SAMOOCENA STANÓW PSYCHOEMOCJONALNYCH MŁODZIEŻY AKADEMICKIEJ Z TERENÓW POMORZA W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU JODU W ORGANIZMIE

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 11 2014 SAMOOCENA STANÓW PSYCHOEMOCJONALNYCH MŁODZIEŻY AKADEMICKIEJ Z TERENÓW POMORZA W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU JODU W ORGANIZMIE SELF-ASSESSMENT OF MENTAL AND EMOTIONAL STATES BY STUDENTS FROM POMERANIA REGION DEPENDING ON THE LEVEL OF IODINE IN THE ORGANISM Halyna Tkachenko Paulina Gralak Katarzyna Żółcińska Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl ABSTRACT Celem naszych badań była analiza wpływu rożnej zawartości jodu w organizmie na stan psycho-emocjonalny (poziom niepokoju, frustracji i agresji) młodzieży w zależności od płci. Analiza jodurii młodzieży wykazała, że zdecydowana większość przebadanych młodych ludzi miała dopuszczalny nadmiar jodu. Większość osób z dopuszczalnym nadmiarem tego pierwiastka stanowiły kobiety, natomiast u mężczyzn stwierdzono łagodny i umiarkowany jego niedobór. Analiza samooceny stanów psycho-emocjonalnych młodzieży ujawniła wyższy poziom niepokoju, frustracji i agresji wśród osób z optymalnym poziomem jodu w organizmie. Poza tym, przy dopuszczalnym nadmiarze jodu więcej kobiet wykazywało wyższy poziom agresji, frustracji i niepokoju. Natomiast więcej mężczyzn odznaczało się wyższym poziomem niepokoju i agresji już przy poziomie jodu wyższym od dostatecznego. Nadmiar jodu w organizmie wywołuje negatywne skutki w funkcjonowaniu układu nerwowego, powodując m.in. zaburzenia w sferze psychoemocjonalnej. Słowa kluczowe: jod, niepokój, frustracja, agresja, młodzież, Pomorze Key words: iodine, anxiety, frustration and aggression, youth, Pomeranian region 211

WPROWADZENIE W dzisiejszych czasach stany związane z ostrym niedoborem jodu w organizmie człowieka rozpatrywane są jako rozpowszechnione schorzenia niezakaźne nurtujące populację ludzką. Do wiadomości opinii publicznej podaje się, że w skali globalnej na niedobór jodu cierpi 1,5 miliarda ludzi, a nawet więcej (Delange 1994, Delange i in. 2001, Zimmerman 2010). Jod jest pierwiastkiem występującym naturalnie w środowisku, zarówno w wodzie, jak i w powietrzu. Jego pierwotnym źródłem i największym rezerwuarem są skały ulegające wietrzeniu i uwalniające go do wód morskich i oceanicznych. Stężenie tego mikroelementu w słonych wodach morskich i oceanicznych jest aż dziesięciokrotnie wyższe niż w wodach słodkich i wynosi około 50 µg/l (Ziemlański i in. 2001). Nad wodami morskimi i oceanicznymi zawartość jodu w powietrzu szacuje się na 400 µg/m 3, natomiast w rejonach oddalonych od tych wód jego stężenie jest znacznie niższe. Na ilość jodu w powietrzu ma wpływ również stopień zanieczyszczenia środowiska (Hetzel i Maberly 1986). Obszary, w których ze względu na niską zawartość jodu w powietrzu, glebie i wodzie stwierdza się zwiększoną liczbę przypadków osób ze zmianami przerostowymi tarczycy w porównaniu z innymi rejonami świata, określa się jako rejony endemiczne. Zalicza się do nich większą część Ameryki Południowej i Ameryki Północnej, północną część Afryki, część Azji (Himalaje) oraz wiele krajów Europy (Delange 1994, Delange i in. 2001, Charlton i Skeaff 2011). Jednym z krajów europejskich, w którym prawie na całym jego obszarze występuje zagrożenie niedoborem jodu, jest Polska (Delange 1994, Delange i in. 2001, Kurosad i in. 2005). Ryzyko to jest szczególnie wysokie w regionach południowych (zwłaszcza na obszarach górskich) i wschodnich. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest to, że w glebach na tych obszarach występuje niewielka ilość tego pierwiastka, co w konsekwencji przekłada się na niską jego zawartość w produktach żywnościowych i wodzie (Hetzel i Maberly 1986, Diseases... 2003). Narządem wykazującym znaczne powinowactwo do jodu jest tarczyca, w której znajduje się ponad połowa z całej puli tego mikroelementu w organizmie człowieka. Jod wychwytywany jest z krwi przez tarczycę w postaci nieorganicznych jodków i zostaje magazynowany w koloidzie pęcherzykowym (Bieguszewski 2003). Pierwiastek ten potrzebny jest do syntetyzowania w komórkach pęcherzykowych tarczycy ważnych hormonów tarczycowych, takich jak trójjodotyronina (ft 3 ) i tyroksyna (ft 4 ) hormony warunkujące prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmu na wszystkich etapach życia człowieka, szczególną rolę odgrywają w okresie życia płodowego. Od prawidłowego działania hormonów tarczycy zależy wiele ważnych procesów życiowych, takich jak: prawidłowy rozwój, czynności ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, przemiany energetyczne, wytwarzanie ciepła, rozwój, dojrzewanie układu kostnego, udział w utrzymaniu odpowiedniej gospodarki wapniowo-fosforanowej, metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, bilans wodny, a także regulacja siły mięśniowej (Diseases... 2003, Cooper i in. 2006, Diagnostyka... 2011). Długotrwały niedobór jodu prowadzi w konsekwencji do poważnych zaburzeń funkcjonowania całego organizmu, czego następstwem jest niedoczynność tarczycy i stan hipotyreozy zahamowanie tworzenia hormonów tarczycowych takich jak ty- 212

roksyna i trójjodotyronina (Zimmermann i in. 2008, Nystrom i in. 2011). Widocznym skutkiem niedoboru jodu w organizmie człowieka jest przede wszystkim powiększenie się gruczołu tarczowego. Ponadto, osobom z długo trwającym deficytem jodu zagrażają liczne zaburzenia zdrowia i dolegliwości, m.in. brak energii życiowej, nadciśnienie tętnicze, zaburzenie funkcjonowania układu odpornościowego, wysoki poziom cholesterolu. U takich osób obserwuje się także bezsenność, trapiący je niepokój, problemy z pamięcią i sprawnością intelektualną oraz nadmierne wypadanie włosów. Osoby z niedoczynnością tarczycy skarżą się na stałe odczuwanie chłodu pomimo wysokiej temperatury środowiska zewnętrznego. Do objawów związanych z deficytem omawianego pierwiastka należy także widoczny przyrost masy ciała mimo stosowanej rygorystycznej diety (Zimmermann i in. 2008, Nystrom i in. 2011). U dzieci długotrwały deficyt jodu może doprowadzić do opóźnienia rozwoju psychofizycznego, ujawniającego się zahamowaniem wzrostu oraz różnymi wadami wrodzonymi i obniżeniem ilorazu inteligencji (Pharoah i in. 1971). U kobiet mogą z kolei wystąpić zaburzenia miesiączkowania, co doprowadza do zaburzeń funkcjonowania układu rozrodczego (Nystrom i in. 2011). Objawy niedoczynności tarczycy związane z niedoborem jodu mogą mieć negatywny wpływ na stan psychiczny chorych (Bauer i in. 2003, Davis i Tremont 2007, Demartini i in. 2010), mających niższe poczucie własnej wartości, co wpływa negatywnie na efektywność ich pracy i życie rodzinne. Poza tym niedobór hormonów tarczycy we krwi wpływa na pogorszenie jakości życia, wzrost ryzyka wystąpienia różnych schorzeń, co negatywnie odbija się na całym społeczeństwie (Davis i in. 2003, Lass i in. 2008, Nystrom i in. 2011). Udowodniono, że niedoczynność tarczycy może sprzyjać pojawianiu się stanów depresyjnych, co stwierdzono u około 40% chorych (Bauer i in. 2003, Fountoulakis i in. 2006, Davis i Tremont 2007). Do wspólnych objawów klinicznych depresji i niedoczynności tarczycy należą zaburzenia koncentracji uwagi, zmniejszona aktywność życiowa, bezsenność, znużenie i obniżone libido (Demartini i in. 2010). U chorych na hipotyreozę obserwuje się też występowanie zaburzeń psychicznych zarówno o łagodnym nasileniu, jak i ciężkich psychoz. W profilaktyce depresji bardzo ważne jest wczesne zdiagnozowanie stanu niedoczynności tarczycy, aby móc wprowadzić jak najszybsze leczenie zapobiegające poważnym zaburzeniom psychoemocjonalnym (Heinrich i Grahm 2003, Davis i Tremont 2007, Grzywa i in. 2009). Nadmiar jodu w organizmie również może być szkodliwy (Nystrom i in. 2011, Chung 2014). U osób żyjących na obszarach endemicznych zaobserwowano, że zwiększona ilość tego pierwiastka w diecie powoduje zmniejszenie rozmiarów tarczycy. U osób, u których wcześniej zdiagnozowano choroby tego gruczołu, zwiększona ilość jodu może wywoływać nadczynność tarczycy i choroby autoimmunologiczne (Nystrom i in. 2011). Także na obszarach pozaendemicznych u osób z wieloguzkowym wolem sporadycznym lub gruczolakiem jod może spowodować nadczynność tarczycy (Burch 1996, Chung 2014). Badania, które dotyczyły chorych, doprowadziły do szerszego spojrzenia na powiązanie psychiki z ciałem. Obserwowano i opisywano w nich nie tylko stan psychiczny, ale zaczęto także sprawdzać jego związek z różnymi parametrami biochemicznymi (Basińska 2009). Wiele badań wykazało, że istnieją zależności między różnymi aspektami psychiki a parametrami biochemicznymi u osób z chorobami 213

tarczycy (Basińska 2009). Na przykład cechy osobowości wykazują związek hormonów tarczycy u kobiet z chorobą Gravesa-Basedowa. Im wyższy jest poziom hormonu tyreotropowego (TSH), a niższy poziom wolnej trójjodotyroniny (ft 3 ) i wolnej tyroksyny (ft 4 ), tym niższy jest poziom neurotyzmu, a przy niższym poziomie ft 4 wyższy poziom ugodowości u człowieka. Wynika z tego, że wraz ze wzrostem poziomu jodu w organizmie ponad przeciętną wartość w zachowaniu współwystępuje neurotyczność, kłótliwość i konfliktowość. Jednakże nie zauważono, żeby cechy osobowości wykazywały związek z hormonami tarczycy u kobiet z chorobą Hashimoto (Makowska 2007, cyt. za Basińska 2009). Poza tym poziom ft 4 wpływa modyfikująco na kontrolę emocjonalną w obszarze kontroli ekspresji i pobudliwości emocjonalnej. Nie zauważono także zależności w zdolności kontroli emocjonalnej od poziomu TSH (Kuszczak 2007, cyt. za Basińska 2009). Wraz ze wzrostem nadczynności tarczycy (zwiększone stężenie ft 4 ) kobiety stają się bardziej pobudliwe emocjonalnie i gorzej kontrolują swoje emocje. Z badań Basińskiej (2009) wynika, że ft 4 (prezentujący w stanie nadczynności wysoki poziom) jest odpowiedzialny za występowanie niepokoju, ogólnej drażliwości i labilności emocjonalnej u pacjentów z nadczynnością tarczycy. W innych badaniach wykazano pozytywny związek pomiędzy niższą sprawnością pamięci a stężeniem TSH we krwi (Gunnarsson i in. 2001), a ponadto występowanie podwyższonego poziomu ft 4 i ft 3 u osób ze zdiagnozowaną depresją (Bauer i in. 2003, Davis i Tremont 2007). Poprzednie nasze badania (Tkachenko i in. 2013, 2014) wykazały, że poziom jodu w organizmie wpływa na przebieg procesów intelektualnych zarówno u dziewcząt, jak i chłopców, wpływając na dokładność i szybkość wykonywania testów mierzących poziom koncentracji uwagi i szybkości myślenia. Analiza korelacyjna pomiędzy poziomem jodu w organizmie a wskaźnikami szybkości myślenia wykazała, że nadmiar lub niedobór jodu w organizmie chłopców, będących w różnym wieku, w większym stopniu wpływa na przebieg procesów intelektualnych w porównaniu z dziewczętami (Tkachenko i in. 2013). Ze względu na aktualność problemów zdrowotnych wynikających z niedoboru lub nadmiaru jodu w organizmie postanowiliśmy przeanalizować wpływ tego mikroelementu na stan psychoemocjonalny młodzieży w zależności od płci. Sprawdziliśmy między innymi, czy zawartość jodu wpływa na poziom ich niepokoju, frustracji i agresji. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADAŃ Badania przeprowadzono w latach 2009 i 2010. Wzięło w nich udział 175 młodych kobiet i 134 młodych mężczyzn, studentów Akademii Pomorskiej w Słupsku, pochodzących z różnych regionów Pomorza. Ponad 90% dostającego się do organizmu jodu jest wydalana z moczem, w związku z czym jego poziom w moczu (urinary iodine concentration) wydaje się najlepszym wskaźnikiem aktualnej oceny zapotrzebowania na ten pierwiastek (Zimmerman 2008). U badanej młodzieży akademickiej poziom jodu oznaczyliśmy z zastosowaniem metody pomiaru jego zawartości w moczu z nadsiarczanem amonu, opracowaną przez Dunn i in. (1993). 214

Zawartość jodu została przeliczona na µg/l moczu. Badane osoby podzieliliśmy na grupy z różną zawartością tego pierwiastka w organizmie według skali (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001): z ostrym niedoborem jodu, optymalnym poziomem jodu, poziomem jodu wyższym od dostatecznego oraz dopuszczalnym nadmiarem jodu (tabela 1). Grupy osób z różną zawartością jodu w organizmie (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) Tabela 1 Table 1 A group of people with different iodine concentration in urea (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) µg jodu/l moczu Grupy z różną zawartością jodu w organizmie <20 ostry niedobór jodu 20-49 umiarkowany niedobór jodu 50-99 łagodny stopień niedoboru 100-199 optymalny poziom jodu 200-299 wyższy od dostatecznego poziom jodu >299 dopuszczalny nadmiar jodu Źródło: opracowanie własne W dniu pobrania próbki moczu w celu określenia poziomu jodu każdy badany dokonał oceny swojego stanu psychicznego według testu Eysencka, na podstawie którego można ocenić stan niepokoju, frustracji i agresji (tabela 2). Ocena poziomu niepokoju, frustracji i agresji według testu Eysencka Assessment of the anxiety, frustration and aggression level by Eysenck test Tabela 2 Table 2 Suma punktów Poziom niepokoju Poziom frustracji Poziom agresji 1-7 brak niepokoju brak frustracji osoba spokojna 8-14 średni poziom niepokoju średni poziom frustracji średni poziom agresji 15 i < wysoki poziom niepokoju niska samoocena wysoki poziom agresji Źródło: opracowanie własne Uzyskane wyniki opracowaliśmy, używając arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel 2007, w którym obliczyliśmy wartości średnie oraz procentowe i na ich podstawie sporządziliśmy wykresy. Do określenia rozkładu normalności posłużyliśmy się testem Shapiro-Wilka. Średnią, odchylenie i błąd standardowy średniej obliczyliśmy na podstawie statystyk opisowych ze zmienną grupującą. Następnie nieparametrycznym testem Kruskala-Wallisa dokonaliśmy analizy statystycznej z użyciem programu STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska) w celu określenia istotności różnic pomiędzy 215

stopniem niepokoju, frustracji i agresji w grupach osób z różnym poziomem jodurii. Wykonaliśmy również analizę korelacyjną według rang Spearmana pomiędzy poziomem jodurii a wskaźnikami samooceny stanu psychoemocjonalnego (Zar 1999). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Pierwszym etapem naszych badań było określenie zawartości jodu w organizmie na podstawie analizy moczu. W kolejnym etapie badane osoby podzieliliśmy na grupy według sześciostopniowej skali, w której wyróżniono dopuszczalny nadmiar jodu, jego poziom wyższy od dostatecznego, poziom optymalny oraz niedobór z różnym nasileniem (łagodny, umiarkowany i ostry) (tabela 1). Procentowy udział poszczególnych stanów jodurii w zależności od płci przedstawia ryc. 1 A i B. A B Ryc. 1. Udział procentowy osób z różnym poziomem jodu w organizmie w grupie kobiet (A, n = 175) i mężczyzn (B, n = 134) Fig. 1. Percentage distribution of individuals with different iodine levels among group of females (A, n = 175) and males (B, n = 134) Źródło: opracowanie własne 216

Analizując wyniki naszych badań, stwierdziliśmy, że wśród kobiet zdecydowana większość (78,67%), a wśród młodych mężczyzn większość (46,67%) odznaczała się dopuszczalnym nadmiarem jodu. Poziom wyższy od dostatecznego odnotowaliśmy u 8% badanych kobiet i 20% mężczyzn, a poziom optymalny odpowiednio u 10,67% i 13,33% badanych obu płci. Łagodny stopień niedoboru występował u 1,33% kobiet i 13,33% mężczyzn, a umiarkowany niedobór u 1,33% osób płci żeńskiej i 6,67% męskiej. Wśród badanych nie stwierdzono natomiast osób z ostrym niedoborem jodu (ryc. 1 A i B). Badane osoby były głównie mieszkańcami Pomorza, czyli zamieszkiwały obszary znajdujące się blisko Morza Bałtyckiego. Z literatury wiadomo (Delange 1994), że duża ilość jodu trafia do organizmu człowieka nie tylko z pożywieniem, ale także z wdychanym powietrzem. Możliwe, że bliskość morza wpłynęła na występowanie dopuszczalnego nadmiaru jodu w organizmie u stosunkowo licznej grupy młodzieży z obszarów Pomorza (Tkachenko i in. 2010), bowiem z badań wśród mieszkańców obszarów znacznie oddalonych od Bałtyku, głównie położonych w południowej części kraju (województwa małopolskie, świętokrzyskie, podkarpackie), oraz mieszkańców rejonów centralnych (województwo wielkopolskie) wynika, że mają oni problemy z niedoborem jodu (Studzińska 2011). Jod w organizmie ludzkim występuje w bardzo małych ilościach, a jego głównym magazynem jest gruczoł tarczowy (gromadzi 70-80% jodu zawartego w organizmie), natomiast mniejsza ilość mikroelementu jest przechowywana w błonie śluzowej żołądka, mięśniach szkieletowych, w śliniankach, gruczole mlekowym i jajnikach u kobiet (Hays i in. 1992). Poza tym jest on podstawowym składnikiem hormonów tarczycy biorących udział w regulacji przemiany materii człowieka. Do organizmu dostarczany jest za pośrednictwem pokarmu lub wody, ponieważ wchłaniany jest głównie z tych źródeł. Absorbcję tego pierwiastka z przewodu pokarmowego u ludzi ocenia się na 80-92%, przy czym zawierające go związki nieorganiczne, takie jak np. jodek potasu, wchłaniają się bardzo szybko i niemal całkowicie, natomiast absorbcja jego związków organicznych jest wyraźnie słabsza (Ziemlański i in. 2001). Narządem usuwającym nadmiar jodu są nerki, dzięki czemu bardzo dobrym wskaźnikiem do oceny zawartości omawianego pierwiastka w organizmie jest jego stężenie w moczu. Na tej podstawie można określić stopień niedoboru jodu u ludzi oraz opracować i wprowadzić program profilaktyki jodowej (Zimmermann 2008, Kurosad i in. 2005). Przyjmuje się, że prawidłowa dieta powinna dostarczać nam ok. 100-200 mikrogramów jodu dziennie. Powinno to wystarczyć do prawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczowego. Jednak z najnowszych badań wynika, że statystyczny Europejczyk przyjmuje obecnie tylko 1 / 3 zalecanej dobowej dawki (Nystrom i in. 2011). Zapotrzebowanie dobowe na jod waha się od 40 do 300 mikrogramów i jest zależne od wieku oraz stanu fizjologicznego człowieka. Natomiast u dzieci i młodzieży w okresie dojrzewania oraz u kobiet w okresach ciąży i karmienia piersią zapotrzebowanie na ten mikroskładnik wzrasta. Noworodkom i niemowlętom do szóstego miesiąca życia powinno się dostarczać ok. 40 mikrogramów jodu dziennie, niemowlętom od siódmego do dwunastego miesiąca życia 50 mikrogramów, dzieciom do trzech lat 120 mikrogramów, od czterech do sześciu lat 90 mikrogramów, od siedmiu do dziewięciu lat 120 mikrogramów, od dziesięciu do piętnastu 217

lat 150 mikrogramów, natomiast młodzieży w wieku od szesnastu do osiemnastu lat i dorosłym 160 mikrogramów dziennie. Kobiety w ciąży i podczas karmienia piersią mają nawet dwa razy wyższe zapotrzebowanie, które waha się w granicach od 200 do 300 mikrogramów dziennie, ponieważ w okresach tych są one bardziej narażone na niedobór jodu w organizmie niż w okresach, gdy nie są dodatkowo eksploatowane ciążą i produkcją mleka. W dużym stopniu braki jodu uzupełniane są przez spożywanie pokarmów zawierających ten pierwiastek. Cennym źródłem jodu są organizmy pochodzące z wód morskich, m.in. ryby morskie, takie jak dorsz (100 gram zawiera 110 mikrogramów jodu), łosoś (100 gram zawiera 4 mikrogramy jodu) (Delange 1994, Delange i in. 2001), a także glony i morszczyny morskie, z których coraz częściej wytwarzane są susze i ekstrakty apteczne bogate w ten mikropierwiastek. W Polsce w powszechnej sprzedaży znajduje się sól jodowana, czyli zwykła sól kuchenna sztucznie wzbogacona w związki jodu. Jednakże podczas termicznej obróbki żywności oraz długiego przechowywania w magazynach i sklepach sól traci jod, który się bardzo szybko ulatnia (Delange 1994). W 2000 r. postanowiono podjąć inicjatywę pod hasłem Jodowe Przedsięwzięcie, mającą na celu wykazanie dobroczynnego działania jodu. Dr Guy Abraham powołał zespół lekarzy, którzy podawali pacjentom preparat zawierający ten mikropierwiastek. Badania objęły 4000 chorych, a ilości jodu aplikowano im w miligramach. Wyniki okazały się zadowalające, ponieważ zaobserwowano zanik torbieli w tkance włóknistej gruczołu piersiowego, zmniejszenie zapotrzebowania diabetyków na insulinę, poprawienie stanu zdrowia osób z niedoczynnością tarczycy oraz migrenowymi bólami głowy. Chorzy odczuwali poprawę samopoczucia i zdolności intelektualnych, a ich energia życiowa znacznie się zwiększyła. Twórca tego przedsięwzięcia stwierdził, że leczenie jodem to najprostszy, najbezpieczniejszy, najefektywniejszy i najtańszy sposób walki z wciąż narastającym problemem zdrowotnym trapiącym populację ludzką na kuli ziemskiej (Miller 2008). O dobroczynnym wpływie jodu świadczą również relacje badaczy obserwujących sinice. Uczeni zauważyli, że organizmy te wykazują powinowactwo do omawianego pierwiastka. Przypuszcza się, że jod jest dla tych prokariontów przeciwutleniaczem w walce z wolnymi rodnikami tlenu. Naukowcy wykazali, że morski wodorost kelp, będący bogatym źródłem jodu, pobiera większe ilości tego mikroelementu w sytuacji stresu oksydacyjnego. Inne badania wykazały, że jod uczestniczy w apoptozie naturalnej śmierci komórek organizmu. Proces ten ma ogromne znaczenie w prawidłowym wzroście i rozwoju oraz zapewnia eliminację komórek ze zmianami rakowymi i zakażonych przez wirusy, jak również umożliwia prawidłowy przebieg rozwoju płodowego (Miller 2008). Do chorób spowodowanych nieodpowiednią podażą jodu, efektem czego jest albo zbyt małe, albo zbyt duże wydzielanie hormonów tarczycy, należą niedoczynność i nadczynność tego gruczołu. Niedoczynność powstaje, kiedy oddziaływanie produkowanych przez tarczycę hormonów na poziomie tkankowym staje się niewystarczające. W ponad 99,9% przypadków niedoczynność tarczycy spowodowana jest obniżeniem produkcji hormonów przez ten gruczoł, co prowadzi do obniżenia poziomu wolnej tyroksyny w surowicy krwi. Rzadko zdarza się, aby niedoczynność tarczycy spowodowana była utratą zdolności tkanek do odpowiedzi na prawidłowe lub podwyższone stężenie hormonów tarczycy (Burch 1996), a w niektórych przypadkach może być wynikiem dużego niedoboru jodu w środowisku (Diagnostyka... 2011). 218

W naszych badaniach przeanalizowaliśmy średnie wartości poziomu niepokoju, frustracji i agresji oraz procentowy udział osób z różnym poziomem samooceny tych stanów w poszczególnych grupach kobiet i mężczyzn podzielonych według poziomu jodu w organizmie (ryc. 2-7). Samoocena jest uogólnioną postawą względem siebie samego. Obejmuje wszystkie wyobrażenia, które mamy o sobie oraz o tym, co myślą o nas inni. Na to, kim jesteśmy i jak wchodzimy w relacje z innymi ludźmi, wpływają już bardzo wczesne doświadczenia. Wczesne wzorce przygotowują nas do rozwiązywania problemów, z którymi będziemy musieli się zmagać przez resztę naszego życia. Ważny jest rozwój zdrowej samooceny, ponieważ dzięki niej jesteśmy w stanie podążać przez życie płynnie i spokojnie. Wysoka ocena własnej wartości pozwala na lepsze samopoczucie i lepsze życie oraz umożliwia prostą drogę do osiągnięcia osobistego szczęścia. Jednakże niektórzy ludzie, ze względu na złe doświadczenia życiowe lub występowanie u nich różnych chorób, mają niską samoocenę, co w konsekwencji prowadzi do problemów z radzeniem sobie z emocjami powstającymi pod wpływem stresu, takimi jak niepokój, lęk, frustracja, depresja, agresja. Psychologiczne czynniki są obecnie uważane za istotny czynnik wpływający na rozwój wielu chorób (Basińska 2009). Badania kliniczne dowodzą, że tłumienie ekspresji emocji przyczynia się do ich długotrwałego utrzymania w postaci napięcia emocjonalnego lub prowadzi do rozwoju różnych chorób (Kofta 1979). Przeżywanie silnych napięć emocjonalnych i nieumiejętne ich rozładowywanie mogą być przyczyną zaburzeń czynnościowych różnych układów funkcjonalnych człowieka (Everly i Rosenfeld 1992). Emocje przedstawiają stosunek danego podmiotu do ludzi, zjawisk, rzeczy bądź też do siebie samego, swego ciała czy do swojego działania (Jarosz 1998). Odzwierciedlenie stosunku osobnika do sytuacji ważnej życiowo jest procesem emocjonalnym. W wyniku tego procesu dochodzi do pobudzenia mechanizmów przystosowawczych, które umożliwiają zrównoważenie reakcji na ważną życiowo sytuację. Zmiany te można podzielić na dotyczące organizmu i obejmujące regulację funkcjonowania układów sercowo-naczyniowego, oddechowego, trawiennego, gruczołowego i mięśniowego oraz zmiany zachowania obejmujące pantomimikę, mimikę, głos oraz całość reakcji motorycznych (Szewczuk 1990). Mówi się, że stopień poddawania się emocjom jest różny w zależności od płci człowieka, głównie kobietom przypisuje się emocjonalność, a z kolei mężczyznom racjonalność. Jednakże wyniki badań sugerują, że obie płcie niewiele się różnią pod względem wewnętrznego doświadczania emocji, pomimo występowania pomiędzy nimi dużych różnic dotyczących sposobu i okoliczności okazywania uczuć. Przy omawianiu składowych emocjonalności można wymienić dwa wymiary: fizjologiczny oraz poznawczy. Na doświadczenie emocji wpływają oczekiwania oraz całe nasze otoczenie, w którym przebywamy i się wychowujemy (Brannon 2002). Emocje można podzielić w różny sposób. Może to być podział na znak, według którego wyróżnia się emocje pozytywne oraz negatywne. Te pierwsze są źródłem przyjemności, gdyż pozwalają jednostce postrzegać świat od jego pozytywnych stron, wskutek czego człowiek dąży do podtrzymywania wywołujących je bodźców. Natomiast te drugie powodują, że jednostka odbiera świat przez zły pryzmat, dlatego też na ogół usiłuje znaleźć się poza oddziaływaniem przyczyny ujemnego stanu emocjonalnego (Gasiul 2002). Do emocji negatywnych należą między innymi de- 219

presja, lęk, gniew i wrogość (Sher 2005), które w obecnych czasach występują bardzo często. W celu wyeliminowania emocji negatywnych ważne jest poznanie przyczyn ich powstania i narastania. Uważa się, że gniew i wrogość, szczególnie w połączeniu z neurotyzmem i introwersją wpływają niekorzystnie na stan zdrowia (Ogińska-Bulik i Juczyński 2008). Przeżywanie silnych napięć emocjonalnych oraz nieumiejętne ich rozładowywanie mogą przyczyniać się do zaburzeń czynności różnych układów funkcjonalnych organizmu (Everly i Rosenfeld 1992). Do najbardziej oczywistej metody radzenia sobie z emocjami należy wyrażanie ich, zarówno w sposób werbalny, jak i niewerbalny, co ma na celu rozładowanie napięć psychicznych i przyniesienie ulgi. Specyficznym sposobem regulacji emocji u osób somatycznie chorych jest aleksytymia, czyli nadkontrola poznawcza procesu emocjonalnego (Maruszewski i Ścigała 1998). Osoby takie mają słabe relacje społeczne i emocjonalne z powodu nadmiernej kontroli emocji i dystansowania się wobec własnych doświadczeń. Badacze (Basińska 2009), którzy pozostają w nurcie psychoanalitycznym, sformułowali tezę, że aleksytymia stanowi czynnik ryzyka rozwoju chorób somatycznych przez wzrost podatności jednostki na chorobę. Nie ma jednak zgodności wobec kierunku zależności między aleksytymią a występowaniem choroby somatycznej. Wymienia się trzy hipotezy mówiące, że aleksytymia, po pierwsze, może być czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń psychosomatycznych, czyli nastąpić w rezultacie nagłego pogorszenia się stanu zdrowia, po drugie, może wiązać się z koniecznością sprawowania precyzyjnej kontroli nad różnymi aspektami własnego życia oraz, po trzecie, oba te kierunki mogą zachodzić jednocześnie. Aleksytymia u osób somatycznie chorych może objawiać się brakiem doznań emocjonalnych, procesów poznawczych współwystępujących z emocjami, wystąpieniem procesu emocjonalnego bez procesów poznawczych lub brakiem motywacji do korzystania z informacji płynących z doświadczenia emocjonalnego (Basińska 2009). Niewyrażanie negatywnych emocji może sprzyjać rozwojowi niektórych chorób (Harris i Barraclough 1997). Kiedy ekspresja negatywnych emocji jest tłumiona, a osoba jawi się jako nieemocjonalna, to według Grossarth-Maticeka (cyt. za Basińska 2009) osoba ta wykazuje cechy charakterystyczne dla osobowości skłonnych do chorób nowotworowych, co potwierdził między innymi Nagano z zespołem na podstawie badań przeprowadzonych w grupie 68 chorych na raka płuc (cyt. za Basińska 2009). Brak wyrażania emocji w połączeniu z bezradnością stanowi czynnik sprzyjający występowaniu chorób nowotworowych. Rola hamowania emocjonalnego jest głównie zróżnicowana i może powodować stan dystansu oraz przyczynić się do obniżenia odporności fizjologicznej jednostki, co generalnie wpływa negatywnie na stan jej zdrowia somatycznego (Ogińska-Bulik i Juczyński 2008). Ujawnia poza tym negatywny związek ze stresem (Lok i Bishop 1999). Okazało się, że wysoki poziom tłumienia negatywnych emocji cechuje chorych na białaczkę. Jednak kobiety znacznie częściej niż mężczyźni wykazują przygnębienie i strach, a mężczyźni częściej od kobiet tłumią takie emocje. Chorzy, którzy nie funkcjonują samodzielnie, częściej tłumią gniew i poirytowanie, zaś tłumienie lęku wiąże się istotnie z samotnością (Cieślik i Marmurowska-Michałowska 2004). W badaniach wśród osób z chorobą refluksową okazało się, że w porównaniu z osobami zdrowymi przejawiały istotnie większą tendencję do wyciszenia emocji nega- 220

tywnych (Marcinkowska-Bachlińska i Małecka-Panas 2006). Zauważono, że największe różnice występowały w odczuwaniu i tłumieniu lęku przez te osoby. Kolejne badania ujawniły, że słaba kontrola emocjonalna jest jednym z przejawów emocjonalnej reaktywności sprzyjającej podwyższeniu ciśnienia krwi (Basińska 2009). Postanowiliśmy skupić swoją uwagę na negatywnych stanach emocjonalnych, dla których wykryto zależności z zaburzeniem czynności tarczycy spowodowanej niedoborem lub nadmiarem jodu. Pierwszym stanem emocjonalnym, który postanowiliśmy omówić, jest niepokój. Oceniając stopień niepokoju, kierowaliśmy się skalą zamieszczoną w tabeli 2. W każdej z grup wydzielonych na podstawie poziomu jodu w organizmie, oddzielnie dla kobiet i mężczyzn, określiliśmy średni poziom tego stanu emocjonalnego. Wyniki tego etapu badań przedstawia ryc. 2. 16 14 Poziom niepokoju 12 10 pkt. 8 6 4 2 0 Kobiety Mężczyźni dopuszczalny nadm iar jodu większy od dostatecznego optym alny poziom jodu Ryc. 2. Średnie wartości poziomu niepokoju (w pkt) w grupie kobiet i mężczyzn podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie Fig. 2. Mean value of anxiety level in the group of men and women divided into groups with different levels of iodine in the organism Źródło: jak pod ryc. 1 Niepokój jest przejawem negatywnego stanu emocjonalnego, który wiąże się z przewidywaniem niebezpieczeństwa z zewnątrz lub z wnętrza organizmu. Jest to proces wewnętrzny, czyli niezwiązany z bezpośrednim zagrożeniem albo bólem charakterystycznych dla strachu. To właśnie sytuacje, które nie mają znamion zagrożenia, wywołują niepokój. Zbyt długo trwający lęk, a co się z tym wiąże, także uczucie nieuzasadnionego niepokoju mogą w konsekwencji prowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych (Basińska 2009). Analizując średnie poziomu niepokoju wśród kobiet i mężczyzn w zależności od poziomu jodu w organizmie, odnotowano, że niezależnie od płci i poziomu jodu badani odznaczali się średnim poziomem niepokoju. Wśród osób z dopuszczalnym 221

nadmiarem mikroelementu kobiety odznaczały się wyższym poziomem omawianego negatywnego stanu emocjonalnego (11,14 ± 0,47 pkt) w porównaniu z mężczyznami (8,14 ± 1,1 pkt). Wśród osób z poziomem jodu większym od dostatecznego, kobiety i mężczyźni odznaczali się jednakowym poziomem niepokoju (odpowiednio: 10 ± 1,73 pkt i 10 ± 3,79 pkt). Najwyższy poziom niepokoju (12,38 ± 1,24 pkt) odnotowano u kobiet z optymalnym poziomem jodu w organizmie (ryc. 2). Frustracja jest kolejnym negatywnym stanem emocjonalnym powstającym wówczas, gdy w toku osiągania jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę, która to udaremnia (Danielewska 2002). W każdej z grup z różnym poziomem jodu w organizmie z uwzględnieniem płci określiliśmy średni poziom frustracji. Wyniki tej analizy przedstawiono na ryc. 3. 12 Poziom frustracji 10 8 pkt. 6 4 2 0 Kobiety Mężczyźni dopuszczalny nadm iar jodu większy od dostatecznego optym alny poziom jodu Ryc. 3. Średnie wartości poziomu frustracji w grupie kobiet i mężczyzn podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie Fig. 3. Mean value of frustration level in the group of men and women divided into groups with different levels of iodine in the organism Źródło: jak pod ryc. 1 U osób z dopuszczalnym nadmiarem mikroelementu wykazano wyższą średnią dla poziomu frustracji wśród kobiet (8 ± 0,54 pkt średni poziom frustracji) w porównaniu z grupą mężczyzn (5,71 ± 1,51 pkt brak frustracji). Natomiast w grupach z poziomem jodu większym od dostatecznego kobiety charakteryzowały się niższym stopniem frustracji (6,17 ± 0,91 pkt brak frustracji) w odróżnieniu od płci męskiej (8 ± 3 pkt średni poziom frustracji). U kobiet z optymalnym poziomem jodu odnotowano średni poziom frustracji (8,25 ± 1,67 pkt) (ryc. 3). W rezultacie z frustracji powstaje agresja (Danielewska 2002) oznaczająca zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie szkody jakiejś osobie lub rze- 222

czy. Działanie to ma charakter gwałtowny i otwarty (Żygulski 1998). Na ryc. 4 przedstawiono średnią poziomu agresji w grupach z różnym poziomem jodu w organizmie z uwzględnieniem płci. 18 16 Poziom agresji pkt. 14 12 10 8 6 4 2 0 Kobiety Mężczyźni dopuszczalny nadmiar jodu większy od dostatecznego optym alny poziom jodu Ryc. 4. Średnia poziomu agresji w grupie kobiet i mężczyzn podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie Fig. 4. Mean value of aggression level in the group of men and women divided into groups with different levels of iodine in the organism Źródło: jak pod ryc. 1 W wielu pracach psychologicznych autorzy wymieniają dwa pojęcia powiązane ściśle ze sobą, ale mające dwa różne znaczenia i skutki społeczne agresji oraz agresywności. Przy czym agresja to czynność, a agresywność to właściwość. Za czynność agresywną uznaje się konkretny akt zachowania występujący w formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, których celem jest szkodzenie innym (Pietrzak 2000). Poza tym agresję określa się jako zmienną personalną zaczynającą nasilać się w postępowaniu człowieka w zależności od wielu czynników, między innymi wieku, płci, umiejętności samokontroli zachowania i pochodzenia społecznego (Agresja i przemoc... 1998). Uwzględniając obecną wiedzę na temat biologicznych zaprogramowań zachowań zwierząt i ludzi oraz roli środowiska i doświadczeń indywidualnych w odniesieniu do rozwoju zachowań instynktownych, nie można prawdopodobnie ujmować charakteru ludzkiej destruktywności w kategoriach prostej opozycji: wrodzona lub nabyta agresywność (Agresja wśród młodzieży... 1996). Stwierdza się, że każdej sytuacji wywołującej frustrację towarzyszy występowanie określonych reakcji fizjologicznych w organizmie człowieka, które prowadzą do różnorodnych skutków w ustroju określanych pojęciem stresu (Terelak 2001). Stres 223

jest generalnie zjawiskiem fizjologicznie pobudzającym procesy życiowe oraz aktywność organizmu. Jednakże stres trwający długo może wywoływać u ludzi procesy fizjologicznie oraz psychicznie szkodliwe. W stresie wyróżnia się trzy stadia: reakcję alarmową, stadium odporności i stadium wyczerpania. W pierwszej fazie mogą przejawiać się zachowania agresywne, jeżeli organizm zadecyduje o walce, a nie o ucieczce. Z tego wynika, że zachowania agresywne jako odpowiedzi na frustrację mają podstawy fizjologiczne (Danielewska 2002). Nasilenie agresji wśród ludzi w ostatnich latach, głównie w krajach wysoko rozwiniętych, jest zjawiskiem budzącym niepokój, któremu poświęca się wiele uwagi, w tym także w badaniach psychologicznych, aby znaleźć środki zaradcze (Grochulska 1993, Agresja wśród młodzieży... 1996). Panuje również przekonanie, że mężczyźni mają większe skłonności do zachowań agresywnych. W momencie złości mężczyźni częściej uciekają się do bezpośredniej, fizycznej agresji, natomiast kobiety fizycznej konfrontacji unikają. Nie stwierdzono różnic pod względem stosowania agresji werbalnej. Dziewczęta i kobiety są bardziej skłonne do reagowania na złość płaczem, co często bywa błędnie interpretowane przez mężczyzn (Brannon 2002). Odnotowano różnice rozwojowe pomiędzy płciami. W każdej grupie wiekowej zauważono, że chłopcy częściej niż dziewczęta wykorzystują fizyczną agresję, a jej poziom wykazuje na przestrzeni lat stabilność umiarkowaną, co oznacza, że agresywne dzieci częściej wyrastają na osoby dorosłe stosujące przemoc. Jednak w miarę rozwoju zarówno dziewczęta, jak i chłopcy tracą na agresywności i w wieku już dorosłym różnice między płciami maleją, chociaż nadal istnieją, ponieważ mężczyźni około cztery razy częściej od kobiet popełniają przestępstwa z użyciem przemocy (Brannon 2002). Z analizy naszych badań wynika (ryc. 4), że kobiety z dopuszczalnym nadmiarem jodu mają wyższy średni poziom agresji (10,12 ± 0,5 pkt) niż mężczyźni (8,43 ± 1,25 pkt). Jednak mężczyźni mają większy średni poziom agresji (12 ± 3,61 pkt) niż kobiety (8,67 ± 1,15 pkt) przy poziomie jodu w organizmie większym od dostatecznego. U kobiet z optymalnym poziomem jodu również obserwuje się średni poziom agresji (11,75 ± 1,33 pkt), lecz jest on większy niż w przypadku pozostałych kobiet. Kolejnym krokiem było przedstawienie udziału procentowego studentów i studentek w zależności od poziomu jodu w ich organizmie z uwzględnieniem różnego stopnia trzech stanów psychoemocjonalnych (niepokoju, frustracji i agresji). Udział procentowy kobiet i mężczyzn z różnym poziomem niepokoju w grupie z dopuszczalnym nadmiarem jodu przedstawiono na ryc. 5. Okazało się, że w grupie tej znaczna większość kobiet (64,41%) wykazywała średni poziom niepokoju i był to wyższy odsetek procentowy niż w przypadku mężczyzn (42,86%). Brakiem niepokoju wykazało się tylko 16,95% kobiet, czyli znacznie mniej niż w przypadku płci męskiej (57,15%). Mężczyźni z dopuszczalnym nadmiarem jodu nie wykazywali wysokiego poziomu niepokoju, natomiast u kobiet taki stan odnotowano w 18,64% przypadków. Przy omawianym poziomie jodu większość badanych odznaczała się brakiem frustracji, przy czym więcej mężczyzn (71,43%) niż kobiet (50,85%) nie wykazywało takiego stanu psychoemocjonalnego. W grupie z dopuszczalnym nadmiarem jodu 40,68% kobiet i 28,57% mężczyzn wykazywało średni poziom frustracji, a tylko u nielicznych kobiet (8,47%) stwierdzono frustrację na poziomie wysokim. Większość osób z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (66,10% kobiet i 71,43% mężczyzn) wykazała się średnim poziomem agresji, natomiast wysoki poziom agresji stwierdzono 224

tylko u kobiet (11,86%). Stwierdziliśmy ponadto, że w tej grupie nieznacznie więcej mężczyzn (28,57%) niż kobiet (22,03%) nie wykazywało żadnej agresji. A B Ryc. 5. Procentowy udział kobiet (A) i mężczyzn (B) z różnym poziomem niepokoju, frustracji i agresji w grupie z dopuszczalnym nadmiarem jodu Fig. 5. Percentages of women (A) and men (B) with different levels of anxiety, frustration and aggression in the group with iodine level of possible excess Źródło: jak pod ryc. 1 225

Następnie przeanalizowaliśmy i porównaliśmy udział procentowy młodzieży z poziomem jodu wyższym od dostatecznego z podziałem na trzy stany psychoemocjonalne. Z wykresów przedstawionych na ryc. 6A i B wynika, że u połowy kobiet w sto- Kobiety z poziomem jodu większym od dostatecznego 90 83,33 80 70 66,67 60 50,00 % 50 40 33,33 33,33 30 20 16,67 16,67 10 0 0,00 NIEPOKÓJ FRUSTRACJA AGRESJA 0,00 brak średni poziom wysoki poziom A Mężczyźni z poziomem jodu większym od dostatecznego 70 66,67 60 50 % 40 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33 30 20 10 0 0,00 NIEPOKÓJ FRUSTRACJA AGRESJA brak średni poziom wysoki poziom B Ryc. 6. Procentowy udział kobiet (A) i mężczyzn (B) z różnym poziomem niepokoju, frustracji i agresji w grupie z poziomem jodu wyższym od dostatecznego Fig. 6. Percentages of women (A) and men (B) with different levels of anxiety, frustration and aggression in the group with iodine level more than adequate Źródło: jak pod ryc. 1 226

sunku do 33,3% mężczyzn występował średni stopień niepokoju przy tym poziomie jodu. Brak niepokoju odnotowano w takim samym stopniu u kobiet i u mężczyzn (po 33,33%), natomiast wysoki poziom niepokoju wykazywało więcej mężczyzn (33,33%) niż kobiet (16,67%). Okazało się, że najwięcej osób (83,33% kobiet i 66,67% mężczyzn) nie odczuwało frustracji, mając w organizmie poziom jodu wyższy od dostatecznego. Zarówno młodzież płci żeńskiej, jak i męskiej nie wykazywała wysokiego poziomu frustracji. W przypadku agresji nie ma znaczącej przewagi w rozkładzie procentowym do każdego poziomu agresji. Udział procentowy mężczyzn wykazujących brak, średni poziom i wysoki poziom agresji wynosił 33,33%, podobnie jak w przypadku analizy niepokoju. Wśród kobiet przeważały osoby (66,67%), które przy poziomie jodu wyższym od dostatecznego wykazywały średni poziom agresji (ryc. 6). Analizę udziału procentowego kobiet w grupie z optymalnym poziomem jodu i z różnym poziomem stanów psychoemocjonalnych przedstawiono na ryc. 7. Większość studentek z optymalnym poziomem jodu odznaczała się średnimi poziomami niepokoju (62,5%), frustracji (75%) i agresji (75%). Żadna z kobiet nie wykazywała braku agresji i wysokiego poziomu frustracji, natomiast wysoki poziom niepokoju i agresji wystąpił u 1/4 kobiet (25%). Kobiety z optymalnym poziomem jodu 80 75,0 75,0 70 62,5 60 % 50 40 30 25,0 25,0 25,0 20 12,5 10 0 0,0 0,0 NIEPOKÓJ FRUSTRACJA AGRESJA brak średni poziom wysoki poziom Ryc. 7. Procentowy udział kobiet z różnym poziomem niepokoju, frustracji i agresji w grupie z optymalnym poziomem jodu Fig. 7. Percentages of women with different levels of anxiety, frustration and aggression in the group with optimal iodine level Źródło: jak pod ryc. 1 Korelacyjne zależności między poziomem niepokoju, frustracji oraz agresji w grupie młodzieży studenckiej z terenów Pomorza przedstawiono na ryc. 8. Z poniższej korelacji wynika ścisły związek między niepokojem, frustracją oraz agresją. 227

Ryc. 8. Korelacje między poziomem niepokoju, frustracji oraz agresji w grupie młodzieży z terenów Pomorza Fig. 8. Correlation between the anxiety, frustration and aggression levels in a group of young people from Pomeranian region Źródło: jak pod ryc. 1 Długoletnie badania nad różnymi stanami emocjonalnymi wykazały związek agresji z innymi emocjami, ponieważ nie jest ona zjawiskiem jednolitym. Takie interesujące powiązania można znaleźć w teorii Karen Horney, która jest przedstawicielką teorii neopsychoanalitycznych kładących nacisk na uwarunkowania społecznego rozwoju osobowości. Zauważyła ona specyficzne powiązania między wrogością a lękiem. Żeby lepiej zrozumieć naturę takich powiązań, Horney, tak jak i Freud, wyróżniła lęk i strach jako osobne stany emocjonalne. Jak już wcześniej wspomniano, lęk nie jest zjawiskiem proporcjonalnym do zagrożenia, jak to jest w przypadku strachu. O lęku można na przykład mówić, kiedy boimy się zwierzęcia, a strach zwykle pojawia się w przypadku śmiertelnego zagrożenia, na przykład w kontakcie ze zwierzęciem zarażonym wścieklizną. Silna agresja może być bezpośrednim skutkiem lęku. Można również wyróżnić zależność odwrotną, kiedy spychamy do podświadomości wrogość, wtedy może pojawić się bezradność (Pilecka 2001). Podobnie jak i niedoczynność tarczycy, tak i nadczynność tego gruczołu powoduje zaburzenia w sferze psychoemocjonalnej. Analiza historii życia 25 osób z nadczynnością tarczycy ujawniła, że istnieją wyraźne różnice w poziomie neurotyzmu, lęku, depresji i niezbyt prawidłowej asertywności w porównaniu z osobami zdrowymi (Mandelbrote i Wittkower 1955). Zauważono związek pomiędzy silnymi wydarzeniami emocjonalnymi a wystąpieniem objawów choroby, dlatego też podjęto dokładniejszą analizę sposobu funkcjonowania i reagowania tych chorych. Okazało 228

się, że osoby te są nadwrażliwe głównie z powodu nieprawidłowych relacji z rodzicami o charakterze nadmiernej zależności od miłości i ochrony, z powodu lęku o możliwy rozwód rodziców, z powodu wykształcenia nadmiernych ideałów odnośnie do rodzicielstwa lub społecznych i moralnych obowiązków, które powodowały niezdolność w poradzeniu sobie ze zdarzeniami, a także ze względu na wczesną reakcję histeryczną na kłopoty w relacjach między rodzicami. Zdaniem Conrad (Lidz 1949) źródła lęków u chorych kobiet można sprowadzić do dwóch wzorów: po pierwsze do lęku o utratę opieki i uczucia, wiążącego się z brakiem matki lub brakiem jej aprobaty i po drugie lęku z powodu zagrożenia roli matki. Obie te drogi wskazują na występowanie pewnych braków w zakresie bezpiecznej identyfikacji z matką, co może mieć wielorakie konsekwencje w późniejszym życiu (Basińska 2009). Chorzy w tej grupie mają skłonności do nadmiernego wypełniania swoich obowiązków. Często są wśród nich najstarsze dzieci w rodzinie, a wielu z nich zmuszono do przedwczesnego uniezależnienia się. Chorzy ci przez całe życie starają się przezwyciężyć oraz pokonać własne lęki, a silne dążenie do osiągnięć i odpowiedzialności odgrywa rolę uspokajającą (Ham i in. 1951). Analizując historię życia tych ludzi, zauważono, że wielu z nich było przedwcześnie zmuszanych przez warunki środowiska do brania na siebie odpowiedzialności. Być może hipertyreoza stanowiła odpowiedź na potrzeby zwiększonego psychicznego obciążenia podczas funkcjonowania w sytuacji stresu (Ham i in. 1951). Lidz (1949) poszukiwał cech charakterystycznych dla pacjentów z hipertyreozą i zaobserwował bardzo bliski związek chorych z matkami, a po ich śmierci przedłużoną żałobę. Chorzy okazali się ludźmi mało asertywnymi i łatwymi do zranienia przez innych. W stosunku do swoich dzieci powielali rodzaj relacji, jaki mieli z własnymi matkami. W osobowości chorych wyodrębniono wiele nieadaptacyjnych właściwości, takich jak silne przywiązanie do rodziców lub ich zastępców, brak poczucia bezpieczeństwa, silne poczucie odpowiedzialności, niezdolność do uzewnętrznienia emocjonalnych doświadczeń, słabe odczuwanie zaburzeń występujących w ciele, brak świadomości potrzeby leczenia się. Nie obserwowano u nich tłumienia wrogości i objawów konwersyjnych (Gildea 1949). Dokładna analiza osobowości pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa pozwoliła określić dynamiczny wzór rozwoju choroby (Basińska 2009): 1) we wczesnym dzieciństwie frustracja, tęsknota i stałe zagrożenie poczucia bezpieczeństwa ze względu na traumatyczne doświadczenia; 2) przedwczesne, zakończone niepowodzeniem próby identyfikacji z upragnionym obiektem (relacja z matką była nieprawidłowa chociażby z tych powodów, które wymuszały u dziecka przedwczesną niezależność i samowystarczalność); 3) kontynuacja wysiłku ku przedwczesnej samowystarczalności i pomocy innym; 4) niepowodzenie w tych staraniach; 5) tyreotoksykoza (Basińska 2009). PODSUMOWANIE 1. Analiza jodurii młodzieży wykazała, że znaczna ich większość miała dopuszczalny nadmiar jodu. Jednak więcej takich osób zaobserwowano wśród kobiet niż mężczyzn. Grupa mężczyzn w naszych badaniach charakteryzowała się łagodnym i umiarkowanym niedoborem pierwiastka w porównaniu z grupą kobiet. 229

2. Analiza korelacji ujawniła, że poziomy agresji, frustracji i niepokoju są dodatnio skorelowane ze sobą. 3. Analiza samooceny stanów psychoemocjonalnych młodzieży ujawniła wyższy poziom niepokoju, frustracji i agresji wśród osób z optymalnym poziomem jodu w organizmie. Poza tym przy dopuszczalnym nadmiarze jodu w organizmie więcej kobiet wykazywało wyższy poziom agresji, frustracji i niepokoju. Natomiast więcej mężczyzn odznaczało się wyższym poziomem niepokoju i agresji już przy poziomie jodu w organizmie wyższym od dostatecznego. 4. Nadmiar jodu w organizmie wywołuje negatywne skutki w funkcjonowaniu układu nerwowego, powodując m.in. zaburzenia w sferze psychoemocjonalnej. BIBLIOGRAFIA Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży w instytucjach społeczno-opiekuńczych. 1998. J. Kuźma, Z. Szarota (red.). Kraków. Agresja wśród młodzieży i dzieci. Perspektywa psychoedukacyjna. 1996. A. Frączek, I. Pufal-Struzik (red.). Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce. Basińska M.A. 2009. Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobowościowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. Bauer M., London E.D., Silverman D.H., Rasgon N., Kirchheiner J., Whybrow P.C. 2003. Thyroid, brain and mood modulation in affective disorder: insights from molecular research and functional brain imaging. Pharmacopsychiatry, 36 Suppl 3: 215-221. Bieguszewski H. 2003. Fizjologia zwierząt. Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, Słupsk. Brannon L. 2002. Psychologia rodzaju. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Burch W.M. 1996. Endokrynologia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław. Charlton K., Skeaff S. 2011. Iodine fortification: why, when, what, how, and who? Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care, 14(6): 618-624 (doi: 10.1097/MCO.0b013e32834b2b30). Chung H.R. 2014. Iodine and thyroid function. Ann. Pediatr. Endocrinol. Metab., 19(1): 8-12 (doi: 10.6065/apem.2014.19.1.8). Cieślik A., Marmurowska-Michałowska H. 2004. Poziom kontroli emocji u chorych na białaczkę. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, 59(14): 335-340. Cooper D.S., Doherty G.M., Haugen B.R., Kloos R.T., Lee S.L., Mandel S.J., Mazzaferri E.L., McIver B., Sherman S.I., Tuttle R.M. 2006. The American Thyroid Association Guidelines Taskforce. Management guidelines for patients with thyroid nodules and differentiated thyroid cancer. Thyroid, 16:109-142. Danielewska J. 2002. Agresja u dzieci szkoła porozumienia. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa. Davis J.D., Stern R.A., Flashman L.A. 2003. Cognitive and neuropsychiatric aspects of subclinical hypothyroidism: significance in the elderly. Curr. Psychiatry Rep., 5(5): 384-390. Davis J.D., Tremont G. 2007. Neuropsychiatric aspects of hypothyroidism and treatment reversibility. Minerva Endocrinol., 32(1): 49-65. Delange F. 1994. The disorders induced by iodine deficiency Thyroid, 4(1): 107-128. Delange F., Benoist B. de, Pretell E., Dunn J.T. 2001. Iodine deficiency in the world: where do we stand at the turn of the century? Thyroid, 11(5): 437-447. Demartini B., Masu A., Scarone S., Pontiroli A.E., Gambini O. 2010. Prevalence of depression in patients affected by subclinical hypothyroidism. Panminerva Med., 52(4): 277-282. 230

Diagnostyka czynnościowa zaburzeń hormonalnych z elementami diagnostyki różnicowej. 2011. A. Lewiński, A. Zygmunt (red.). Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o., Lublin. Diseases of the Thyroid. 2003. Braverman L.E. (ed.). 2 nd ed. Humana Press, Totowa, New Jersey. Dunn J.T., Crutchfield H.E., Gutekunst R., Dunn A.D. 1993. Methods for Measuring Iodine in Urine. International Council for Control of Iodine Deficiency Disorders, Amsterdam. Everly Jr., Rosenfeld R. 1992. Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Fountoulakis K.N., Kantartzis S., Siamouli M., Panagiotidis P., Kaprinis S., Iacovides A., Kaprinis G. 2006. Peripheral thyroid dysfunction in depression. World J. Biol. Psychiatry, 7(3): 131-137. Gasiul H. 2002. Teorie emocji i motywacji. Rozważania psychologiczne. Wydawnictwo UKSW, Warszawa. Gildea E.F. 1949. Special futures of personality which are common to certain psychosomatic disorders. Psychosom. Med., 11(5): 273-281. Grochulska J. 1993. Agresja u dzieci. Wyd. 2. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Grzywa M., Kloc-Rojek M., Zaborska A. 2009. Ciężki epizod depresyjny z objawami psychotycznymi na podłożu niedoczynności tarczycy. Pol. Merk. Lek., XXVII, 161: 397-399. Gunnarsson T., Sjöberg S., Eriksson M., Nordin C. 2001. Depressive symptoms in hypothyroid disorder with some observations on biochemical correlates. Neuropsychobiology, 43(2): 70-74. Ham G.C., Alexander F., Carmichael H.T. 1951. A psychosomatic theory of thyrotoxicosis. Psychosom. Med., 13(1): 18-35. Harris E.C., Barraclough B. 1997. Suicide as an outcome for mental disorders. A metaanalysis. Br. J. Psychiatry, 170: 205-228. Hays M.T., Hsu L., Kohatsu S. 1992. Transport of the thyroid hormones across the feline gut wall. Thyroid, 2(1): 45-56. Heinrich T.W., Grahm G. 2003. Hypothyroidism presenting as psychosis: myxedema madness revisited. Prim. Care Companion J. Clin. Psychiatry, 5(6): 260-266. Hetzel B.S., Maberly G.F. 1986. Iodine. W: Trace elements in human and animal nutrition. W. Mertz (ed.). 5 th ed. Academic Press, New York. ICCIDD, WHO, UNICEF. 2001. Assessment of Iodine Deficiency Disorders and Monitoring their Elimination. A guide for programme managers. 2 nd ed. World Health Organization. Jarosz M. 1998. Psychologia lekarska. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa. Kofta M. 1979. Samokontrola a emocje. PWN, Warszawa. Kurosad A., Nicpoń J., Kubiak K., Jankowski M., Kungl K. 2005. Występowanie, obieg i obszar niedoboru jodu oraz główne jego źródła w żywieniu człowieka i zwierząt. Adv. Clin. Exp. Med., 14(5): 1019-1025. Kuszczak A.J. 2007. Kontrola emocji w grupie kobiet z chorobą Gravesa-Basedowa. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. Lass P., Slawek J., Derejko M., Rubello D. 2008. Neurological and psychiatric disorders in thyroid dysfunctions. The role of nuclear medicine: SPECT and PET imaging. Minerva Endocrinol., 33(2): 75-84. Lidz T. 1949. Emotional factors in the etiology of hyperthyroidism. The report of the preliminary survey. Psychosom. Med., 11(1): 2-8. Lok C.F., Bishop G.D. 1999. Emotion control, stress, and health. Psychology & Health, 14(5): 813-827. Makowska R. 2007. Cechy osobowości kobiet chorych na autoagresywne choroby tarczycy. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. Mandelbrote B.M., Wittkower E.D. 1955. Emotional factors in Graves disease. Psychosom. Med., 17(2): 109-123. 231