R.R. PRZECIWKO POLSCE: WYROK

Transkrypt

1 R.R. PRZECIWKO POLSCE: WYROK 26 maja 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: Trybunał) wydał przełomową decyzję w sprawie R.R. przeciwko Polsce 1. Trybunał uznał naruszenie przez Polskę Artykułu 3 (prawa do wolności od nieludzkiego i poniżającego traktowania) oraz Artykułu 8 (prawa do poszanowania życia prywatnego) Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja). 2 Przedmiotowa decyzja Trybunału jest przełomowa w trzech aspektach. Jest to pierwsza decyzja, w której Trybunał stwierdził naruszenie Artykułu 3 w sprawie związanej z prawem do aborcji. Po raz pierwszy także jakikolwiek międzynarodowy organ ochrony praw człowieka bezpośrednio wskazał na prawo do dostępu do diagnostyki prenatalnej i związek tego prawa z prawem do aborcji. Dodatkowo, po raz pierwszy Trybunał uznał, że Państwa-Strony mają na mocy Konwencji obowiązek wprowadzenia takich regulacji w zakresie tzw. klauzuli sumienia, które zapewnią pacjentom dostęp do legalnych usług medycznych w zakresie zdrowia reprodukcyjnego. NARUSZENIE PRAWA DO WOLNOŚCI OD NIELUDZKIEGO I PONIŻAJĄCEGO TRAKTOWANIA ( ARTYKUŁ 3) W swoim wywodzie dotyczącym Artykułu 3, Trybunał skupił się na upokorzeniu i cierpieniu, których doświadczyła R.R. w czasie ciąży, kiedy to wielokrotnie odmawiano jej genetycznych badań prenatalnych. We wcześniejszych sprawach Trybunał uznawał już nie raz, że naruszenia powiązane z prawem do aborcji stanową pogwałcenie prawa do poszanowania życia prywatnego. 3 Jednakże to w sprawie R.R. po raz pierwszy Trybunał w sposób stanowczy stwierdził, że odmawianie świadczeń, które mają znaczenie kluczowe dla podjęcia przez pacjentkę decyzji (opartej na odpowiedniej i pełnej informacji) o tym, czy przerwać ciążę, czy nie, także może stanowić naruszenie prawa do wolności od nieludzkiego i poniżającego traktowania gwarantowanego przez Artykuł 3. W oparciu o dotychczasowe orzecznictwo Trybunału, do tego, aby stwierdzić naruszenie Artykułu 3 Konwencji, cierpienie, którego doświadcza jednostka musi osiągnąć tzw. minimalny poziom dolegliwości. Określenie tego minimalnego poziomu nie jest jednoznaczne: zależy on od wszystkich okoliczności sprawy, w tym długości leczenia, jego skutków o charakterze zarówno fizycznym, jak i psychicznym, a także płci, wieku i stanu zdrowia ofiary naruszeń. 4 W przedmiotowej sprawie Trybunał doszedł do wniosku, że ten próg został osiągnięty. Trybunał odwołał się do poszczególnych aspektów składających się na cierpienie, którego doświadczyła R.R. Wśród nich wymienił: Odmowę dostępnych świadczeń: Trybunał uznał, że R.R. doświadczyła cierpienia zarówno przed tym, kiedy przeprowadzono procedury diagnostyczne, jak i po tym, kiedy zostały poznane ich wyniki. Jej cierpienie, według opinii Trybunału, można uznać za dodatkowo zaostrzone w związku z faktem, że procedury diagnostyczne, których się domagała na odpowiednio wczesnym etapie ciąży, były w każdym czasie dostępne i możliwe do przeprowadzenia oraz że była ona na mocy obowiązującego prawa krajowego uprawniona do tego, aby z nich skorzystać. 5 W żadnym momencie R.R. nie była informowana o tym, że przeprowadzenie badań było niemożliwe z jakiegokolwiek powodu czy to technicznego, czy finansowego. 6 Lekarze odmówili jej uzyskania w odpowiednim czasie informacji i świadczeń medycznych, które powinny były być traktowane jako całkowicie naturalna część podstawowej opieki medycznej i które były w wyraźny sposób dostępne, zgodne z prawem i odpowiednie do przeprowadzenia w tym konkretnym przypadku. Odmowa informacji i świadczeń stała się źródłem wielkiego cierpienia R.R.

2 Bezbronność: Trybunał wziął pod uwagę bezbronną pozycję R.R. oraz każdej kobiety ciężarnej, zaznaczając, że [p]odobnie, jak każda inna kobieta ciężarna w jej sytuacji, była ona głęboko zmartwiona po uzyskaniu informacji, że płód mógł być dotknięty pewnym uszkodzeniem. 7 R.R. była przez tygodnie zmuszana do trwania w bolesnej niepewności dotyczącej zdrowia noszonego przez nią płodu, własnego zdrowia oraz przyszłości swojej rodziny, ponieważ lekarze nie byli w stanie w sposób właściwy rozpoznać i zareagować na jej obawy. Lekarze wielokrotnie odmawiali R.R. informacji i badań diagnostycznych do czasu, kiedy legalna aborcja nie była już możliwa, co sprawiło, że znalazła się w sytuacji ogromnej bezbronności. 8 Upokorzenie: Trybunał w sposób wyraźny stwierdził, że podziela pogląd wyrażony przez polski Sąd Najwyższy mówiący o tym, że skarżąca została upokorzona. 9 Trybunał poszedł jednak o krok dalej i potępił zachowanie lekarzy, zaznaczając, że R.R była przez lekarzy traktowana w sposób niecny. 10 Trybunał w szczególności uznał, że jej prawo do dostępu do badań genetycznych zostało zniweczone poprzez zwlekanie, niepewność i brak odpowiedniego doradztwa i informacji oraz że w ostateczności kobieta otrzymała świadczenie w efekcie użycia podstępu. 11 NARUSZENIE PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO (ARTYKUŁ 8) Trybunał uznał także, że Państwo nie spełniło swojego pozytywnego obowiązku wynikającego z Artykułu 8 i nie zagwarantowało R.R. w sposób skuteczny poszanowania dla jej życia prywatnego. 12 Trybunał powtórzył po raz kolejny to, co znalazło się już w wyroku Tysiąc przeciwko Polsce 13 i podkreślił, że Państwo ma pozytywny obowiązek ustanowić jasne prawne i proceduralne zasady, w ramach których w sposób efektywny zapewniany będzie dostęp do legalnej aborcji po to, aby prawo do aborcji miało charakter realny i faktycznie działający. 14 Trybunał powtórzył także, że w sytuacji, gdy Państwo decyduje się na umożliwienie przeprowadzenia aborcji, nie wolno mu konstruować porządku prawnego w taki sposób, że ogranicza on faktyczne możliwości uzyskania świadczenia w postaci przerwania ciąży. 15 W tym zakresie, naruszenie pozytywnych obowiązków zawiera się w braku: Zapewnienia w odpowiednim czasie dostępu do świadczeń: Trybunał jasno stwierdził, że dostęp do świadczeń diagnostycznych w odpowiednim czasie był w szczególny sposób istotny dla podjęcia decyzji o kontynuacji lub przerwaniu ciąży przez R.R. w związku z tym, że polskie prawo w sytuacji uszkodzenia płodu dopuszcza możliwość aborcji wyłącznie do czasu, gdy płód osiągnie zdolność do samodzielnego życia poza organizmem matki. W sposób szczególny Trybunał uznał, że specyfiką rozmaitych kwestii, które są brane pod uwagę w związku z decyzją kobiety o przerwaniu ciąży jest także to, że czynnik czasu gra tu rolę kluczową. 16 W tym kontekście Trybunał zauważył, że od momentu, gdy pojawiły się pierwsze wątpliwości dotyczące zdrowia płodu do momentu, gdy zostały one potwierdzone wynikami badań, minęło sześć tygodni. To sprawiło, że aborcja nie stanowiła już rozwiązania zgodnego z prawem. W związku z powyższym Państwo naruszyło swój obowiązek w postaci zapewnienia procedur, które umożliwiłyby R.R. podjęcie w odpowiednim czasie decyzji dotyczącej jej ciąży oraz, w rezultacie, zapewnienia jej dostępu do legalnej aborcji, gdyby się na nią zdecydowała. 17

3 Przeprowadzenia reformy prawa w zakresie odpowiedzialności karnej lekarzy dokonujących aborcji: Trybunał po raz kolejny powtórzył, że połączenie prawnych restrykcji związanych z możliwością dokonania aborcji oraz ryzyko pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności karnej za wykonanie aborcji wbrew tym przepisom powoduje powstanie tzw. efektu mrożącego (chilling effect) w sytuacjach, gdy lekarz ma zdecydować, czy odpowiednie przesłanki do wykonania legalnej aborcji zostały spełnione. W związku z tym Polska musi sprawić, by przesłanki regulujące dostępność legalnej aborcji były sformułowane w sposób, który złagodzi ten mrożący efekt. 18 Zapewnienia skutecznego dostępu do odpowiedniej i pełnej informacji na temat stanu zdrowia płodu: Trybunał zaznaczył, że prawo kobiety ciężarnej do otrzymania możliwej do uzyskania informacji w zakresie własnego zdrowia stanowi część pojęcia życie prywatne, chronionego na mocy Artykułu 8. To prawo stosowane jest zarówno w zakresie ogólnym w czasie ciąży, jak i w kontekście aborcji. 19 Dodatkowo Trybunał powtórzył, że w czasie ciąży stan płodu i jego zdrowie stanowią część zdrowia kobiety ciężarnej. 20 Trybunał poszedł także dalej i stwierdził, że w kontekście ciąży skuteczny dostęp do odpowiedniej informacji na temat zdrowia kobiety i płodu w sytuacji, gdy prawo zezwala na aborcję w określonych warunkach, jest bardzo istotny z punktu widzenia autonomii jednostki. 21 Zatem, jeśli prawo krajowe zezwala na aborcję z powodu wad płodu, Państwo ma pozytywny obowiązek w postaci ustanowienia odpowiednich prawnych i proceduralnych ram w celu zagwarantowania kobiecie ciężarnej odpowiedniej, pełnej i pewnej informacji na temat płodu. 22 Poprzez wielokrotne odmawianie R.R. genetycznych badań prenatalnych Państwo nie zapewniło jej dostępu do pełnej i pewnej informacji o stanie zdrowia płodu, co było warunkiem koniecznym 23 dla możliwości ubiegania się o legalną aborcję. W rezultacie Państwo nie zapewniło realizacji zasady poszanowania autonomii osobistej R.R., która jest chroniona na mocy prawa do poszanowania życia prywatnego. Wprowadzenia odpowiedniego uregulowania prawnego w zakresie klauzuli sumienia: Po raz pierwszy Trybunał odniósł się do kwestii obowiązku Państwa w zakresie odpowiedniego uregulowania możliwości powoływania się na klauzulę sumienia w kontekście zdrowia reprodukcyjnego. Na mocy Konwencji Państwa są zobowiązane do zorganizowania systemu ochrony zdrowia w sposób, który zapewni, że realizacja zasady wolności sumienia przedstawicieli zawodów medycznych będzie efektywna, ale jednocześnie nie sprawi, że pacjenci będą mieli ograniczony dostęp do świadczeń, do których są uprawnieni na mocy obowiązujących przepisów. 24 W związku z tym, możliwość odmowy świadczeń przez poszczególnych lekarzy poprzez powołanie się na klauzulę sumienia nie zwalniało Państwa polskiego z pozytywnego obowiązku zapewnienia R.R. świadczeń, do których na mocy odpowiednich przepisów była uprawniona. ŚRODKI Środki indywidualne: Trybunał przyznał skarżącej Euro zadośćuczynienia za szkody niematerialne oraz dodatkowo Euro za poniesione koszty sądowe. Środki ogólne: Trybunał uznał, że aby wypełnić swoje obowiązki wynikające z Konwencji, Polska musi zapewnić kobietom ciężarnym dostęp do świadczeń diagnostycznych odpowiednich dla ustanowienia, czy zachodzą przesłanki do przeprowadzenia legalnej aborcji, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa. W sposób szczególny Polska musi: (1) zaopatrzyć kobiety ciężarne w praktyczne środki ochrony ich prawa do dostępu do legalnej aborcji poprzez określenie skutecznych i dostępnych procedur wdrażających zapisy Ustawy o planowaniu rodziny;

4 (2) zapewnić odpowiednie prawne i proceduralne ramy gwarantujące kobietom ciężarnym dostęp do świadczeń diagnostycznych oraz odpowiedniej, pełnej i godnej zaufania informacji na temat ich ciąży; (3) zorganizować system ochrony zdrowia w sposób, który sprawi, że klauzula sumienia dla przedstawicieli zawodów medycznych nie będzie utrudniać dostępu do legalnych świadczeń zdrowotnych; oraz (4) sformułować przesłanki regulujące możliwość przeprowadzenia legalnej aborcji w sposób, który złagodzi efekt mrożący, jaki mogą powodować obecne restrykcje. 25 SKUTEK Orzeczenie w sprawie R.R. przeciwko Polsce jest bardzo istotnym zwycięstwem na rzecz zapewnienia dostępu do legalnej i wykonanej w odpowiednim czasie aborcji. Wydając takie orzeczenie oraz odwołując się do ugruntowanego w dużym zakresie europejskiego konsensusu w kierunku zezwalania na przeprowadzanie aborcji 26, Trybunał podkreśla swoje stanowisko, że Państwa-Strony mają rzeczywiste i konkretne obowiązki w postaci zapewnienia dostępu do legalnej aborcji w praktyce. W szczególności Trybunał wysyła wyraźną informację do wszystkich Państw Rady Europy, że dostęp w odpowiednim czasie do pełnej i pewnej informacji oraz świadczeń diagnostyki prenatalnej jest bardzo istotny w kontekście realizacji praw kobiety zagwarantowanych jej na mocy Konwencji oraz kluczowy dla możliwości uzyskania przez nią świadczenia w postaci przerwania ciąży. Orzeczenie stanowi także, że znieważanie i upokarzanie kobiet w zakresie zdrowia reprodukcyjnego może stanowić nieludzkie i poniżające traktowanie, co jest naruszeniem Konwencji. Sprawa ta także pokazuje potrzebę odpowiednich regulacji w zakresie korzystania z klauzuli sumienia w sferze zdrowia reprodukcyjnego w celu uniknięcia jej nadużywania. Kwestia ta ma ogromne znaczenie zarówno w Polsce, jak i na świecie. 1 R.R. przeciwko Polsce, Skarga nr 27617/04, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2011). Orzeczenie stało się prawomocne z dniem 28 listopada 2011 roku. 2 Skarga również wskazywała na naruszenie Artykułu 13 Konwencji (prawo do skutecznego środka odwoławczego) oraz artykułu 14 Konwencji (prawa do wolności od dyskryminacji). W zakresie artykułu 13 Trybunał uznał, że ta kwestia pokrywa się z tym, co zostało przeanalizowane w kontekście Artykułu 8 i nie ma żadnej dodatkowej kwestii, która wskazywałaby na konieczność oddzielnego rozważania naruszenia Artykułu 13. Trybunał nie odniósł się do ewentualnych naruszeń w zakresie Artykułu Tysiąc przeciwko Polsce, Skarga nr 5410/03, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2007); A, B i C przeciwko Irlandii, Skarga nr 25579/05, Europejski Trybunał Praw Człowieka (2010). 4 Zobacz między innymi: Price przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, Skarga nr 33394/96, Europejski Trybunał Praw Człowieka, paragraf 24 (2001); Jalloh przeciwko Niemcom, Skarga nr 54810/00, Europejski Trybunał Praw Człowieka, paragraf 67 (2006). 5 R.R. przeciwko Polsce, przypis 1, paragraf 160. Stwierdzenie Trybunału, że celowa odmowa opieki zdrowotnej spotęgowała nieludzkie i poniżające traktowanie, z powodu którego skarżąca cierpiała, wzmacnia standard wypracowany w sprawie K.L. przeciwko Peru, gdzie taka odmowa (opisana w paragrafie 6.3) skutkuje dodatkowym dalszym bólem i cierpieniem, K.L. przeciwko Peru, Komitet Praw Człowieka, orzeczenie nr 1153/2003, paragraf 6.3, U.N. Doc. CCPR/C/85/D/1153/2003 (2005). 6 R.R. przeciwko Polsce, jak w przypisie 1, paragraf Tamże, paragraf Tamże 9 Tamże, paragrafy 102, Tamże, paragrafy 54, Tamże, paragraf Trybunał interpretuje Artykuł 8 jako zawierający zarówno negatywne, jak i pozytywne obowiązki Państwa- Strony. Negatywny obowiązek oznacza wymaganie, aby Państwo powstrzymywało się od arbitralnego wkraczania

5 w sferę życia prywatnego jednostki, podczas gdy pozytywny obowiązek oznacza konieczność wprowadzenia środków, które mają zapewnić skuteczne poszanowanie życia prywatnego. 13 Tysiąc przeciwko Polsce, jak w przypisie R.R. przeciwko Polsce, jak w przypisie 1, paragraf Tamże 16 Tamże, paragraf Tamże, paragrafy Tamże, paragraf Tamże, paragraf Tamże, 21 Tamże, 22 Tamże, paragraf Tamże, paragraf Tamże, paragraf Tamże, paragrafy 193, 200, 206, 210, Tamże, paragraf 186.