był w wypadku 128 fragmentów ceramiki. Zdecydowanie najliczniejsza była grupa fragmentów w przedziale 7-1 cm, która licząc 91 egzemplarzy stanowi aż 71,09 % dostępnego obserwacji w tym zakresie zbioru. Naczynia o ściankach do 0,7 cm i przekraczających 1 cm występowały o wiele rzadziej (zobacz tabela 4). Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Grubość ścianek ceramiki wczesnośredniowiecznej. Grubość ścianki (cm) < 0,7 cm 0,7-1 cm > 1 cm ,56 71,09 2,34 98

96 Jedynie znikoma ilość fragmentów pozwala na stwierdzenie sposobu formowania naczynia w zakresie podziału na ceramikę ręcznie lepioną i częściowo obtaczaną. Wśród 12 wylewów jedynie w wypadku 3 stwierdzono pozostałości przykrawędnego obtaczania (2 fragmenty wylewu naczynia z obiektu 20 - ryc: 7:4) oraz pojedynczy fragment z obiektu 112- ryc. 5:3), a w wypadku drobnego fragmentu brzuśca pochodzącego z warstwy stwierdzono obtaczanie do załomu. Analizując zachowane wylewy pod kątem dostępnych klasyfikacji tej części naczyń wykorzystano podział zaproponowany przez Michała Parczewskiego (Parczewski 1988, s.53-60). Znaleziono analogie do form zaliczonych przez tego badacza do różnych odmian typu C oraz E. W ramach typu C, czyli brzegów słabo wychylonych, o poziomo ściętych krawędziach,które wystąpiły tutaj najliczniej pojawiają się odpowiedniki odmian Ca, Cd oraz Cf. Brzegi odmiany Ca charakteryzujące się krótką krawędzią pojawiły się w obiekcie 112 (ryc.5: 1,3) oraz w wypadku jednego fragmentu w warstwie. Inna odmiana tego typu Cd, której cechą główną jest średnie wychylenie i średnia długość krawędzi ma swoje odpowiedniki w materiałach z obiektów 20 (ryc: 7:4) oraz 112 (ryc. 5:2,4, 6:4) i w materiale pochodzącym z warstwy (ryc. 7:6). Pojawiła się jeszcze jedna odmiana tego typu a mianowicie Cf (obiekt 20 ryc.7:2). Krótkie brzegi usytuowane pionowo o zaokrąglonej krawędzi a więc egzemplarze typu Ea są reprezentowane przez brzegi z obiektu 20 (ryc. 7:3) oraz 112 (ryc. 6:1). Również w wypadku den posłużymy się tutaj podziałem zaproponowanym przez tego samego co powyżej autora (Parczewski 1988, s.60). Trzy dna jakie pojawiły się w materiale kunowickim są odpowiednikami odmian Ka (dno płaskie o równej grubości ryc. 6:5) oraz Kc (dno płaskie ze stopką). Dostępny materiał jest dość mocno rozdrobniony. Jedynie niewielka część wylewów pozwala na rozważania na temat makromorfologii naczyń. Ich kształt pozwala wyróżnić w omawianym materiale naczynia baniaste, pozbawione wyodrębnionej szyjki i z wysoko umieszczonym załomem brzuśca (ryc. 5:1, 5:3, 6:1, 7:3,4) oraz smukłe, słabo profilowane garnki (ryc.7:6). Jedynie w kilku przypadkach możliwe było stwierdzenie średnicy wylewów, która wahała się między 14 (ryc.7:3) a 28 cm (ryc.6:1) Znikoma część zbioru to fragmenty ornamentowane (13 okazów 7,65%). Podstawowym wątkiem ornamentacyjnym jest wątek wielokrotnej, ułożonej strefowo linii falistej (ryc.5:5, 6:2) w jednym przypadku zamkniętej pasem dookolnych żłobków. Ponadto 99

97 na pojedynczych fragmentach stwierdzono obecność zdobnictwa w postaci zespołów krótkich nacięć ułożonych w poziome (ryc. 7:7) lub pionowe pasma (ryc.7:6). W zanalizowanym powyżej zespole czytelne są cechy o starszej i młodszej metryce w ramach zespołów ze starszych faz wczesnego średniowiecza. Liczny zespół fragmentów pochodzących z naczyń całkowicie ręcznie lepionych, znikoma ilość fragmentów ornamentowanych, występowanie uznawanych za formy starsze typów wylewów (typ Ea- Parczewski 1988, s. 61) i charakterystyka domieszki schudzającej to cechy starsze. Ornamentowanie naczyń, obecność obtaczania oraz wylewów typu Cd to cechy uznawane za młodsze (Parczewski 1988, s.61). Warto zwrócić tutaj uwagę na bogato zdobiony fragment wylewu i górnej części brzuśca pochodzący z obiektu 20 (ryc. 7:4). Naczynie to znajduje analogie w zespołach ze Szczecina zgrupowanych w ramach rodziny typów C, będących odpowiednikiem naczyń typu Feldberg (Łosiński, Rogosz 1983, s.205) datowanych na okres VII do początków IX wieku. Liczne analogie zarówno do form zauważonych elementów zbioru zarówno w zakresie makro- jak i mikromorfologii oraz zdobnictwa naczyń pojawiły się oprócz Szczecina także m.in. na osadzie w Markowicach pod Poznaniem datowanej na okres od połowy VII do połowy VIII wieku (Pawlak, Pawlak 2008, s.76). Zdecydowana przewaga cech regresywnych w zakresie charakterystyki ceramiki kunowskiej pozwala moim zdaniem datować ten zespół na okres między końcem VII a końcem VIII wieku. 2. Późne średniowiecze 2.1. Obiekty nieruchome Z tą fazą zasiedlenia stanowiska można łączyć zaledwie pojedynczy obiekt archeologiczny, z którego pozyskano datujący go materiał ceramiczny (3 fragmenty ceramiki). Obiekt 96 (ryc.3) to stwierdzona w południowej części obszaru badań niewielka jama w rzucie poziomym zbliżona do owalu o wymiarach 0,70 x 0,40 i nieckowatym profilu o głębokości 0,14 m Ceramika Materiał ceramiczny reprezentujący garncarstwo późnośredniowieczne pojawił się podczas omawianych badań jedynie śladowo. Oprócz wspomnianych wyżej trzech 100

98 fragmentów naczyń wylewu oraz brzuśca pochodzących z wypełniska obiektu nr 96 mamy do dyspozycji jedynie 3 drobne fragmenty brzuśców (2 pochodzące z warstwy oraz jeden ze stropu obiektu 118 chronologicznie związanego z grupą gustowską). Tak silnie rozdrobniony materiał ceramiczny nie pozwala na jakiekolwiek rozważania na temat makromorfologii. W kontekście prób sprecyzowania chronologii zbioru posłużymy się analizą jedynego fragmentu wylewu oraz cechami technologicznymi ceramiki, bowiem te dane zdają się umożliwiać zawężenie datowania tej ceramiki. Wylew pochodzący z wypełniska obiektu 96 (ryc. 8:1) reprezentuje formę, która odzwierciedla tendencje rozwoju garncarstwa późnośredniowiecznego obecne w końcu XIV i XV wieku, kiedy to zanikają obecne w poprzednim okresie modelowane okapy i głębokie wcięcia na pokrywkę (Grygiel, Jurek 1996, s.150). Również pozostałe fragmenty z tego obiektu - dwa drobne ułamki brzuśców wykazują cechy typowe dla zaawansowanego późnego średniowiecza. Myślę tutaj o cienkościenności (jeden z brzuśców ma grubość 3 mm) oraz polerowaniu powierzchni. Wszystkie zaliczone do tej fazy osadniczej fragmenty naczyń charakteryzuje dobry, redukcyjny wypał i zastosowanie do produkcji naczyń gliny schudzonej jedynie śladową ilością drobnoziarnistej domieszki. Całość dostępnych obserwacji cech, zarówno tych dotyczących mikromorfologii, danych metrycznych jak i cech technologicznych zdaje się przemawiać za ustaleniem jako najbardziej prawdopodobnej chronologii tego zespołu na wiek XV. Podsumowanie Rejestrowane, znikome w ramach obszaru badań ślady osadnictwa późnośredniowiecznego nie pozwalają na wysuwanie daleko idących wniosków co do jego charakteru. Inwestycją zagrożona była jedynie wschodnia część stanowiska. Rozkład obiektów zarejestrowanych podczas badań, koncentrujących się przy jego zachodniej granicy wskazuje na obszar poza zagrożonym budową drogi pasem jako centrum osadnictwa. Z uwagi na fragmentaryczność przebadania niemożliwe jest stwierdzenie czy rejestrowany obiekt późnośredniowieczny jest pozostałością incydentalnej obecności grup ludzkich na tym obszarze, czy też jedynie najbardziej wysuniętym w kierunku wschodnim reliktem osadnictwa o charakterze długotrwałym. 101

99 3. Współczesność 3.1.Obiekty nieruchome Do tej fazy osadnictwa zaliczono trzy obiekty (numer 2, 31 oraz 93 - ryc.4). Nie tworzyły one w ramach obszaru badań zwartej, skoncentrowanej w jednej jego części grupy. Wystąpiły zarówno w jego partii północnej (obiekt 2), centralnej (obiekt 31), jak i południowej (obiekt 93). Odkryte obiekty to pozostałości działań ludzkich o krótkotrwałym charakterze. Niewielka, kolista jama oznaczona numerem 2 oraz obiekt 31 to prawdopodobnie pozostałości jam śmietniskowych. Inny, trudny do określenia funkcjonalnego charakter miał obiekt 93. Kształt rzutu poziomego tej jamy zbliżony jest do litery L. Niewielkie rozmiary zarówno w zakresie długości jak i szerokości oraz płytki, nieckowaty profil zdają się przemawiać za prawdopodobną interpretacją tego obiektu jako fragmentu zagłębienia pod osadzenie nieokreślonej konstrukcji naziemnej. Widoczny w jego rzucie poziomym, przy ścianie wschodniej wypust o nieznanej formie profilu jest być może pozostałością po przylegającym słupie Ceramika Jedynie 5 fragmentów ceramiki naczyniowej i 2 fragmenty ceramiki budowlanej (kafli) to całość zbioru związanego ze współczesnością. Ceramika naczyniowa W grupie tej wystąpiły zarówno fragmenty naczyń ceglastych, kremowych jak i ułamek naczynia kamionkowego. Ceramikę ceglastą reprezentują trzy fragmenty naczyń - 2 brzuśce oraz pojedynczy wylew. Jeden z fragmentów brzuśców pokryty jest od strony wewnętrznej pobiałą, drugi zaś zdobiony płytkimi dookolnymi żłobkami, od wewnątrz zaś pokryty grubą warstwą ciemnobrunatnej polewy. Wspomniany wylew od strony wewnętrznej pokryty jest grubą warstwą żółtej polewy. Ceramika ta wykonana jest z glin żelazistych wypalonych w atmosferze silnie utleniającej z zastosowaniem jedynie śladowych ilości domieszki schudzającej. Pochodzący prawdopodobnie z dzbana fragment ucha (ryc.8:5) to jedyny ułamek reprezentujący ceramikę kremową. Od strony zewnętrznej jest on pokryty warstwą pobiały od wewnątrz zaś zachowały się pozostałości jasnobrunatnej polewy. 102

100 Również kamionka pojawiła się jedynie w jednostkowym egzemplarzu. Jest to fragment małego (średnica wylewu 8 cm), cienkościennego (grubość ścianek 2 mm) naczynia pokrytego obustronnie szkliwem ziemnym barwy brązowej (ryc. 8:4). Ceramika budowlana Tę grupę reprezentują dwa fragmenty kafli płytowych wykonanych z glin ze śladową ilością domieszki schudzającej. Oba posiadają zdobienie w postaci poziomych rowków. Fragment pochodzący z obiektu nr 2 (ryc. 8:2) to część kafla licowego. Natomiast ułamek pozyskany z warstwy, z zachowanymi śladami pokrycia go bezbarwną polewą pochodzi z kafla narożnikowego (ryc. 8:3). Cechy pozyskanego podczas badań zbioru ceramiki pozwalają na określenie jego chronologii w szerokich ramach czasów współczesnych. Posumowanie Ślady osadnictwa z okresu współczesności zarejestrowane podczas omawianych tutaj badań są bardzo ubogie zarówno w zakresie liczby sklasyfikowanych chronologicznie obiektów, jak i materiału ruchomego. Jedynym typem zabytków jaki w trakcie analizy był dostępny do rozważań morfologicznych i chronologicznych wystąpił jedynie w formie drobnych trudnych do identyfikacji zarówno formalnej jak i chronologicznej fragmentów. Materiał oraz obiekty z jakich je uzyskano można datować jedynie w szerokich ramach czasów współczesnych. 103

101 Spis tabel, rycin i fotografii Spis tabel Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Tabela 3.Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rodzaj, granulat oraz ilość domieszki schudzajacej ceramiki wczesnośredniowiecznej. Tabela 4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Grubość ścianek ceramiki wczesnośredniowiecznej. Spis rycin Ryc.1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 19 i 20 (wczesne średniowiecze) Ryc.2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 21i 112 (wczesne średniowiecze) Ryc.3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 8, 88 (wczesne średniowiecze) i 96 (późne średniowiecze) Ryc.4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Rzuty poziome i profile obiektów 2, 31, 93 (współczesność) Ryc.5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki z okresu wczesnego średniowiecza (1-5- ob. 112) Ryc.6. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki z okresu wczesnego średniowiecza (1-7- ob. 112) Ryc.7. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki z okresu wczesnego średniowiecza (1-4- ob 20, 5- ob. 21, 6- warstwa, 7- ob.88) Ryc.8. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 31. Wybór ceramiki z okresu późnego średniowiecza i nowożytnego (2,5- ob.1,1-ob.96, 3,4- warstwa) Spis rycin i fotografii Fot.1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 19). 104

102 Fot.2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 20). Fot.3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy obiektu mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 112). Fot.4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 112). Fot.5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy jamy z okresu późnego średniowiecza (obiekt 96). Fot.6. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy jamy z okresu współczesności (obiekt 31). 105

103 Tabela 1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał kulturowy Nr ob. Dł. Szer. Głęb. Wypełnisko Ha Ar Ćw. poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa [m] [m] [m] 2 XI 67 A 0,84 0,82 0,54 kolisty trójkątny 8 XI 15 B 1,22 1,10 0,25 nieregularny nieckowaty 19 XI 36/46 D/B 3,19 1,52 0,44 owalny nieckowaty 20 XI 26/36 C/A 2,96 1,58 0,15 owalny nieckowaty 21 XI 26 C/D 2,50 1,96 0,18 nieregularny nieregularny 31 XXII 12 C 1,80 1,50 0,32 owalny wannowaty 88 XXXII 66 A 1,76 0,90 0,35 nieregularny trapezowaty 93 XXXII 46/56 C,D/ A/B 2,05 0,80 0,30 nieregularny nieckowaty 96 XXXII 46 A 0,70 0,40 0,14 owalny nieregularny 112 XI 4 B 4,40 1,64 0,22 nieregularny nieregularny 121 XI 6 C 1,62 0,70 0,09 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne trójwarstwowe w układzie horyzontalnym jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne Jednowarstwowe jednorodne inne Funkcja Datowanie jama WSPÓŁ jama W. ŚRED obiekt mieszkalny W. ŚRED jama W. ŚRED jama gospodarcza W. ŚRED jama WSPÓŁ jama gospodarcza W. ŚRED jama WSPÓŁ jama P. ŚRED obiekt mieszkalny W. ŚRED jama W. ŚRED 106

104 Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji ognisko palenisko skarb wał zasiek SUMA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 1 1 WSPÓŁCZESNOŚĆ 3 3 SUMA

105 108

106 109

107 110

108 111

109 112

110 113

111 114

112 115

113 Fot.1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 19). Fot.1. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 20). 116

114 Fot.3. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy obiektu mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 112). Fot.4. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Profil obiektu mieszkalnego z okresu wczesnego średniowiecza (obiekt 112). 117

115 Fot.5. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy jamy z okresu późnego średniowiecza (obiekt 96). Fot.6. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31 Rzut poziomy jamy z okresu współczesności (obiekt 31). 118