Urazy zębów u dzieci stan świadomości nauczycieli szkół podstawowych w Łodzi

Czas. Stomatol., 2006, LIX, 4, 257-265 Organ Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego http://www.czas.stomat.net Urazy zębów u dzieci stan świadomości nauczycieli szkół podstawowych w Łodzi Dental trauma in children awareness of primary school teachers in Łódź Agnieszka Prociów 1, Angelika Wójcicka-Rubin 2, Agnieszka Żęcin 1 Z Zakładu Endodoncji Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 1 Kierownik: prof. dr hab. n. med. H. Pawlicka Z Zakładu Periodontologii i Chorób Błony Śluzowej Jamy Ustnej Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Kierownik: prof. dr hab. n. med. A. J. Kurnatowska Streszczenie Wprowadzenie: urazy zębów stanowią ważny problem kliniczny u pacjentów w wieku rozwojowym i najczęściej zdarzają się podczas zajęć szkolnych. Cel pracy: oceniono stan wiedzy nauczycieli szkół podstawowych w Łodzi z zakresu zasad postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Materiały i metody: przeprowadzono ankietę wśród 289 nauczycieli z 14 szkół podstawowych w Łodzi. Wyniki: analiza ankiet wykazała, że ponad 64% nauczycieli ukończyło kurs pierwszej pomocy, ale tylko 3,2% osób podczas kursu uzyskało informacje na temat zasad postępowania w stanach pourazowych zębów. Ponad 76% nauczycieli w pierwszej kolejności skierowałoby dziecko po urazie do szkolnej pielęgniarki. Jedynie 14,5% nauczycieli wiedziało, w jaki sposób należy przechować wybity ząb. Większość ankietowanych (81%) zauważa potrzebę szkolenia z zakresu postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Wniosek: stan wiedzy nauczycieli szkół podstawowych dotyczący postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci jest zdecydowanie niewystarczający. Summary Introduction: Dental trauma represents an important clinical problem in patients at the developmental age. It occurs most frequently in the school environment. Aim of the study: The knowledge of primary school teachers from Łódź concerning the emergency management of dental trauma was assessed. Material and methods: A total of 289 teachers from 14 participating schools were asked to fill in a questionnaire. Results: The analysis of the questionnaires revealed that over 64% of respondents had first aid training, however, only 3.2% were given advice on the management of dental trauma. Over 76% of teachers indicated that a school nurse would be the first person to contact in the event of trauma. Only 14.5% of respondents had knowledge of the adequate medium of transportation of avulsed teeth. The majority of teachers (81%) were of an opinion that training on the management of dental trauma in children is necessary. Conclusion: The level of knowledge of the management of dental injuries in children appears highly inadequate among primary school teachers. HASŁA INDEKSOWE: uszkodzenia urazowe zębów, nauczyciele szkół podstawowych, pierwsza pomoc, replantacja KEYWORDS: dental trauma, primary school teachers, first aid, replantation 257

A. Prociów i in. Czas. Stomatol., Wstęp Uszkodzenia urazowe zębów zarówno mlecznych, jak i stałych stanowią ważny problem stomatologii wieku rozwojowego (4). Urazy zębów zajmują drugą pozycję po próchnicy pod względem potrzeb leczniczych u dzieci i młodzieży. Najczęstszą ich przyczyną (11) w uzębieniu stałym są: upadek dziecka (66,1%), uprawianie sportu (16,9%) oraz uderzenie twardym przedmiotem (10%). Czynnikiem usposabiającym do powstawania urazów zębów przednich są wady zgryzu, zwłaszcza protruzja górnych zębów siecznych (14, 16). Urazy zębów mlecznych dotyczą najczęściej dzieci między 1 a 2 rokiem życia w okresie intensywnego rozwoju ruchowego oraz między 4 a 6 rokiem życia w okresie intensywnych gier i zabaw. Z problemem urazów zębów stałych spotykamy się zazwyczaj u dzieci w wieku 7-12 lat (11, 14). Jak wynika z obserwacji Szpringer-Nodzak, przypadki urazowych uszkodzeń zębów u dzieci często zdarzają się w środowisku szkolnym (14). Uszkodzenia urazowe zębów u dzieci obejmują m.in. nadłamanie szkliwa, złamanie korony lub korzenia zęba, a także częściowe i całkowite zwichnięcie zęba. Towarzyszyć im mogą uszkodzenia wyrostków zębodołowych, kości szczęk, żuchwy, jak również tkanek miękkich twarzy i błony śluzowej jamy ustnej (3, 14). Nieudzielenie prawidłowej i natychmiastowej pomocy w przypadku urazów zębów może doprowadzić do zaburzenia czynności układu stomatognatycznego oraz wyglądu estetycznego dziecka. W środowisku szkolnym najczęstszymi świadkami urazów są nauczyciele, których postępowanie w chwili wypadku ma wpływ na rokowanie i możliwość dalszego leczenia zębów po urazie. Podkreśla się istotną rolę nauczycieli w udzielaniu pierwszej pomocy w stanach pourazowych zębów u dzieci. Badania wykonane w Nowej Zelandii wykazały, że nauczyciele szkół podstawowych mieli niewystarczającą wiedzę na temat prawidłowego postępowania w tych przypadkach (3). Do podobnych wniosków doszli także badacze z Wielkiej Brytanii, Hong-Kongu, Australii i Singapuru (2, 3, 5, 13). Z uwagi na fakt, że w dostępnym piśmiennictwie brak jest danych o przeprowadzeniu podobnych badań w Polsce, autorki pracy podjęły próbę zbadania stanu świadomości nauczycieli szkół podstawowych w Łodzi dotyczącą postępowania z uczniem, który doznał urazu zęba lub zębów. Cel pracy Celem pracy była ocena wiedzy nauczycieli szkół podstawowych na terenie Łodzi dotyczącej postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Materiał i metody Badaniem objęto grupę 289 nauczycieli z 14 losowo wybranych szkół podstawowych na terenie Łodzi. Na potrzeby niniejszej pracy przygotowano ankietę, podobną do wykorzystywanych przez autorów z Hong-Kongu (3), Anglii (5) i Singapuru (13). Ankieta miała charakter anonimowy i dobrowolny. Każda ankieta składała się z trzech części. Pierwsza jej część zawierała 10 pytań dotyczących danych osobowych i zawodowych, tj. wieku, płci, doświadczenia zawodowego oraz uczestnictwa w kursach pierwszej pomocy. Druga część ankiety obejmowała 11 pytań dotyczących stanów pourazowych zębów, ze szczególnym uwzględnieniem postępowania w przypadku całkowitego zwichnięcia zęba. W trzeciej części ankiety zamieszczono opisy dwóch przypadków urazu zębów u dzieci. Pierwszy przypadek dotyczył złamania korony zęba, zaś drugi całkowitego jego zwichnięcia (ryc. 1). Wyniki badania poddano analizie statystycznej w celu porównania poziomu wiedzy nauczycieli uwzględniając: 258

2006, LIX, 4 Urazy zębów u dzieci 1 A N K I E T A CZ 3 Opis przykładowych sytuacji Przypadek 1 Podczas lekcji wychowania fizycznego 10-letnia dziewczynka została uderzona w twarz piłk siatkow. Zauwa ono u niej złamanie koron z bów przednich górnych. Dziewczynka nie doznała innych obra e i nie utraciła przytomno ci. 1. Czy uszkodzone z by górne były z bami stałymi czy mlecznymi? Stałe Mleczne Nie wiem 2. Które z nast puj cych post powa uwa aj Pa stwo za wła ciwe? (mo liwe kilka odpowiedzi) a) po zaj ciach lekcyjnych nale y skontaktowa si z rodzicami w celu poinformowania o zaistniałym wypadku b) poda dziewczynce ciepły napój i skontaktowa si z rodzicami c) natychmiast dziewczynk skierowa do piel gniarki szkolnej d) odnale fragmenty złamanych z bów e) natychmiast skontaktowa si z rodzicami i poleci im zabranie dziewczynki do dentysty inne, prosz poda Przypadek 2 Podczas lekcji wychowania fizycznego 13-letni chłopiec został przypadkowo uderzony w twarz przez innego ucznia w czasie gry w koszykówk. U dziecka zaobserwowano brak górnego siekacza. 3. Które z nast puj cych post powa uwa aj Pa stwo za najwła ciwsze (podaj jedn odpowied )? a) usun chłopca z boiska oraz poleci mu nagryza chusteczk higieniczn w miejscu brakuj cego z ba b) odnale utracony z b, opłuka, umie ci go w płynie, a nast pnie odda chłopcu w celu zabrania z ba do dentysty c) odnale utracony z b, opłuka go w celu oczyszczenia, a nast pnie wprowadzi z b do z bodołu d) umie ci z b w płynie i odesła chłopca z nim do domu e) poprosi chłopca, aby ostro nie trzymał z b w ustach i natychmiast zawie go do najbli szego dentysty inne, prosz poda Ryc. 1. Fragment ankiety części trzeciej. wcześniejszy kontakt z dzieckiem po urazie zębów; Grupa A tak, Grupa B nie, doświadczenie zawodowe (lata pracy w zawodzie nauczyciela); Grupa C poniżej 10 lat, Grupa D powyżej 10 lat, nauczany przedmiot; Grupa E wychowanie fizyczne, Grupa F pozostałe przedmioty, ukończenie kursu pierwszej pomocy; Grupa G tak, Grupa H nie. Wykonano analizę częstości za pomocą testu niezależności chi 2. Uznano za istotne statystycznie zależności, gdy prawdopodobieństwo błędu było mniejsze od 0,001 (p<0,001). Wyniki Wyniki ankiety dotyczące części 1 Na pytania ankietowe odpowiedziało 289 osób, w tym 263 (91%) kobiet i 26 (9%) mężczyzn. Większość badanych stanowi- 259

A. Prociów i in. Czas. Stomatol., li nauczyciele w wieku 40-49 lat (107 osób 37%). Doświadczenie zawodowe respondentów najczęściej przekraczało 15 lat (105 osób 36,3%). Najliczniejszą grupę stanowili nauczyciele nauczania zintegrowanego (85 osób 29,4%) oraz wychowania fizycznego (54 osoby 18,7%). Wszyscy ankietowani podali, że sprawują nadzór nad uczniami podczas przerw lekcyjnych, w tym aż 235 nauczycieli (81,3%) pilnuje uczniów każdego dnia (ryc. 2). Ryc. 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jeśli Państwa uczeń doznałby urazu okolicy jamy ustnej lub przyszedłby z wybitym zębem po urazie, trzymanym w dłoni, do kogo skierowalibyście dziecko w pierwszej kolejności? Ryc. 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często pilnują Państwo uczniów podczas przerw lekcyjnych? Kurs pierwszej pomocy ukończyło 187 (64,7%) nauczycieli, w tym zaledwie 6 (3,2%) uzyskało informacje na temat postępowania w stanach pourazowych zębów. Wyniki ankiety dotyczące części 2 W grupie ankietowanej 62 (21,4%) osoby znalazły się w sytuacji, gdy uczeń będący pod ich opieką doznał urazu zębów. W 12 (19,3%) przypadkach było to całkowite zwichnięcie zęba. Nauczyciele zapytani, do kogo w pierwszej kolejności skierowaliby dziecko po urazie, w 221 (76,5%) przypadkach wskazali szkolną pielęgniarkę (ryc. 3). Zabiegu replantacji zęba u dziecka, które doznało urazu nie podjęłoby się 226 (78,2%) ankietowanych. W 226 (78,2%) przypadkach nauczyciele nie wiedzieli, w jakim okresie od całkowitego zwichnięcia zęba powinna być przeprowadzona jego replantacja. Tylko 23 (8%) respondentów wskazało na potrzebę natychmiastowej replantacji, a 13 (4,5%) za optymalny czas przyjęło 30 minut. 233 (80,6%) nauczycieli nie wiedziało, czy i w jaki sposób należy oczyścić ząb przed replantacją. W celu transportu wybitego zęba 151 (52,2%) ankietowanych owinęłoby ząb jałowym opatrunkiem, 26 (9%) nauczycieli przechowałoby ząb w płynie, zaś 6 (2%) umieściłoby ząb w przedsionku jamy ustnej dziecka. Ankietowani wybrali sól fizjologiczną w 30,8% przypadków, płyn odkażający w 19,7% oraz ślinę w 6,6% jako płyn do przechowania zęba w czasie transportu (ryc. 4). Na pytanie dotyczące przyczyn niechęci nauczycieli do replantacji zębów, 145 (50,2%) ankietowanych najczęściej wskazywało na brak wiedzy o możliwości replantacji oraz braku umiejętności potrzebnych do przeprowadzenia tego zabiegu (51 osób 17,6%). Zdecydowana większość 258 (89,3%) respondentów nigdy nie otrzymała wskazówek dotyczących postępowania w przypadku całkowitego zwichnięcia zęba (ryc. 4). Wyniki ankiety dotyczące części 3 P r z y p a d e k 1 Złamanie korony zęba Na pytanie czy u 10-letniej dziewczynki zęby przednie są zębami mlecznymi czy stałymi, prawidłowej odpowiedzi udzieliło 226 (78,2%) ankietowanych, 20 (6,9%) respon- 260

2006, LIX, 4 Urazy zębów u dzieci Ryc. 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jeśli użyliby Państwo płynu do przechowania w czasie transportu zęba, jaki będzie to płyn? dentów stwierdziło, że są to zęby mleczne, zaś 43 (14,8%) nie znało odpowiedzi na to pytanie. Pytanie drugie zawierało trzy prawidłowe odpowiedzi (c, d, e), z możliwością wielokrotnego wyboru. Prawidłowe odpowiedzi wybrało 239 (82,8%) nauczycieli, których rozkład zawarto w tabeli I. P r z y p a d e k 2 Całkowite zwichnięcie zęba W pytaniu trzecim za najwłaściwsze odpowiedzi przyjęto b i e. Uzyskane dane na temat postępowania w przykładowej sytuacji całkowitego zwichnięcia zęba u 13-letniego chłopca ilustruje tabela II. Zdecydowana większość, 236 (81,6%) ankietowanych zauważa potrzebę dalszego kształcenia z zakresu postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Zainteresowanie udziałem w specjalnie przygotowanym szkoleniu poświęconym temu zagadnieniu wyraziło 191 (66,1%) nauczycieli. Wyniki analiz statystycznych przeprowadzonych dla wybranych grup nauczycieli zestawiono na ryc. 5-8. Stwierdzono istotną statystycznie zależność (p<0,001) pomiędzy poziomem wiedzy nauczycieli, którzy ukończyli kurs pierwszej pomocy; grupa G, a nauczycielami niebiorącymi udziału w takim szkoleniu; grupa H (ryc. 8). Pomiędzy pozostałymi grupami ankietowanych (ryc. 5-7) nie wykazano zależności statystycznie znamiennej (p>0,001). Ryc. 5. Procent prawidłowo udzielanych odpowiedzi w grupach A i B. T a b e l a I. Rozkład prawidłowych odpowiedzi na pytanie 2 w 3 części ankiety Warianty prawidłowych odpowiedzi c d e Ce de cd cde n = 239 48 4 34 62 19 7 65 82,80% 16,6 1,4 11,7 21,4 6,8 2,4 22,5 T a b e l a I I. Rozkład odpowiedzi na pytanie 3 w 3 części ankiety Warianty prawidłowych odpowiedzi a b c d e inne n = 289 75 99 9 20 52 34 100% 26 34,2 3,1 7 18 11,7 261

A. Prociów i in. Czas. Stomatol., Ryc. 6. Procent prawidłowo udzielanych odpowiedzi w grupach C i D. Ryc. 7. Procent prawidłowo udzielanych odpowiedzi w grupach E i F. Ryc. 8. Procent prawidłowo udzielanych odpowiedzi w grupach G i H. Dyskusja Urazy zębów stanowią drugą, co do częstości przyczynę zgłaszania się dzieci do przychodni stomatologicznej (14). Uszkodzenia zębów zazwyczaj mają miejsce podczas zajęć szkolnych, gdzie najczęstszymi świadkami urazu są nauczyciele (3). Właściwe udzielenie pierwszej pomocy w tej sytuacji wpływa korzystnie na przebieg i możliwości dalszego leczenia. Nieprawidłowe postępowanie opiekuna w chwili urazu może natomiast doprowadzić do wielu powikłań, a nawet do całkowitej utraty zęba. W tych przypadkach wymagane jest zespołowe i kompleksowe leczenie, z udziałem chirurga stomatologicznego, pedodonty, ortodonty oraz protetyka. Z uwagi na fakt, że długotrwałe leczenie skutków urazu ma niekorzystny wpływ na psychikę dziecka, powinno się rozpowszechniać zasady pierwszej pomocy w stanach pourazowych zębów wśród różnych grup społecznych. Stąd skierowano badanie ankietowe do nauczycieli, ponieważ mają oni bezpośredni kontakt z dziećmi w wieku szkolnym. Z analizy ankiety wynika, że 64,7% nauczycieli ukończyło kurs pierwszej pomocy. W porównaniu z podobnymi badaniami, przeprowadzonymi w innych krajach, odsetek ten jest stosunkowo niski (3). W Wielkiej Brytanii i Hong-Kongu ponad 90% nauczycieli wzięło udział w kursach poświęconych tej tematyce. Z wykonanych badań wynika, że pedagodzy mają największe zaufanie do szkolnej pielęgniarki (76,5%), jako osoby kompetentnej w udzielaniu pierwszej pomocy w stanach pourazowych zębów u dzieci. Wskazuje to, iż od jej wiedzy i umiejętności może zależeć dalsze rokowanie. Dlatego też autorki zauważają potrzebę przeprowadzenia podobnej ankiety wśród pielęgniarek szkolnych, aby zbadać czy istnieje konieczność ich szkolenia w tym zakresie. W przypadku całkowitego zwichnięcia zęba stałego, zaleca się wykonanie zabiegu natychmiastowej replantacji. Zapobiega on dalszym uszkodzeniom komórek więzadeł ozębnej na powierzchni korzenia zęba (2, 7, 15). Niestety, aż 78% ankietowanych nie podjęłoby się wykonania tego zabiegu i słusznie, gdyż zabieg 262

2006, LIX, 4 Urazy zębów u dzieci replantacji zęba powinien wykonać profesjonalista, który w warunkach aseptycznych dokładnie zbada zębodół po usunięciu skrzepu, wprowadzi ząb do zębodołu i unieruchomi go. Zadaniem najbliższego otoczenia dziecka w szkole powinno być właściwe zabezpieczenie zęba przed wysuszeniem, sprzyjającym obumieraniu komórek ozębnej i jak najszybszy kontakt ze stomatologiem. Zapewnienie odpowiedniego wilgotnego środowiska zwiększa powodzenie zabiegu replantacji nawet do 90% (6). Najlepszym sposobem przechowania całkowicie zwichniętego zęba na czas transportu do lekarza dentysty jest umieszczenie go w mleku, ślinie lub soli fizjologicznej. Nieco gorszym rozwiązaniem jest użycie wody (6, 8, 14, 15). Ponad 45% nauczycieli wskazało na jeden z ww. płynów. Niestety pozostała grupa badanych nie wiedziała, w jakim płynie umieścić ząb lub wybrała szkodliwie działający na tkanki zęba płyn odkażający. Obecnie za najlepsze płyny transportowe uważa się gotowe preparaty zawierające w swoim składzie antybiotyk, np. Dentosafe, HBSS Hank s Balanced Salt Solution, Save-A Tooth, w które powinna być zaopatrzona apteczka szkolna. Słusznie wielu autorów zaleca, aby wymienione płyny znajdowały się w standardowym wyposażeniu szkolnych gabinetów zabiegowych (6). Większość ankietowanych (52,2%) zabezpieczyłaby ząb w sposób nieprawidłowy, owijając go suchym, jałowym opatrunkiem. Takie postępowanie powoduje martwicę komórek więzadeł ozębnej, a tym samym zmniejsza prawdopodobieństwo zachowania zęba w jamie ustnej po replantacji (6, 7, 8). Czas przebywania zęba poza jamą ustną jest jednym z ważniejszych czynników decydujących o powodzeniu zabiegu replantacji. Uważa się, że im ten czas jest krótszy, tym istnieje większa szansa na prawidłowe umocowanie zęba replantowanego (1, 5, 6, 10). W idealnych warunkach replantacja powinna być wykonana w ciągu 30 minut (6, 9, 12). Analiza wyników wykazała, że jedynie 12,4% respondentów było świadomych tego faktu, natomiast zdecydowana większość nauczycieli (78,2%) nie wiedziała, w jakim czasie od całkowitego jego zwichnięcia, powinno się replantować ząb. Wiedza na ten temat pozwoliłaby nauczycielom na podjęcie natychmiastowych czynności, zmierzających do szybkiego kontaktu dziecka z lekarzem dentystą. Pytania zawarte w trzeciej części ankiety miały na celu ocenę poziomu wiedzy na temat uzębienia u dzieci w wieku szkolnym oraz ocenę postępowania w dwóch różnych rodzajach urazów zębów. Ponad 78% ankietowanych udzieliło poprawnej odpowiedzi, że zęby przednie górne u 10-letniej dziewczynki są zębami stałymi. Zdecydowanie większe wątpliwości mieli nauczyciele z Hong-Kongu, którzy jedynie w 47% przypadków udzielili prawidłowej odpowiedzi (3). Rokowanie w przypadku złamania stałego zęba zależy przede wszystkim od klasy (grupy) urazu, stanu miazgi, wieku dziecka oraz czasu podjęcia właściwego leczenia (8). W przypadku złamania korony zęba stałego, pierwsza pomoc powinna polegać na jak najszybszym skontaktowaniu dziecka z lekarzem dentystą. Za prawidłowe postępowanie można uznać także natychmiastowe skierowanie dziecka do szkolnej pielęgniarki, która na podstawie wiedzy medycznej powinna podjąć odpowiednie działania. Wskazane byłoby również odnalezienie odłamanego fragmentu korony zęba w celu ewentualnego wykorzystania go do późniejszej jej odbudowy. Zbyt późny kontakt ze stomatologiem może wpłynąć niekorzystnie na rokowanie, natomiast podanie ciepłego napoju może nasilić ewentualne krwawienie z uszkodzonych tkanek miękkich. Jak wynika z odpowiedzi udzielanych na 2 pytanie z części trzeciej, większość ankietowanych (82,7%) zachowałaby się w tej sytuacji prawidłowo. Więcej kontrowersji wśród nauczycieli wzbudziło trzecie pytanie, dotyczące całko- 263

A. Prociów i in. Czas. Stomatol., witego zwichnięcia górnego zęba siecznego u 13-letniego chłopca. Tylko 52,2% respondentów wskazało na potrzebę natychmiastowego kontaktu z lekarzem dentystą, po uprzednim właściwym zabezpieczeniu zęba (umieszczeniu go w płynie lub w przedsionku jamy ustnej dziecka). Większość nauczycieli (81,6%) zauważa potrzebę poszerzania swojej wiedzy na temat urazów zębów u dzieci. Zaskakujący jest fakt, że wysoki odsetek nauczycieli szkół podstawowych (66,1%), pomimo wielu obowiązków związanych z wykonywanym zawodem, chciałby poświęcić swój czas na zdobywanie dodatkowych informacji na temat udzielania pierwszej pomocy w stanach pourazowych zębów u dzieci. Przeprowadzona analiza statystyczna pozwoliła zbadać, czy istnieje zależność pomiędzy trafnością udzielanych odpowiedzi, a wcześniejszym kontaktem z dzieckiem po urazie zębów (grupy A i B), doświadczeniem zawodowym (grupy C i D), nauczanym przedmiotem (grupy E i F) oraz ukończeniem kursu pierwszej pomocy (grupy G i H). Autorki przyjęły założenie, że osoby, które choć raz miały do czynienia z urazem zęba u dzieci powinny mieć większą wiedzę na ten temat. Niestety, nie wykazano zależności statystycznie znamiennej pomiędzy ocenianymi grupami A i B; p> 0,001 (ryc. 5). Może to wynikać z faktu, że nauczyciele nie mają dostępu do szczegółowych informacji obejmujących zasady postępowania z dziećmi, które doznały urazu zębów. Jeśli istniałoby powszechnie dostępne źródło informacji na ten temat, nauczyciele mogliby uniknąć błędów w przyszłości. Na częstość prawidłowo udzielanych odpowiedzi nie miało wpływu także doświadczenie zawodowe nauczycieli (p> 0,001). Z naszych badań wynika, że zarówno długoletni staż zawodowy (grupa D), jak i kształcenie przeddyplomowe (grupa C) nie gwarantują odpowiednio wysokiego poziomu wiedzy w tym zakresie. Dlatego też istnieje potrzeba skierowania programu profilaktycznego do wszystkich nauczycieli, bez względu na staż pracy. Kolejna analiza dotyczyła porównania stanu wiedzy nauczycieli wychowania fizycznego z nauczycielami innych przedmiotów. Poziom wiedzy nauczycieli WF na temat stanów pourazowych zębów jest szczególnie istotny z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia urazów podczas zajęć sportowych. Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności pomiędzy poziomem wiedzy nauczycieli z grupy E, a poziomem z grupy F (p>0,001). Uzyskane wyniki skłaniają nas do stwierdzenia, że program kształcenia nauczycieli WF nie zawiera wystarczającej liczby szczegółowych informacji na temat pourazowych uszkodzeń zębów. Ukończenie kursu pierwszej pomocy miało wpływ na częstość prawidłowo udzielanych odpowiedzi. Wyższy poziom wiedzy nauczycieli z grupy G, w porównaniu do grupy H był istotny statystycznie (p<0,001). Z tych danych wynika, że informacje przekazywane podczas kursów pierwszej pomocy wpłynęły w pewnym stopniu na poprawę stanu wiedzy nauczycieli z zakresu postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Wprowadzenie problematyki urazów zębów do programu kursów pierwszej pomocy mogłoby znacząco poszerzyć wiedzę nauczycieli. Autorki pracy uważają, że istnieje potrzeba stworzenia odpowiedniego pod względem treści i formy programu profilaktycznego z zakresu postępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci. Powinien on obejmować informacje na temat uzębienia dziecka, udzielania pierwszej pomocy w przypadku urazów w obrębie jamy ustnej, ze szczególnym uwzględnieniem złamania korony i całkowitego zwichnięcia zęba. Wnioski 1. Wiedza nauczycieli z wybranych szkół podstawowych na terenie Łodzi dotycząca po- 264

2006, LIX, 4 Urazy zębów u dzieci stępowania w stanach pourazowych zębów u dzieci jest niewystarczająca. 2. Istnieje potrzeba stworzenia programu profilaktycznego, uwzględniającego zagadnienie urazów zębów, skierowanego do nauczycieli szkół podstawowych na etapie kształcenia przed i podyplomowego. 3. Wskazane jest przeprowadzenie dalszych badań, które sprawdziłyby wiedzę pielęgniarek szkolnych, rodziców i opiekunów grup sportowych dotyczącą postępowania w stanach pourazowych zębów. Przewiduje się możliwość wprowadzenia odpowiedniego programu profilaktycznego skierowanego do ww. grup. 4. Do programu kursu pierwszej pomocy należałoby wprowadzić zagadnienia związane z udzielaniem pierwszej pomocy dziecku, które doznało urazu zęba. Piśmiennictwo 1. Barnett J. R., Burton W. E., Nuckles D. B.: Intentional replantation: report of a successful case. Quintessence Int., 1992, 12, 755-757. 2. Blakytyny C., Surbuts C., Thomas A., Hunter M. L. Avulsed permanent incisors: knowledge and attitudes of primary school teachers with regard to emergency management. Int. J. Paediat. Dent., 2001, 11, 327-332. 3. Chan A. W. K., Wong T. K. S., Cheung G. S. P.: Lay knowledge of physical education teachers about the emergency management of dental trauma in Hong-Kong. Dent. Traumatol., 2001, 17, 77-85. 4. Gachowska- Barańska M., Postek-Stefańska L., Adamczyk- Lemieszewska B.: Pourazowe uszkodzenia zębów w materiale Katedry i Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Śl. AM Czas. Stomatol., 1991, XLIV, 7-8, 485-491. 5. Hamilton F. A., Hill F. J., Mackle I. C.: Investigation of lay knowledge of the management of avulsed permanent incisors. Endod. Dent. Traumatol., 1997, 13, 19-23. 6. Janda-Wasiluk L., Trykowski J.: Obecne poglądy na temat zabiegów replantacji zębów. Stomatol. Współcz., 1997, Supl. 1, 40- -44. 7. Ledzion S.: Postępowanie w przypadku urazów górnych siekaczy centralnych opis przypadku. Stomatol. Współcz., 1998, 2, 97-100. 8. Mackie I. C., Worthington H. V.: An investigation of replantation of traumatically avulsed permanent incisor teeth. Br. Dent. J., 1992, 172, 17-20. 9. Messkoub M.: Intentional replantation: A successful alternative for hopeless teeth. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1991, 71, 743-747. 10. Phay-Ming T., Chiu-Po C., Sung-Kung H., Chuan-Chuan H.: Intentional replantation for iatrogenic perforation of the furcation: A case report. Quintessence Int., 1996, 27, 691-696. 11. Pypeć L. J.: Przyczyny oraz częstość występowania urazowych uszkodzeń zębów stałych u dzieci. Stomatol. Współcz., 1996, 4, 293-296. 12. Raghoebar G. M., Vissink A.: Result of intentional replantation of molars. J. Oral. Maxillofac. Surg., 1999, 57, 240-244. 13. Sea-Lim V., Lim L. P.: Dental trauma management awareness of Singapore pre-school teachers. Dent. Traumatol., 2001, 17, 71-76. 14. Szpringer-Nodzak M.: Urazy zębów u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Czelej, Lublin, 1999. 15. Wochna-Sobańska M.: Postępowanie w niektórych stanach pourazowych zębów przednich u pacjent w wieku rozwojowym. Nowa Stomatol., 1999, 11, 26-29. 16. Wójciak L., Żółkiewicz T., Anholcer H., Frankowska- Lenartowska M., Haber-Milewska T., Żynda B.: Urazy zębów przednich u dzieci szkolnych miasta Poznania z uwzględnieniem nieprawidłowości narządu żucia. Czas. Stomatol., 1974, XXVII, 12, 1355-1361. Otrzymano: dnia 13.VI.2005 r. Adres: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 265