NASTOLATKI U LEKARZA

Transkrypt

1 Karolina Więckiewicz NASTOLATKI U LEKARZA Analiza prawna przepisów regulujących zasady dotyczące wizyt osób małoletnich u lekarza, możliwości otrzymywania świadczeń zdrowotnych oraz ograniczeń w dostępie do nich ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu zdrowia reprodukcyjnego oraz seksualności KODEKS CYWILNY Polski Kodeks cywilny w art. 10 wprowadza pojęcie pełnoletniości. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami pełnoletniość uzyskuje osoba, która kończy 18. rok życia. Dodatkowo, za pełnoletnią uznaje się kobietę, która za zgodą sądu po ukończeniu 16. roku życia wychodzi za mąż. Kodeks cywilny ponadto wprowadza pojęcie zdolności do czynności prawnych, czyli do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej. Wiąże się to przede wszystkim z możliwością składania oświadczeń woli, które skutkują powstaniem, zmianą lub ustaniem pewnego stosunku prawnego. Istnieją trzy stadia tej zdolności jej brak, ograniczenie lub pełnia. Brak zdolności do czynności prawnych mają osoby poniżej 13. roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby pomiędzy 13. a 18. rokiem życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Natomiast pełna zdolność przysługuje osobom pełnoletnim. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych jest po prostu nieważna. Wyjątek stanowią powszechnie zawierane umowy dotyczące drobnych bieżących spraw życia codziennego. KODEKS KARNY Jego zapisy odnoszą się do przedmiotowej sprawy w aspekcie przestępstwa tak zwanego gwałtu ustawowego, czyli sytuacji, w której dochodzi do stosunku seksualnego z osobą małoletnią. Granica wiekowa małoletniości zostaje tu przesunięta z 18. roku życia (co wynika z kodeksu cywilnego) na 15. rok życia. Oznacza to, że co do zasady osoba poniżej 15. roku życia nie jest w stanie wyrazić zgody na odbycie z nią stosunku seksualnego. Jej zgoda nie jest ważna. Wynika z tego, że osoby powyżej 15. roku życia są uznane za takie, które są w stanie podjąć decyzję odnośnie swojego życia seksualnego i mogą wyrazić ważną zgodę dotyczącą swojej aktywności w tej sferze.

2 USTAWA O ZAWODACH LEKARZA I LEKARZA DENTYSTY Przepisy tej ustawy określają między innymi to, w jaki sposób lekarz ma prawo, obowiązek lub zakaz się zachować wobec pacjenta w określonym wieku. Co do zasady widoczne są trzy przedziały wiekowe: - pacjenci poniżej 16. roku życia, - pacjenci pomiędzy 16. a 18. rokiem życia, - pacjenci powyżej 18. roku życia. W art. 31 tej ustawy opisane są zasady udzielania pacjentowi informacji dotyczącej stanu jego zdrowia. Regułą jest to, że lekarz ma obowiązek takiej informacji udzielić. Jednak nie musi udzielać jej pacjentowi poniżej 16. roku życia w całości, a tylko w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego. Wysłuchuje przy tym jego zdania. Całości informacji lekarz udziela przedstawicielowi ustawowemu lub faktycznemu pacjenta. Nie oznacza to jednak, że lekarz NIE MOŻE udzielić pacjentowi poniżej 16. roku życia pełnej informacji. Po prostu nie ma obowiązku tego robić. Kwestia zasadniczą jest również to, jaki jest zakres obowiązku lekarza informowania przedstawiciela ustawowego lub faktycznego małoletniego pacjenta o prowadzonych działaniach medycznych z jego udziałem. Z ogólnej filozofii praw człowieka wynika to, że jeśli osoba ma do czegoś prawo, to wiąże się ono z obowiązkiem zapewnienia możliwości skorzystania z tego prawa. Zatem obowiązek lekarza dotyczy sytuacji, w której przedstawiciel ustawowy chce ze swojego prawa skorzystać. Obowiązek lekarza jest bowiem nierozerwalnie związany z prawem pacjenta lub jego przedstawiciela do informacji, z którego ten nie musi korzystać. Nie oznacza to zatem bezwzględnego obowiązku informowania rodziców lub opiekunów o tym, że małoletni przybył do lekarza z określonym problemem. Art. 32 zaś mówi o tym, kiedy lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innego świadczenia zdrowotnego. Może się to odbyć po wyrażeniu zgody przez pacjenta. Jeśli pacjent nie ukończył 16. roku życia w ogóle nie może takiej zgody wyrazić. Jeśli ukończył lat 16, ale nie ukończył 18. roku życia wymagana jest tak zwana zgoda kumulatywna, czyli zgoda pacjenta oraz jego przedstawiciela ustawowego bądź faktycznego (w sprawach braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy). Dopiero po ukończeniu 18. roku życia pacjent może samodzielnie wyrazić zgodę. Powyższe nie oznacza, że rodzic lub opiekun ma być obecny przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego. Nie jest też określone, że jego zgoda musi być wyrażona w sposób bezpośredni tj. osobiście bądź na piśmie. Lekarz może jednak na tej podstawie odmówić udzielenia świadczenia i może poinformować o tym, że udzieli go po uzyskaniu zgody od rodziców lub opiekunów. Natomiast nie powinien informować małoletnich pacjentów, że przyjście z rodzicami to warunek konieczny do uzyskania takiego świadczenia w ogóle, ponieważ są lekarze, którzy mimo braku zgody bezpośredniej zgadzają się na udzielenie świadczenia..

3 USTAWA O PRAWACH PACJENTA I RZECZNIKU PRAW PACJENTA Art. 17 tej ustawy stanowi część rozdziału 5 odnoszącego się do prawa pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych. Mówi on o tym, że pacjent małoletni, który ukończył 16. rok życia ma prawo wyrażenia takiej zgody. Oznacza to, że lekarz może uznać nawet wyrażoną wprost zgodę pacjenta małoletniego, który nie ukończył 16. roku życia za niewystarczającą. Wspomniany artykuł opisuje też sytuację, w której prawo do wyrażenia zgody ma przedstawiciel ustawowy pacjenta dzieje się tak między innymi w przypadku pacjenta małoletniego poniżej 16. roku życia. USTAWA O PLANOWANIU RODZINY, OCHRONIE PŁODU LUDZKIEGO I WARUNKACH PRZERYWANIA CIĄŻY Również w tej ustawie pojawia się klauzula wieku w odniesieniu do sytuacji, w której nastolatka jest w ciąży i istnieją ustawowe przesłanki do wykonania legalnego zabiegu przerwania tej ciąży. Do 13. roku życia decyzję podejmuje sąd opiekuńczy, małoletnia może wyłącznie wyrazić swoją opinię. Jednak już po 13. roku życia (a nie dopiero po 16. jak ma to miejsce w przypadku innych świadczeń zdrowotnych) musi wyrazić zgodę na zabieg. Zgoda przedstawiciela ustawowego nie wystarczy. Taka sytuacja ma miejsce aż do 18. roku życia kobiety, po którym zgoda przedstawiciela ustawowego w ogóle nie jest wymagana. KOMITET PRAW DZIECKA Także Komitet Praw Dziecka zauważył problemy w zakresie dostępności świadczeń dla małoletnich i umieścił odpowiednie zapisy w komentarzu dotyczącym problemów zdrowia nastolatków. Zwraca w nim uwagę na to, że Państwa-strony Konwencji Praw Dziecka powinny tak ukształtować przepisy w tym zakresie, aby zapewnić małoletnim jak najszerszą ochronę z zakresie działań dotyczących ich zdrowia. Nie podaje konkretnego wieku, ale powołuje się na kategorię dojrzałości. Po jej osiągnięciu dziecko ma prawo do pełnej prywatności w zakresie świadczonych usług oraz leczenia. W sposób szczególny mowa jest o zachowaniu w tajemnicy okoliczności dotyczących zdrowia małoletnich. Komitet uważa, że osoby świadczące usługi zdrowotne powinny, co do zasady, respektować obowiązek zachowania tajemnicy, tylko w szczególnych przypadkach informując osoby trzecie o tych okolicznościach. Szczególnego przypadku nie stanowi sam w sobie wiek pacjenta. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Powyżej opisane przepisy i komentarze stanowią część pewnego systemu, którego całościowy kontekst należy uwzględniać. Bardzo ważne jest tutaj spojrzenie na całość praw pacjenta i zwrócenie uwagi, że tylko dwa z nich ograniczone są poprzez kryterium wiekowe (prawo do informacji oraz prawo do wniesienia sprzeciwu wobec opinii bądź orzeczenia lekarza). Pozostałe prawa przysługują

4 każdemu bez względu na jego wiek. Istotnymi z punktu widzenia zdrowia reprodukcyjnego oraz seksualności prawami są prawo pacjenta do poszanowania jego intymności i godności oraz prawo do poszanowania jego życia prywatnego. Istotny jest też obowiązek lekarza zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem (okolicznością wyłączającą wypełnienie tego obowiązku nie jest sam w sobie wiek pacjenta staje się nim dopiero w obliczu wyrażonej przez rodziców bądź opiekunów chęci skorzystania z prawa do informacji o stanie zdrowia pacjenta małoletniego). Warto też zwrócić uwagę na niespójność regulacji związanych z tym, w jakim wieku nabiera się pewnych zdolności oraz praw. Trudno dopatrzeć się tu ujednoliconego ratio legis, które w sposób jasny usprawiedliwiałoby słuszność przyjętych rozwiązań. Koniecznym jest zauważenie, że obowiązujące przepisy znacznie ograniczają dostęp osób małoletnich do świadczeń zdrowotnych. W sposób wyjątkowy dotyczy to sfery ich zdrowia reprodukcyjnego i seksualności. Prawo zawsze jest wtórne wobec rzeczywistości, zawsze próbuje ją dogonić. I tak powinno też stać się w tym przypadku chociażby ze względu na to, że wiek inicjacji seksualnej znacznie się obniżył. Należy zatem zastanowić się, jak dbać o tych małoletnich, którzy są aktywni seksualnie i chcą w pełni kontrolować swoją sytuację zdrowotną w tym zakresie. Dotyczy to też tych, którzy nie rozpoczęli aktywności seksualnej, ale mają rozmaite problemy i wątpliwości o charakterze zdrowotnym w zakresie ich seksualności i intymności, których nie chcą bądź nie mogą omawiać z rodzicami, czy też konsultować z lekarzem za ich wiedzą. Istotne jest przede wszystkim podjęcie jasnej i spójnej decyzji odnośnie granicy wiekowej, od której pewne prawa przysługują. Jeśli bowiem ustawodawca decyduje się na to, aby granica wiekowa istniała w prawie, powinna ona być jasna. Obecnie panuje w tym zakresie wielki chaos w tej samej sferze (zdrowie, w tym zdrowie reprodukcyjne) niektóre decyzje mogą być w sposób wiążący podejmowane przez nastolatki w wieku 13, inne w wieku 15 a jeszcze inne w wieku 16 lat. Nowa Rzecznik Praw Obywatelskich zwróciła uwagę na ten problem i zapowiedziała zajęcie się nim w ramach swojej działalności. Innym rozwiązaniem wartym rozważenia jest rezygnacja z określania w prawie granicy wiekowej, po której przekroczeniu pacjent może decydować o rozmaitych okolicznościach związanych ze swoim zdrowiem. Istnieją ustawodawstwa, które ograniczają zapisy w prawie do powołania się na kategorie dojrzałości nastolatka. W tym kierunku idą wspomniane rekomendacje Komitetu Praw Dziecka. Wydaje się, że w ramach obowiązujących przepisów (mimo ich niespójności oraz nieadekwatności do rzeczywistości społecznej) pacjenci pomiędzy 13. a 18. rokiem życia mogą korzystać ze świadczeń zdrowotnych dotyczących ich zdrowia reprodukcyjnego. Do tego potrzebna jest jednak pewna specyficzna postawa lekarza, którą można (nawiązując do pojęcia klauzuli sumienia) określić mianem klauzuli dobrej woli. Klauzula sumienia to pojęcie ustawowe oznaczające możliwość odwołania się lekarza do własnego sumienia, wiary i przekonań przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu określonego świadczenia zdrowotnego. Klauzula dobrej woli nie jest usankcjonowania prawnie, stanowi wyłącznie termin roboczy. Oznacza możliwość odwołania się do całości systemu praw pacjenta, zwrócenie uwagi na problem konkretnego nastolatka i uznanie, że jego prawa stoją ponad okolicznościami je ograniczającymi i pomimo ich występowania należy udzielić świadczenia. Z informacji, które docierają do Federacji wynika, że często lekarze w swoim postępowaniu kierują się właśnie tą zasadą.

5 Nie powinno się jednak zmuszać lekarzy do przyjęcia takiego sposobu myślenia, ponieważ jest to związane z tym, że narażają się na odpowiedzialność w związku z nieprzestrzeganiem zapisów ustawy. Na ich podstawie rodzice lub opiekunowie małoletnich, którym udzielono takich świadczeń mogą bowiem co najmniej domagać się wyjaśnień i zgłaszać pretensje odnośnie takiego postępowania a także reagować w sposób bardziej drastyczny (złożenie skargi). Jednak należy zauważyć, że ewentualne zachowanie lekarza, które omija niespójne przepisy nie jest wymierzone przeciwko rodzicom czy opiekunom, ale ma na względzie konkretnego pacjenta jego dobro, jego godność, jego intymność, które lekarz ma prawo postawić ponad prawo rodzica do informacji czy też do wyrażenia zgody na udzielenie świadczenia. Częściej jednak spotykamy się z sytuacjami, w których lekarze odmawiają udzielania świadczeń, do czego też mają prawo. Aby uniknąć kontrowersji, zapewnić małoletnim odpowiednią opiekę i dostęp do wiedzy oraz nie narażać lekarzy na konieczność lawirowania pomiędzy przepisami i narażania się na ryzyko odpowiedzialności, należy poważnie zastanowić się nad uregulowaniem kwestii dostępności świadczeń z zakresu zdrowia reprodukcyjnego i seksualności osób małoletnich, w szczególności zaś ujednolicenia granicy wieku, od którego mogą z pełni tych praw korzystać. Obecnie jednak przepisy takie nie istnieją. Dlatego ważnym jest wskazanie kilku okoliczności, które mogą ułatwić świadczenie usług małoletnim pacjentom w zakresie ich zdrowia reprodukcyjnego tym lekarzom, którzy wyrażają taka wolę, ale obawiają się tego, że przepisy na to nie pozwalają i może ich za to spotkać sankcja. 1. Za zgodę przedstawiciela ustawowego na świadczenie zdrowotne można uznać zapewnienie małoletniego, że rodzice wiedzą i się zgadzają. Żaden przepis nie reguluje bowiem, że ma to być zgoda wyrażona osobiście. Oświadczenie małoletniego można uznać za wyrażone w związku z zawarciem powszechnej umowy w codziennych sprawach, do czego osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych ma prawo. 2. Lekarz (wbrew panującemu przekonaniu) nie ma obowiązku informować rodziców lub opiekunów małoletniego pacjenta o tym, że małoletni był jego pacjentem. Taki obowiązek pojawia się dopiero wówczas, gdy rodzice lub opiekunowie wyrażą chęć skorzystania ze swojego prawa do informacji. 3. Za łamanie przepisów ustawy grożą sankcje na podstawie przepisów o odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Należy pamiętać jednak, że postępowanie odbywa się po złożeniu skargi przez osobę uprawnioną tj. w tym przypadku rodzica bądź opiekuna dziecka, któremu udzielono świadczenia. Aby złożyć skargę musi wiedzieć o tym, że zaistniała sytuacja, na którą się nie godzi, co w praktyce bardzo rzadko ma miejsce. Lekarze są chronieni przez samych pacjentów, którym zależy na prywatności i zachowaniu pewnych okoliczności w tajemnicy. 4. W sprawach dotyczących zdrowia reprodukcyjnego lekarz powinien brać pod uwagę indywidualną sytuację pacjenta. Jego dobro (w szczególności związane z wiedzą na temat swojej seksualności bezpieczeństwa seksualnego, ochrony przed schorzeniami, odpowiedniego reagowania na objawy itp.), poszanowanie jego intymności i godności oraz życia prywatnego powinny stanowić najważniejszy wyznacznik. Stoją one ponad prawem rodziców lub opiekunów do informacji czy wyrażenia zgody na udzielenie świadczenia.

6 5. Wiek inicjacji seksualnej oraz rozpoczęcia zainteresowania młodzieży seksem obniża się. W związku z praktycznym brakiem edukacji seksualnej w szkołach, co skutkuje brakiem rzetelnej wiedzy, to lekarze mają bardzo szczególną rolę w zakresie edukacji małoletnich odnośnie ich zdrowia reprodukcyjnego. Nie powinno się odmawiać świadczeń w tym zakresie z powodu wieku pacjentów. 6. Wielu małoletnich pacjentów z różnych powodów (ogólne zaniedbanie, brak zainteresowania ze strony rodziców bądź tabuizacja tematu seksu w domu) nie może podzielić się z rodzicami swoimi wątpliwościami w tej sferze, poprosić o zgodę na wizytę u lekarza bądź towarzyszenie w niej. W związku z odmową świadczenia z tego powodu, małoletni mogą zaniedbywać kwestie zdrowotne związane ze sfera intymną, niewłaściwie się zabezpieczać przed niechcianą ciążą itp. Rolą lekarzy jest szczególna pomoc małoletnim.