Sprawozdanie z seminarium Ubezwłasnowolnienie a prawa człowieka 28 czerwca 2011 roku, ul. Niecała 2, Warszawa. dr Monika Zima- Parjaszewska

Transkrypt

1 Sprawozdanie z seminarium Ubezwłasnowolnienie a prawa człowieka 28 czerwca 2011 roku, ul. Niecała 2, Warszawa. dr Monika Zima- Parjaszewska W pierwszym wystąpieniu podczas seminarium Monika Zima Parjaszewska przedstawiła z perspektywy poszanowania konstytucyjnych praw i wolności problematykę ubezwłasnowolnienia osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną. Panelistka wskazała, że obecny kształt regulacji dotyczącej ubezwłasnowolnienia osób żyjących z niepełnosprawnością budzi wątpliwości z punktu widzenia jego zgodności z zasadami ograniczania konstytucyjnych praw i wolności jednostek, wyrażonymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Zgodnie z treścią tego przepisu ograniczenia tych praw i wolności mogą być ustanowione: 1) tylko w ustawie, 2) tylko wtedy, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób, i 3) tylko wtedy, gdy takie ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności nie naruszają ich istoty. W ocenie Zimy-Parjaszewskiej obecnie obowiązujące przepisy dotyczące ubezwłasnowolnienia pozwalają na zbytnią ingerencję w życie prywatne osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną i pogłębiają ich wykluczenie społeczne. Zima-Parjaszewska zwróciła również uwagę na archaiczny kształt kodeksowej instytucji ubezwłasnowolnienia osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną, wskazując, że ustawodawca reguluje tę kwestię stosując niewłaściwą i przestarzałą terminologię (przesłanki nacechowane pejoratywnie, np. choroba psychiczna ; pijaństwo ;, narkomania ). Panelistka postawiła również pogląd, że określenie przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego jako niemożności kierowania swoim postępowaniem czy potrzeby pomocy w prowadzeniu swoich spraw w odniesieniu do ubezwłasnowolnienia częściowego ma charakter zbyt ogólny i może prowadzić nie tylko do nadużywania tych instytucji, ale także do stosowania ich w sposób automatyczny. Zima-Parjaszewska podkreśliła także, że zgodnie z linią orzeczniczą prezentowaną przez Sąd Najwyższy podstawą orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu może być jedynie dobro

2 osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Panelistka wskazała, że powszechną praktyką jest natomiast używanie tej instytucji przez sądy w celu zapewnienia wygody urzędników czy rodziny osoby żyjącej z niepełnosprawnością intelektualną. Panelistka wyraziła również zaniepokojenie projektami zmiany regulacji instytucji ubezwłasnowolnienia przedstawionymi w ramach Zielonej Księgi opracowanej przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości w latach W ocenie Zimy-Parjaszewskiej proponowana modyfikacja nie rozwiązuje problemu niedostosowania instytucji ubezwłasnowolnienia do indywidualnych potrzeb osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną, natomiast usunięcie z porządku prawnego instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego może się przyczynić do pogorszenia ich sytuacji życiowej. Grzegorz Błażewicz Drugi panelista zaprezentował działania na rzecz osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną podjęte przez nowo utworzony przy Biurze Rzecznika Praw Pacjenta Zespół Do Spraw Zdrowia Psychicznego (dalej: Zespół). W wystąpieniu wskazano, że pacjenci placówek opieki psychiatrycznej podnoszą, że są traktowani przedmiotowo w postępowaniach dotyczących ich ubezwłasnowolnienia m.in. nie są im doręczane pisma procesowe, a sądy ograniczają ich udział w procedurze do bezrefleksyjnego wysłuchania. Do problemów zdiagnozowanych podczas prac Zespołu należy również zaliczyć zbyt długi okres oczekiwania przez osobę niepełnosprawną intelektualnie na wyznaczenie osoby opiekuna. Zaniepokojenie panelisty budzi również brak odpowiedniego przygotowania opiekunów do pracy z osobami dotkniętymi niepełnosprawnością, a także częste przypadki popełniania nadużyć finansowych przez opiekunów. Zdaniem Błażewicza, ubezwłasnowolnienie jest instytucją, która pogłębia u osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną poczucie krzywdy i odrzucenia. Panelista zwrócił uwagę, że wyznaczanie opiekuna, którego zadaniem jest działanie za osobę niepełnosprawną intelektualnie poważnie ogranicza samodzielność tych osób i odbiera im możliwość aktywnego udziału w życiu społecznym. Błażewicz wskazał, że w przypadku ubezwłasnowolnienia, które dotyczy wszystkich sfer życia, osoba żyjąca z niepełnosprawnością intelektualną jest w pełni uzależniona od osoby opiekuna, co prowadzi

3 do ukształtowania u niej postawy wyuczonej bezradności, która przejawia się w przyjęciu przez te osoby biernego nastawienia do własnego życia. Jak wskazał Błażewicz, z danych zgromadzonych przez Zespół wynika, że instytucja ubezwłasnowolnienia osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną jest nadużywana przez sądy. Panelista podkreślił, że konieczne jest zredukowanie liczby orzeczeń sądowych o ubezwłasnowolnieniu, a także określenie instrumentów prawnych pozwalających na kontrolę i nadzór na działaniami opiekunów prawnych. Błażewicz stwierdził, że niezbędne jest również przeprowadzanie okresowych badań osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną, które pozwalałyby weryfikować, czy nadal zachodzi potrzeba ubezwłasnowolnienia danej osoby. Błażewicz wskazał, że orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu osoby żyjącej z niepełnosprawnością nie powinno mieć charakteru całościowego (jak w obecnym stanie prawnym), a ograniczony jedynie do poszczególnych sfer. Panelista wskazał ponadto, że jego zdaniem obecne przepisy prawne regulujące kwestię ubezwłasnowolnienia nie realizują postawionego im celu, czyli dobra osoby żyjącej z niepełnosprawnością intelektualną. Michał Kubalski Panelista na wstępie zaznaczył, że Rzecznik Praw Obywatelskich podejmował interwencje dotyczące ubezwłasnowolnienia osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną zarówno w sprawach indywidualnych, jak i w sytuacjach, gdy problem krzywdzącego traktowania osób ubezwłasnowolnionych miał charakter generalny. Kubalski wspomniał, że w 2009 roku w wyniku interwencji RPO osoby ubezwłasnowolnione zostały zwolnione z konieczności ponoszenia kosztów sądowych. Kolejne działanie RPO dotyczyło problemów stawianych osobom żyjącym z niepełnosprawnością intelektualną przez urzędników przy wypłacie renty socjalnej; w takiej sytuacji urzędnicy inicjowali postępowanie sądowe o ubezwłasnowolnienie, co prowadziło do nieuzasadnionego rozszerzenia kręgu podmiotów uprawnionych do zainicjowania takiego postępowania. Za najważniejszą zmianę stanu prawnego będącą wynikiem działalności RPO Kubalski uznał uchylenie przez Trybunał Konstytucyjny przepisu procedury cywilnej, który uniemożliwiał osobom niepełnosprawnym składanie wniosku o zmianę lub uchylenia ubezwłasnowolnienia. Panelista zwrócił uwagę, że we wspomnianym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny zaprezentował stanowisko przemawiające za zniesieniem

4 ubezwłasnowolnienia na rzecz bardziej elastycznych form wsparcia dla osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną. Kubalski odniósł się również do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie Kiss przeciwko Węgrom, który dotyczy pozbawienia osób żyjących z niepełnosprawnością intelektualną prawa wyborczego. W związku z zapadłym orzeczeniem RPO wniósł do Ministra Sprawiedliwości o przeprowadzenie gruntownej analizy polskiego stanu prawnego i podjęcie odpowiednich środków prawnych, które umożliwiałyby osobom niepełnosprawnym intelektualnie branie aktywnego udziału w wyborach. dr Małgorzata Seroczyńska Panelistka zaprezentowała alternatywne formy wsparcia osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną, bazując na Rekomendacji Rady Europy w sprawie zasad dotyczących prawnej ochrony niekompetentnych osób dorosłych z 1999 roku oraz Deklaracją międzynarodowej konferencji w sprawie niepełnosprawności intelektualnej PAHO/WHO w Montrealu 2004 roku. Wskazała, że na kanwie tych dwóch dokumentów wypracowany został model supported decision making (dalej: SDM), który polega na umożliwieniu osobie niepełnosprawnej intelektualnie podejmowania decyzji dotyczących jej życia przy wsparciu osoby asystenta/grupy wspierającej. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez panelistkę SDM można określić jako prawnie uznany proces podejmowania decyzji o znaczeniu prawnym przez osoby narażone z powodu zaburzeń procesu decyzyjnego na naruszenie ich prawa do autonomii. Koncepcja SDM zakłada, że zadaniem asystenta/grupy wspierającej jest jedynie odczytanie woli osoby żyjącej z niepełnosprawnością intelektualną i zakomunikowanie jej odpowiednim urzędom, a urzędnik ma obowiązek uznania prawnego takiego oświadczenia. Koncepcja SDM odrzuca instytucję trwałego ubezwłasnowolnienia oraz zakłada, że państwo ma obowiązek zapewnienia ochrony prawnej i wsparcia osobowego dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w procesie podejmowania przez nie decyzji, komunikowania tych decyzji oraz ich poszanowania. Panelistka wskazała, że zakres i rodzaj wsparcia oferowanego osobom niepełnosprawnym intelektualnie powinien być uzależniony od indywidualnych potrzeb danej osoby. Funkcję grupy wspierającej powinny w pierwszej kolejności pełnić osoby wskazane przez osobę niepełnosprawną intelektualnie, kolejno osoby bliskie, zaufane, dobrze ją znające, potrafiące odczytać wolę niepełnosprawnego i pomóc ją wyrazić. Proces SDM zakłada, że obowiązkami grupy wspierającej jest w pierwszej kolejności dostarczenie osobie niepełnosprawnej intelektualnie informacji niezbędnych do

5 podjęcia decyzji, wytłumaczenie znaczenia tych informacji, interpretacja woli osoby niepełnosprawnej intelektualnie, a następnie zakomunikowanie tej woli odpowiedniej osobie, urzędowi itp.