Sprawozdanie z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 20-lecia Federacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Państwo granice regulacji prawa reprodukcyjne w Polsce 25 października 2011 Sala Balowa Pałacu Tyszkiewiczów Potockich, Uniwersytet Warszawski. Panel I Perspektywa prawna. Dr Wojciech Brzozowski Konstytucyjne ramy regulowania praw reprodukcyjnych Omawiając tematykę praw reprodukcyjnych kobiet pierwszy z panelistów dr Brzozowski -wskazał, że celem jego wystąpienia będzie określenie konstytucyjnych ram regulowania tego zagadnienia. Panelista zaznaczył, że Konstytucja RP nie reguluje problematyki praw reprodukcyjnych kobiet w sposób wyczerpujący. Panelista zwrócił uwagę, że obecnie debata dotycząca praw reprodukcyjnych kobiet i statusu prawnego płodu koncentruje się wokół interpretacji art. 38 Konstytucji RP, który stanowi o prawie do prawnej ochrony życia. Dr Brzozowski skonstatował, że interpretacja tego przepisu, przyjmowana przez osoby opowiadające się za całkowitym zakazem aborcji jest zaskakująca i stała się skutecznym orężem w walce ze zwolennikami aborcji. Dr Brzozowski wskazał, że na podstawie analizy komentarzy dotyczących tego przepisu należy wyciągnąć wniosek, że celem art. 38 było wykluczenie możliwości wykonywania w Polsce kary śmierci czy dopuszczalności eutanazji. Zdaniem panelisty przyjęcie teorii, że płód jest podmiotem prawa do ochrony prawnej życia, określonego w art. 38 Konstytucji RP ma daleko idące konsekwencje. Z ocenie panelisty, w takiej sytuacji: konieczne byłoby przedstawienie szczególnie silnej argumentacji w razie kolizji z innymi dobrami chronionymi prawem, brak jest podstaw by różnicować ochronę prawną płodu w okresie prenatalnym, a także wykluczenie prawa do aborcji (decydowanie o czyimś życiu). Dr Brzozowski zaznaczył również, że przyjęcie wspomnianej koncepcji wykluczałoby możliwość użycia argumentu prawa do prywatności.
W dalszej części rozważań dr Brzozowski wskazał, że wspomniana konstrukcja art. 38 ma podstawy w wyroku TK z 1997 roku. Jak podkreślił panelista, Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził w nim, że płód jest podmiotem prawa do życia w rozumieniu art. 38 Konstytucji, lecz że ochrona życia płodu jest wartością konstytucyjną. W ocenie prelegenta, fakt, że Trybunał przyznał ochronie życia płodu walor wartości konstytucyjnej nie oznacza, że przepisy Konstytucji RP wymagają wprowadzenia całkowitego zakazu aborcji. Odpowiadając na pytanie: Czy istnieje prawo podmiotowe do aborcji? panelista wskazał, że istnienie bądź nieistnienie takiego prawa jest istotne jedynie w kontekście roszczeń odszkodowawczych za np. niewykonanie zabiegu przerwania ciąży, natomiast dla kobiety domagającej się zabiegu nie ma to większego znaczenia. Podsumowując swoją wypowiedź, dr Brzozowski wskazał, że bezwzględny zakaz aborcji nie jest wymogiem konstytucyjnym i zaproponował, aby w rozstrzygnięciach o charakterze światopoglądowym jak np. w kwestii aborcji i innych sporach nierozstrzygalnych decydowała większość. Dr Lena Kondratiewa-Bryzik Międzynarodowe standardy w dziedzinie praw reprodukcyjnych Zdaniem prelegentki, polski ustawodawca wychodzi z założenia, że kwestie praw reprodukcyjnych i zdrowia seksualnego nie dotyczą obywateli i obywatelek Polski. Panelistka zwróciła uwagę, że zagadnienia te nie zostały uregulowane przez ustawodawcę w sposób kompleksowy, a przyjęte rozwiązania niejednokrotnie są sprzeczne ze standardami międzynarodowymi. Dr Kondratiewa zaznaczyła, że pod pojęciem standardów międzynarodowych należy rozumieć nie tylko przepisy traktatów, ale również orzecznictwo sądów międzynarodowych i ich interpretacje. Dr Kondratiewa wskazała również, że w kwestii praw reprodukcyjnych kobiet dużą rolę odgrywają Komitety ONZ, których zadaniem jest nadzorowanie, czy Polska wywiązuje się z zobowiązań międzynarodowych. Prelegentka zwróciła uwagę, że dokumenty międzynarodowe nie zawierają definicji prawa do życia embrionu, zaś nadają priorytet życiu matki.
Prelegentka zauważyła, że w przypadku Polski organizacje międzynarodowe notorycznie przedstawiają uwagi krytyczne dotyczące tych samych problemów z zakresu zdrowia seksualnego i praw reprodukcyjnych Polek i Polaków, tj. olbrzymiej liczby nielegalnych zabiegów aborcji i braku rzetelnej edukacji seksualnej. Dr Kondratieva wskazała również, że organizacje międzynarodowe krytykują również polskie rozwiązania zawarte w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. W podsumowaniu, dr Kondratiewa podkreśliła, że obowiązujące normy prawa regulujące kwestie praw reprodukcyjnych kobiet i mężczyzn pozostają w sprzeczności ze standardami międzynarodowymi lub mają charakter zbyt ogólny i wymagają doprecyzowania bądź zmiany. Panelistka zwróciła również uwagę na brak regulacji w obszarach zapłodnienia in vitro i rodzicielstwa zastępczego oraz na zaległości ratyfikacyjne polskiego ustawodawcy (Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Konwencja Bioetyczna). Dr Adam Bodnar Odpowiedzialność państwa za nieprzestrzeganie ustawy o planowaniu rodziny W swoim wystąpieniu dr Bodnar podkreślił, że każde naruszenie ustawy o planowaniu rodziny powoduje odpowiedzialność państwa na gruncie krajowym (tzw. wewnętrzną) i międzynarodowym. Prelegent przypomniał, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego naruszenie ustawy o planowaniu rodziny jest naruszeniem praw pacjenta, co umożliwia skierowanie do sądu pozwu o naruszenie dóbr osobistych. W tym miejscu prelegent odwołał się do spraw p. Wojnarowskich (odmówienie przeprowadzenia badań prenatalnych) i sprawy M.A (uniemożliwienie przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąży pochodzącej z gwałtu) i podkreślił, że takie sytuacje powodują powstanie odpowiedzialności państwa za tzw. złe urodzenie. Dr Bodnar wskazał również, że sprawa p. Wojnarowskich miała olbrzymie znaczenie nie tylko w kontekście praw reprodukcyjnych kobiet, ale także w aspekcie praw ojca do planowania własnej rodziny. Zdaniem prelegenta, na podstawie orzecznictwa w sprawach p. Wojnarowskich i M.A. można wyciągnąć wniosek, że prawo planowania rodziny to nie tylko prawo kobiety, ale także ojca. W odniesieniu do odpowiedzialności międzynarodowej państwa dr Bodnar zaznaczył, że standardy międzynarodowe kształtują się cały czas. Prelegent podkreślił, że państwo
powinno zapewniać obywatelom przez powinny możliwość efektywnego wykonywania swoich praw, natomiast za niedopuszczalną należy uznać sytuację, w której gwarantowane obywatelom prawa są iluzoryczne i niemożliwe do wyegzekwowania. Dr Bodnar wskazał również, że rząd nie wykonał dotychczas w pełni wyroku ETPCZ w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce (efektywna i skuteczna procedura odwoławcza od decyzji lekarza) i zaznaczył, że Komitet Rady Ministrów Europy zażądał od rządu polskiego dalszych wyjaśnień w tej sprawie. Panelista dodał, że sprawy Alicji Tysiąc, M.A, p. Wojnarowskich i to nie jedyne przypadki naruszeń przepisów ustawy o planowaniu rodziny. Dr Bodnar wskazał na orzeczenie R.R (wyrok nie jest ostateczny) i zaznaczył, że ETPCZ stwierdził w tej sprawie naruszenie art. 8 i art. 3 Konwencji. Prelegent zaznaczył, że w ETPCZ czeka na rozstrzygnięcie kolejny przypadek drastycznego naruszenia prawa kobiety do przeprowadzenia zabiegu aborcji terapeutycznej sprawa X przeciwko Polsce (odmowa przeprowadzenia zabiegu skutkująca śmiercią pacjentki). Panel II - Perspektywa socjologiczna Aleksandra Józefowska Edukacja seksualna w Polsce W ramach swojego wystąpienia prelegentka zwróciła uwagę, że przeprowadzonych przez Ponton badań wynika, że wśród polskich nastolatków obniża się wiek inicjacji seksualnej. Panelistka zaznaczyła, że niepokojącym problemem jest, że młodzież nie jest przygotowana do podejmowania odpowiedzialnych decyzji dotyczących własnego życia seksualnego. A. Józefowska wskazała, że obecne przepisy prawa przewidują, że w 2 ostatnich klasach gimnazjum i liceum szkoła jest zobowiązana do zrealizowania przedmiotu Wychowanie do życia w rodzinie. Panelistka zaznaczyła, że udział w takich zajęciach jest obowiązkowy, jednakże w przypadku przedstawienia sprzeciwu rodziców uczeń/uczennica nie musi uczestniczyć w zajęciach. Prelegentka zwróciła również uwagę, że przedmiot Wychowanie do życia w rodzinie nie jest realizowany w wielu polskich szkołach. Panelistka podkreśliła, że kolejnym problemem dotyczącym tego przedmiotu jest złe przygotowanie
merytoryczne osób prowadzących te zajęcia. Z badań przeprowadzonych przez Ponton wynika, że uczniowie i uczennice w sposób krytyczny oceniają zajęcia z przedmiotu Wychowanie do życia w rodzinie, wskazując, że przekazywana im wiedza jest często nierzetelna i silnie zideologizowana. Dr hab. Wojciech Pawlik Aborcja a Kościół i społeczeństwo Prof. Pawlik w swoim wystąpieniu zwrócił uwagę, że Kościół katolicki sprzeciwiając się polityce poszanowania praw reprodukcyjnych kobiet i mężczyzn, przedefiniował łamanie praw religijnych, wskazując, że stosowanie środków antykoncepcyjnych, przeprowadzenie zabiegu aborcji jest nie tylko grzechem, ale także łamaniem prawa naturalnego. Panelista zwrócił również uwagę na inne działania Kościoła Katolickiego, które miały zapobiec poddawaniu się przez Polki aborcji, m.in. monstrualizację syndromu proaborcyjnego, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o zagrożeniach związanych z przeprowadzeniem zabiegu przerwania ciąży. Prelegent zwrócił uwagę, że określenie pewnego czynu, np. poddaniu się zabiegowi aborcji jako grzechu prawa religijnego, nie jest wystarczającą przesłanką do kryminalizacji danego czynu. Panelista zaznaczył, że z faktu, że aborcja jest problemem moralnym nie musi wynikać, że jest to przestępstwo. Profesor zwrócił jednak uwagę, że możliwa jest jednak sytuacji odwrotna, tj. że przestępstwo może być zarazem grzechem religijnym. Podsumowując, profesor Pawlik podkreślił, że w nowoczesnych społeczeństwach dąży się do dekompozycji porządków prawnych i moralnych a zatem to co jest niemoralne, nie jest stanowi w świetle prawa przestępstwa. Prof. Danuta Duch-Krzysztoszek Aborcja okiem socjolożki W ramach wystąpienia profesor Duch przedstawiła wyniki badań dotyczących stosunku Polek i Polaków do zabiegu aborcji przeprowadzonych w okresie od 1990 do sierpnia 2011 roku. Przeprowadzona analiza wskazuje, że przez okres 22 lat opinie Polek i Polaków dotyczące tego zagadnienia znacząco się zmieniły. Przykładowo, badacze odnotowali, że największe poparcie dla zabiegu aborcji odnotowano w 1993 roku (wynosiło
ono wtedy 60 %). Obecnie kształtuje się ono na poziomie 46%, co daje 14-punktowy spadek poparcia. Panelistka zaznaczyła, że zaskakujący jest spadek poparcia dla możliwości przerwania ciąży wśród osób młodych zdaniem prof. Duch taka postawa wynika z faktu, że młodzi ludzie utożsamiają się z płodem, nie zaś z kobietą, która chce usunąć ciążę. Prelegentka odnotowała również, że kobiety w sposób mniej liberalny podchodzą do kwestii dopuszczalności przerywania ciąży (na pytanie: czy aborcja jest morderstwem? twierdząco odpowiedziało o 10 % więcej kobiet niż mężczyzn). Jednocześnie, kobiety nie definiują prawa do aborcji jako prawa człowieka, lecz próbują uzasadniać przeprowadzenie zabiegu faktem, że to kobieta ponosi większą odpowiedzialność za dziecko. Panel III perspektywa medyczno-etyczna. Prof. Dr hab. Grzegorz Jakiel Czy obowiązujące w Polsce regulacje dotyczące ochrony zdrowia reprodukcyjnego i praw reprodukcyjnych, a także praktyka ich stosowania, spełniają oczekiwania polskich pacjentek i pacjentów oraz polskich lekarzy? W ocenie prelegenta prawo do bezpiecznego przebiegu ciąży i porodu jest w Polsce dobrze realizowane, natomiast kwestie zapewnienia kobietom skutecznej antykoncepcji, możliwości przerwania ciąży czy leczenia bezpłodności par rodzi w praktyce liczne problemy. Zdaniem profesora, w przypadku leczenia bezpłodności olbrzymie znaczenie dla Polek i Polaków ma fakt, że jest ono płatne, co w znaczący sposób ogranicza dostępność tego typu zabiegów. W odniesieniu do zabiegu antykoncepcji prelegent przyznał, że zdarzają się przypadki odmowy przepisania kobiecie środków antykoncepcyjnych przez lekarza, jak również odmowy zrealizowania recepty przez farmaceutę. Panelista zaznaczył że poważnym problemem z zakresu zdrowia reprodukcyjnego jest również brak rzetelnej edukacji seksualnej w szkołach.
Prof. Jakiel wskazał, że obecnie obowiązująca ustawa o planowaniu rodziny jest źle realizowana. Z doświadczeń prelegenta wynika, że kobiety mają trudności z uzyskaniem dostępu do badań prenatalnych, są odsyłane do innych placówek w celu ich wykonania. W ocenie panelisty, taki stan rzeczy jest wynikiem atmosfery zastraszenia panującej w środowisku lekarskim. Prelegent przyznał, że istotnym problemem w Polsce jest brak antykoncepcji postkoitalnej dostępnej bez recepty. Prof. Jakiel zaznaczył, że w innych krajach europejskich sprzedaż tego typu środków jest prowadzona jako sprzedaż rejestrowana (wymaga jedynie podania przez pacjenta/tkę swojego nazwiska). Prof. Dr hab. Marian Szamatowicz Jakiego prawa dotyczącego wspomaganej prokreacji potrzebują polscy lekarze? W ocenie prelegenta niepłodność, która obecnie dotyczy około 1 miliona polskich par jest chorobą niedocenianą społecznie. Profesor zaznaczył jednak, że wywołuje ona poważne dramaty psychologiczne u osób, które z przyczyn medycznych nie mogą mieć dziecka. Zdaniem prelegenta, lekarze oczekują prawa liberalnego, sprawiedliwego społecznie (zapewniającego opiekę medyczną zarówno zamożnym jaki i biedniejszym) oraz umożliwiającego pełen dostęp do nowoczesnych procedur medycznych. Panelista zaznaczył, że prawo musi określać wymogi dotyczące bezpieczeństwa przeprowadzanych zabiegów. Jednocześnie, profesor zaznaczył, że zapewnienie Polkom i Polakom rzetelnej edukacji seksualnej oraz skutecznej antykoncepcji jest rozwiązaniem pozwalającym na zlikwidowanie zjawiska niechcianych ciąż, a zatem zmniejszeniu liczby zabiegów aborcji.