Znaczenie sektora usług w polskiej gospodarce w latach

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 11 Robert Nowacki IBRKK Warszawa Rozdział I Znaczenie sektora usług w polskiej gospodarce w latach 2009-2012 Wprowadzenie W literaturze naukowej pojęcie usług wiąże się z powstawaniem określonej wartości użytkowej. Można je zdefiniować w sensie gospodarczym jako użyteczny produkt niematerialny, który jest wytwarzany w wyniku pracy ludzkiej (czynności) w procesie produkcji, przez oddziaływanie na strukturę określonego obiektu (człowieka traktowanego jako osoba fizyczna, intelekt, czy cząstka określonej społeczności albo przedmiotu materialnego), w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich 1. W prostszym ujęciu usługi można zdefiniować jako korzyści oferowane do sprzedaży, w istocie niewymierne i subiektywnie oceniane przez nabywców 2 lub też działalność służącą zaspokajaniu potrzeb ludzkich, nie znajdującą żadnego ucieleśnienia w nowych dobrach materialnych 3. Określając zakres działalności usługowej można posłużyć się różnymi koncepcjami. Pierwsza z nich, wyłącznie praktyczna, ma charakter enumeratywny i polega na wyszczególnieniu dziedzin działalności zaliczanych do sfery usług. Podejście drugie związane jest z definicjami negatywnymi, które działalność usługową traktują jako wszystko to, co nie jest wytwarzaniem dóbr materialnych. Trzecia koncepcja ma charakter konstruktywny i określa działalność usługową przez pryzmat potencjału wykorzystywanego do wytwarzania usług, przebiegu procesów wytwarzania (świadczenia) lub też ich wyniku w postaci niematerialnych produktów. Nie rozwijając wątków definicyjnych należy podkreślić mnogość kryteriów klasyfikacyjnych usług, wśród których do najistotniejszych zaliczyć można rodzaj odbiorców, odpłatność i sposób udostępniania, tworzywa czynności usługodawcy, przeznaczanie, rodzaj wyniku pracy, rodzaj czynnika zewnętrznego w procesie produkcji, funkcje w przedsiębiorstwie czy też związek z dobrem materialnym (por. tabela 1.1). 1 M. Daszkowska, Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 17. 2 M. Pluta-Olearnik, Marketing usług, PWE, Warszawa 1993, s. 21. 3 L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2000, s. 648.

12 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Tabela 1.1 Wybrane sposoby klasyfikacji usług Kryterium klasyfikacyjne Rodzaje usług Rodzaj odbiorców dla ludności dla gospodarki uspołecznionej Odpłatność i sposób udostępniania rynkowe nierynkowe Tworzywo czynności usługodawcy produkcyjne osobiste informacyjne kierownicze Przeznaczenie danej usługi produkcyjne konsumpcyjne ogólnospołeczne Rodzaj wyniku pracy renowacyjne informacyjne dystrybucyjne Rodzaj czynnika zewnętrznego w procesie produkcji usług związane z osobą związane z rzeczą Funkcje w przedsiębiorstwie związane z zaopatrzeniem związane z produkcją związane ze zbytem związane z finansowaniem Związek z dobrem materialnym komplementarne substytucyjne Źródło: S. Flejterski, R. Klóska, M. Majchrzak, Usługi w teorii ekonomii, (w:) S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa (red.), Współczesna ekonomika usług, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 25. Tak szerokie spojrzenie na zakres działalności usługowej konstytuuje znaczenie podmiotów działających w tym sektorze. Według obowiązującej od 1 stycznia 2008 r. znowelizowanej Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), usługi obejmują działalność skupioną w trzynastu sekcjach: G Handel; naprawa pojazdów samochodowych, H Transport i gospodarka magazynowa, I Zakwaterowanie i gastronomia, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Obsługa rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Administrowanie i działalność wspierająca, O Administracja publiczna, obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja,

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 13 Q Ochrona zdrowia i pomoc społeczna, R Działalność związana z kultura, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa. Cechą charakterystyczną współczesnego rozwoju społeczno-gospodarczego jest wzrost znaczenia sektora usług. Serwicyzacja gospodarek staje się wyznacznikiem tego rozwoju, a jednocześnie obrazuje zmiany zachodzące w strukturze konsumpcji. O rozwoju sektora usług w Polsce decyduje wiele czynników. Można je ująć w czterech podstawowych obszarach 4 : uwarunkowania ogólnoekonomiczne obejmujące wielkość dochodu narodowego, wydajność pracy w działach produkcyjnych, sytuację na rynku pracy, równowagę rynkową, strategię rozwoju społeczno-gospodarczego oraz politykę społeczno-gospodarczą jako środek realizacji strategii rozwoju kraju; uwarunkowania popytowe związane z rozwojem potrzeb, ich poziomem i strukturą, poziomem zamożności społeczeństwa, cenami usług funduszami społecznymi przeznaczanymi na rozwój działalności usługowej; uwarunkowania podażowe dotyczące możliwości finansowania niektórych usług społecznych z budżetu państwa, dostępność usług, warunki ich świadczenia wraz z zasadami funkcjonowania przedsiębiorstw usługowych; uwarunkowania socjologiczne i demograficzne wynikające ze zmian w zakresie stylu życia, wymiaru i sposobu wykorzystania czasu wolnego, sytuacji demograficznej społeczeństwa. Znaczenie sektora usługowego w gospodarce uzasadnia konieczność traktowania go jako istotnego obszaru badawczego. Szczególnie interesujące wydają się być uwarunkowania dotyczące jego stanu i potencjału konkurencyjnego decydującego o roli, którą pełni w kształtowaniu podaży miejsc pracy. Możliwości absorpcji zasobów pracy przez sektor usług są m.in. pochodną jego wielkości mierzonej liczbą działających podmiotów i wpływu na rozwój gospodarczy. Ich identyfikacja jest podstawowym celem niniejszego rozdziału. sektora usług w strukturze podmiotowej gospodarki Według danych zaczerpniętych z rejestru REGON, w końcu grudnia 2012 r. zarejestrowane były w Polsce 3 551 193 podmioty gospodarcze, z czego 2 736 161 to przedsiębiorstwa zarejestrowane w sekcjach usługowych (sektor III), co stanowiło 77,05% wszystkich podmiotów. sektora II, grupującego sekcje przemysłowe i budownictwo (sekcje od B do F) wynosił 20,57% (730 442 przedsiębiorstwa), zaś sektora I, obejmującego podmioty prowadzące działalność związaną z rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem kształtował się na poziomie 2,28% (84 353 pod- 4 S. Flejterski, R. Klóska, M. Majchrzak, Usługi w teorii ekonomii, (w:) S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa (red.), Współczesna ekonomika usług, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 26.

14 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI mioty). Pozostałe rodzaje działalności (sekcja T czyli gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników i produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby oraz sekcja U organizacje i zespoły eksterytorialne) stanowiły zaledwie 0,01% (łącznie 237 podmiotów). poszczególnych sektorów w strukturze podmiotowej gospodarki narodowej w latach 2009-2012 przedstawiono na wykresie 1.1. Wykres 1.1 Struktura podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON w latach 2009-2012 (stan na koniec roku kalendarzowego) Źródło: obliczenia własne na podstawie zamawianych danych GUS dotyczących podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON. W okresie analizowanych czterech lat dynamika liczby rejestrowanych w gospodarce polskiej podmiotów była niewielka. Charakterystycznym zjawiskiem był wzrost liczby przedsiębiorstw w roku 2010 w stosunku do roku 2009 w całej gospodarce wyniósł on 3,24% (przyrost o 114 475 przedsiębiorstw do poziomu 3 646 694). Najwyższa dynamika dotyczyła sektora I plus 4,91%, nieco wyższe tempo niż w całej gospodarce odnotowano też w sektorze II (plus 3,41%) oraz pozostałej działalności (plus 3,75%). W sektorze usługowym dynamika również była dodatnia w liczbach bezwzględnych przyrost wyniósł 84 926 podmiotów (tym samym ich liczba wyniosła 2 787 369), co oznaczało wzrost o 3,14% (por. wykres 2). Rok 2010 był swego rodzaju odbiciem po słabym roku 2009, w którym uwidoczniły się skutki światowego kryzysu finansowego. Relatywnie dobra na tle innych krajów sytuacja gospodarcza i niewielkie przyhamowanie wzrostu gospodarczego stały się bodźcem do nieco większej aktywności gospodarczej.

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 15 Dwa kolejne lata charakteryzowały się pogorszeniem sytuacji. W roku 2011 zarysował się wyraźny trend spadkowy liczby zarejestrowanych przedsiębiorstw. W całej gospodarce ich liczba zmniejszyła się o 100 856, do poziomu 3 545 838 (tylko nieznacznie wyższego niż w 2009 r.). W ujęciu procentowym oznacza to spadek o 2,77%. W największym stopniu dotknęło to sektora II liczba zarejestrowanych podmiotów zmniejszyła się o 3,43%. W przypadku sektora I spadek miał charakter symboliczny o 0,01%. W dalszym ciągu rosła natomiast liczba rejestrowanych podmiotów w pozostałych sekcjach w ujęciu procentowym przyrost ten wyniósł aż 44,58%. Sektor usług również odczuł skutki pogorszenia koniunktury. Odnotowano dość wysoki spadek liczby zarejestrowanych podmiotów w stosunku do roku poprzedniego o 2,67% (czyli o 74 479, do poziomu 2 712 890). Rok 2012 charakteryzował się mniejszymi wahaniami populacji przedsiębiorstw w Polsce. W skali całej gospodarki odnotowano nawet nieznaczny wzrost ich liczby o 5355, czyli o 0,15%. Było to rezultatem pewnego ożywienia w sektorze usługowym. Jako jedyny w gospodarce charakteryzował się dodatnią dynamiką liczby zarejestrowanych podmiotów w stosunku do roku poprzedniego. Wynosiła ona 0,86% (wzrost o 23 271 przedsiębiorstw). Najwyższy spadek dotyczył natomiast sektora I (o 3,71%), w sektorze II wyniósł 1,97%, a w przypadku działalności pozostałej 1,25%. Wykres 1.2 Zmiana liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON w trzech sektorach gospodarki w latach 2009 2012 (stan na koniec roku kalendarzowego, rok poprzedni ) Źródło: jak w wykresie 1.1.

16 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Porównując rok 2012 z rokiem 2009 widać nieznaczny, bo wynoszący 0,54% wzrost liczby zarejestrowanych w polskiej gospodarce podmiotów. W tym okresie liczba przedsiębiorstw usługowych wzrosła o 1,25%. W sektorze I wzrost wyniósł 1,01%, w pozostałej działalności aż 48,13%. Dość wyraźny spadek zanotowano w przypadku sektora II w okresie czterech lat łączna liczba zarejestrowanych przedsiębiorstw zmniejszyła się o 2,10%. Zmiany w liczbach rejestrowanych podmiotów nie miały istotnego statystycznie wpływu na udział poszczególnych sektorów w strukturze podmiotowej polskiej gospodarki. Zauważyć należy jedynie, iż w przypadku sektora usługowego udział ten zwiększył się o 0,61 p.p. Stało się to kosztem przede wszystkim sektora II (spadek udziału łącznie o 0,59 p.p.). Stabilny jest udział sektora I zmiana w ciągu czterech lat rzędu minus 0,02 p.p. oraz pozostałej działalności (plus 0,01 p.p.). Analizując znaczenie usług w strukturze gospodarki narodowej należy zwrócić uwagę na zróżnicowanie liczby podmiotów wewnątrz samego sektora usługowego. Tworzące go sekcje charakteryzują się bowiem dużym zróżnicowaniem liczby rejestrowanych w nich przedsiębiorstw. Zdecydowanie najliczniej reprezentowana jest sekcja G Handel; napraw pojazdów samochodowych. W roku 2012 były w niej zarejestrowane łącznie 950 163 przedsiębiorstwa. Stanowiło to ponad jedną trzecią wszystkich podmiotów usługowych (34,73%). W strukturze całej gospodarki sekcja ta miała udział 26,76%. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w latach 2009-2012 liczba przedsiębiorstw handlowych zmalała o 5,90% (o 59 610 jednostek). Spadek ten był najbardziej odczuwalny w roku 2011 w stosunku do roku 2010 odnotowano zmniejszenie liczby zarejestrowanych podmiotów handlowych o 5,39%. W 2012 roku dynamika roczna wyniosła minus 1,86%. Przyrost odnotowano jedynie w roku 2010, ale był on niewielki (1,34%). W konsekwencji tych zmian udział sekcji G w łącznej liczbie podmiotów usługowych obniżył się w analizowanych czterech latach o 2,64 p.p. Drugą pod względem liczby zarejestrowanych podmiotów sekcją usługową jest sekcja M, grupująca podmioty prowadzące działalność profesjonalną, naukową i techniczną. W 2012 r. było w niej zarejestrowanych łącznie 318 817 przedsiębiorstw. Tym samym jej udział w podmiotach sektora usług wynosił 11,65%, a w całej gospodarce 8,98%. W odróżnieniu od sekcji G, w sekcji tej wzrosła liczba przedsiębiorstw w porównaniu z rokiem 2009 o 7,65%, notując dodatnie wartości rok do roku w latach 2010 (plus 5,60%) oraz 2012 (plus 2,29%), a nieznacznie ujemną w roku 2011 (minus 0,34%). Sekcje G oraz M zdecydowanie wyróżniają się pod względem liczby podmiotów na tle pozostałych sekcji usługowych. Warto także zwrócić uwagę na cztery sekcje, których udziały w liczbie podmiotów sektora usług kształtują się na zbliżonym poziomie. Są to: sekcja S Pozostała działalność usługowa (227 979 podmiotów, udział 8,33% w sektorze i 6,42% w gospodarce), sekcja H Transport i gospodarka magazynowa (227 094 podmioty, udział 8,30% w sektorze i 6,39% w gospodarce), sekcja L Obsługa rynku nieruchomości (205 227 podmiotów, udział 7,50% w sek-

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 17 Tabela 1.2 Podmioty sektora usług zarejestrowane w systemie REGON według sekcji na tle całej gospodarki w latach 2009-2012 (stan na koniec roku kalendarzowego, rok poprzedni ) 2009 2010 2011 2012 Wyszczególnienie Liczba w gosp. narod. w sektorze usług Liczba Dynamika 2009=100 w gosp. narod. w sektorze usług Handel; naprawa pojazdów samochodowych 1 009 773 28,59 37,37 1 023 346 101,34 28,06 36,71 968 183 94,61 27,30 35,69 950 163 98,14 94,10 26,76 34,73 Transport i gospodarka magazynowa 251 874 7,13 9,32 250 247 99,35 6,86 8,98 232 910 93,07 6,57 8,59 227 094 97,50 90,16 6,39 8,30 Zakwaterowanie i gastronomia 104 767 2,97 3,88 107 995 103,08 2,96 3,87 103 150 95,51 2,91 3,80 101 842 98,73 97,21 2,87 3,72 Informacja i komunikacja 79 096 2,24 2,93 88 178 111,48 2,42 3,16 91 318 103,56 2,58 3,37 95 680 104,78 120,97 2,69 3,50 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 122 764 3,48 4,54 121 253 98,77 3,33 4,35 115 174 94,99 3,25 4,25 112 727 97,88 91,82 3,17 4,12 Obsługa rynku nieruchomości 182 454 5,17 6,75 192 136 105,31 5,27 6,89 198 682 103,41 5,60 7,32 205 227 103,29 112,48 5,78 7,50 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 296 171 8,38 10,96 312 750 105,60 8,58 11,22 311 680 99,66 8,79 11,49 318 817 102,29 107,65 8,98 11,65 Administrowanie i działalność wspierająca 80 506 2,28 2,98 85 931 106,74 2,36 3,08 85 449 99,44 2,41 3,15 87 730 102,67 108,97 2,47 3,21 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 26 719 0,76 0,99 26 819 100,37 0,74 0,96 26 906 100,32 0,76 0,99 26 865 99,85 100,55 0,76 0,98 Edukacja 105 366 2,98 3,90 110 813 105,17 3,04 3,98 110 234 99,48 3,11 4,06 129 054 117,07 122,48 3,63 4,72 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 168 233 4,76 6,23 179 074 106,44 4,91 6,42 184 044 102,78 5,19 6,78 190 977 103,77 113,52 5,38 6,98 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 61 142 1,73 2,26 62 728 102,59 1,72 2,25 61 759 98,46 1,74 2,28 62 006 100,40 101,41 1,75 2,27 Pozostała działalność usługowa 213 578 6,05 7,90 226 099 105,86 6,20 8,11 223 401 98,81 6,30 8,23 227 979 102,05 106,74 6,42 8,33 Sekcje usługowe razem 2 702 443 76,51 100,00 2 787 369 103,14 76,44 100,00 2 712 890 97,33 76,51 100,00 2 736 161 100,86 101,25 77,05 100,00 Gospodarka narodowa ogółem 3 532 219 100,00-3 646 694 103,24 100,00-3 545 838 97,23 100,00-3 551 193 100,15 100,54 100,00 - Źródło: obliczenia własne na podstawie zamawianych danych GUS dotyczących podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON. Liczba Dynamika 2010=100 w gosp. narod. w sektorze usług Liczba Dynamika 2011=100 Dynamika 2009 =100 w gosp. narod. w sektorze usług

18 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI torze i 5,78% w gospodarce) oraz sekcja Q Ochrona zdrowia i pomoc społeczna (190 977 podmiotów, udział 6,98% w sektorze i 5,38% w gospodarce). W trzech z tych sekcji S, L oraz Q liczba zarejestrowanych przedsiębiorstw wzrosła, w jednej H odnotowano jej zmniejszenie. W perspektywie czterech lat udział podmiotów sekcji Q w sektorze usług wzrósł aż o 13,52%. Zbliżona skala wzrostu (12,48%) dotyczyła sekcji L, niższą (6,74%) odnotowano w sekcji S. W tym samym czasie liczba przedsiębiorstw sekcji H zmalała o 9,84%. Rezultatem tych zmian były wahania udziałów tych sekcji w strukturze ogółu przedsiębiorstw usługowych. Zauważalny jest przede wszystkim spadek znaczenia sekcji H jej udział zmniejszył się o 1,02 p.p., tym samym straciła ona trzecie miejsce pod względem liczby podmiotów, które zajmowała w 2009 r. z dość wyraźną przewagą nad następną w kolejności sekcją S. tej ostatniej wzrósł o 0,43 p.p. W przypadku sekcji Q wzrost wyniósł 0,69 p.p., a sekcji L 0,75 p.p. Następną grupę sekcji usługowych pod względem znaczenia w strukturze podmiotowej stanowią kolejno sekcje: P Edukacja (129 054 podmioty), K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (112 727 podmiotów), I Zakwaterowanie i gastronomia (101 842 podmioty), J Informacja i komunikacja (95 680 podmiotów), N Administrowanie i działalność wspierająca (87 730 podmiotów) oraz R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją (62 006 podmiotów). Ich udział w łącznej liczbie przedsiębiorstw sektora usług waha się od 4,72% do 2,27%. Wśród nich zwracają uwagę sekcje P oraz J, charakteryzujące się wysokimi wskaźnikami dynamiki liczby zarejestrowanych podmiotów przy uwzględnieniu roku 2009 jako bazowego, na poziomie ponad 20% (odpowiednio 22,48% oraz 20,97%). Ostatnią z analizowanych sekcji usługowych jest sekcja O Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia społeczne. Jej cechą szczególną jest relatywnie duża stabilność. Wahania liczby zarejestrowanych w niej podmiotów są nieznaczne (do 0,37% w skali roku, łącznie w analizowanych czterech latach wzrost (rzędu 0,55%), a ich udział w sektorze usługowym i całej gospodarce praktycznie nie ulegał zmianom (0,98% oraz 0,76%). Regionalne zróżnicowanie struktury podmiotowej sektora usług Struktura regionalna podmiotów gospodarczych funkcjonujących w sektorze usług jest odzwierciedleniem zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego regionów. Z ostatniego wydania raportu pt. Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (za rok 2012) wynika, że największą atrakcyjnością inwestycyjną charakteryzuje się województwo śląskie, którego współczynnik wyniósł 0,86 5. Region ten jest najwyżej oceniany z punktu widzenia zasobów i kosztów pracy oraz infrastruktu- 5 M. Nowicki (red.), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2012.

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 19 ry społecznej. Drugie miejsce w rankingu przypadło województwu mazowieckiemu, ze współczynnikiem 0,66. Jest ono najlepiej oceniane z punktu widzenia kryteriów dostępności transportowej, rynku zbytu, a także aktywności wobec inwestorów. Na trzeciej pozycji plasuje się województwo dolnośląskie, ze współczynnikiem 0,46, przodujące pod względem infrastruktury gospodarczej. Te trzy województwa tworzą pierwszą grupę najbardziej atrakcyjnych regionów. W drugiej grupie znalazło się pięć województw, których współczynniki są dodatnie i wahają się w granicach 0,08 0,33: wielkopolskie (0,33), małopolskie (0,26), zachodniopomorskie (0,18), pomorskie (0,12) i łódzkie (0,08). Grupa trzecia skupia regiony, których atrakcyjność inwestycyjną charakteryzują wskaźniki ujemne o niewielkiej wartości: kujawsko-pomorskie (minus 0,09), opolskie (minus 0,19) oraz lubuskie (minus 0,21). Ostatnia grupa to województwa o niskiej atrakcyjności inwestycyjnej wyrażanej przez współczynniki o wysokich wartościach ujemnych: podkarpackie (minus 0,42, choć jednocześnie jest to województwo najwyżej oceniane w skali kraju pod względem bezpieczeństwa powszechnego), lubelskie (minus 0,46), warmińsko-mazurskie (minus 0,48), świętokrzyskie (minus 0,52) oraz podlaskie (minus 0,58). Sytuacja w zakresie atrakcyjności inwestycyjnej poszczególnych województw, w tym wspomniany podział regionów na cztery grupy, nie zmienił się zasadniczo w ostatnich latach. Podobnie stabilny charakter ma lokalizacja przedsiębiorstw. Ranking poszczególnych województw pod względem liczby działających na ich terenie przedsiębiorstw (zarówno z punktu widzenia całej gospodarki, jak i sektora usług) w dużej mierze pokrywa się z układem grup województw wyodrębnionych pod względem atrakcyjności inwestycyjnej. Różnice są niewielkie i w dużej mierze są pochodną wielkości danego regionu. W tabeli 1.3 przedstawiono dane o udziałach poszczególnych województw w strukturze podmiotowej przedsiębiorstw, w tym działających w sektorze usług, z uwzględnieniem podziału na sekcje. Największe nasycenie podmiotami gospodarczymi zanotowano w województwie mazowieckim jego udział w łącznej liczbie zarejestrowanych w Polsce podmiotów gospodarczych wyniósł w 2012 r. 17,7% i w ciągu ostatnich czterech lat zwiększył się o 0,3 p.p. Drugie miejsce przypadło województwu śląskiemu (udział 11,5%, a dynamika w stosunku do roku 2009 wyniosła minus 0,1 p.p.). Trzeci udział pod względem wysokości posiadało województwo wielkopolskie (9,8% i wzrost o 0,1 p.p.). Najniższymi udziałami charakteryzują się województwa: lubuskie, świętokrzyskie (po 2,7%), opolskie (2,5%) i podlaskie (2,4%). Dane dotyczące nasycenia poszczególnych regionów przedsiębiorstwami usługowymi tworzą dokładnie taki sam ich ranking, jak w przypadku ogółu podmiotów. Zmiany udziałów w stosunku do wskaźników charakteryzujących całą gospodarkę były niewielkie. W największym stopniu dotyczyły: Mazowsza wzrost udziału o 0,6%, Dolnego Śląska wzrost udziału o 0,3%, Wielkopolski spadek udziału o 0,4%.

20 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Tabela 1.3 Struktura regionalna podmiotów sektora usług według sekcji na tle całej gospodarki w latach 2009 2012 (stan na koniec roku kalendarzowego) Dolnośląskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie Wyszczególnienie Ogółem Polska 2009 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 1 009 773 100,0 7,9 5,1 4,6 2,7 6,3 8,2 17,2 2,4 4,1 2,4 5,5 12,6 3,5 2,7 9,5 5,2 Transport i gospodarka magazynowa 251 874 100,0 7,8 5,2 4,4 2,7 5,6 8,6 18,4 2,0 4,0 2,7 6,7 11,6 3,0 2,8 8,9 5,7 Zakwaterowanie i gastronomia 104 767 100,0 8,4 4,0 3,8 2,8 4,8 10,9 13,6 2,6 3,6 1,8 8,9 13,0 2,5 2,7 7,5 9,1 Informacja i komunikacja 79 096 100,0 8,0 3,9 2,9 1,8 4,8 8,5 30,2 1,8 3,1 1,7 6,2 10,5 1,9 1,8 8,9 4,0 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 122 764 100,0 8,3 5,3 4,3 2,5 5,7 7,7 17,9 2,7 3,4 2,5 6,8 12,8 2,7 2,9 9,0 5,4 Obsługa rynku nieruchomości 182 454 100,0 17,7 3,9 2,2 4,7 4,0 5,7 13,5 4,0 1,9 1,1 9,0 11,4 1,5 5,3 6,7 7,5 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 296 171 100,0 8,6 4,0 3,5 2,1 5,2 8,4 23,5 2,4 3,4 2,2 6,4 10,8 2,2 2,4 10,0 4,9 Administrowanie i działalność wspierająca 80 506 100,0 8,1 4,4 3,4 2,2 5,2 8,7 23,4 2,4 2,4 1,9 6,0 11,1 1,6 2,6 10,1 6,5 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 26 719 100,0 5,6 5,4 9,1 2,5 7,9 7,8 13,2 3,3 7,2 4,0 4,5 6,6 4,8 4,2 10,2 3,9 Edukacja 105 366 100,0 7,5 4,8 5,1 2,4 6,0 9,0 17,5 2,5 5,0 2,5 6,1 11,3 2,7 3,4 9,6 4,7 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 168 233 100,0 7,8 6,2 4,8 2,6 5,7 8,5 14,7 2,3 4,0 3,0 6,2 10,6 2,6 4,0 9,9 7,2 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 61 142 100,0 8,3 5,1 4,6 2,7 5,7 9,5 15,5 2,8 4,8 2,6 6,3 11,6 2,4 3,3 9,2 5,5 Pozostała działalność usługowa 213 578 100,0 8,2 5,1 4,7 2,7 6,2 8,1 16,7 2,5 4,4 2,9 6,1 11,2 2,8 3,5 9,8 5,2 Sekcje usługowe razem 2 702 443 100,0 8,7 4,9 4,3 2,7 5,7 8,3 17,9 2,5 3,8 2,4 6,3 11,8 2,8 3,0 9,3 5,6 Gospodarka narodowa ogółem 3 532 219 100,0 8,4 4,9 4,2 2,7 5,9 8,5 17,4 2,6 3,9 2,4 6,5 11,5 2,8 3,0 9,7 5,6

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 21 Dolnośląskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie Wyszczególnienie Ogółem Polska 2010 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 1 023 346 100,0 7,9 5,0 4,6 2,7 6,4 8,3 17,3 2,4 4,2 2,4 5,6 12,6 3,4 2,6 9,5 5,1 Transport i gospodarka magazynowa 250 247 100,0 7,8 5,1 4,4 2,8 5,7 8,6 18,4 2,0 4,0 2,6 6,7 11,7 2,9 2,8 8,9 5,6 Zakwaterowanie i gastronomia 107 995 100,0 8,5 3,9 3,8 2,8 4,8 11,2 14,0 2,6 3,6 1,8 9,0 12,9 2,5 2,7 7,5 8,6 Informacja i komunikacja 88 178 100,0 7,9 3,7 3,0 1,8 4,9 8,7 30,3 1,8 3,1 1,6 6,2 10,5 1,8 1,9 8,9 3,9 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 121 253 100,0 8,4 5,3 4,3 2,5 5,8 7,8 18,2 2,7 3,3 2,4 6,8 12,8 2,6 2,8 9,0 5,3 Obsługa rynku nieruchomości 192 136 100,0 17,6 3,9 2,2 4,6 4,0 5,8 13,7 4,0 1,9 1,2 9,0 11,4 1,5 5,2 6,7 7,4 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 312 750 100,0 8,6 4,0 3,5 2,1 5,2 8,5 23,5 2,3 3,5 2,1 6,4 10,9 2,2 2,4 9,9 4,8 Administrowanie i działalność wspierająca 85 931 100,0 8,0 4,4 3,5 2,3 5,3 8,7 23,3 2,4 2,5 1,8 5,9 11,2 1,7 2,6 10,1 6,3 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 26 819 100,0 5,6 5,4 9,1 2,5 7,9 7,8 13,1 3,3 7,1 3,9 4,5 6,6 4,8 4,2 10,2 3,9 Edukacja 110 813 100,0 7,5 4,7 5,0 2,3 6,0 9,0 17,7 2,5 4,9 2,4 6,1 11,6 2,7 3,4 9,7 4,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 179 074 100,0 7,7 6,2 4,8 2,7 5,7 8,5 14,8 2,2 4,1 3,0 6,2 10,7 2,6 4,0 9,9 6,9 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 62 728 100,0 8,2 5,1 4,6 2,7 5,8 9,5 15,4 2,8 4,9 2,5 6,3 11,7 2,4 3,4 9,2 5,5 Pozostała działalność usługowa 226 099 100,0 8,2 5,1 4,8 2,7 6,2 8,2 16,6 2,5 4,4 2,9 6,1 11,1 2,8 3,5 9,7 5,1 Sekcje usługowe razem 2 787 369 100,0 8,7 4,8 4,3 2,7 5,8 8,3 18,1 2,5 3,9 2,3 6,3 11,8 2,8 3,0 9,3 5,5 Gospodarka narodowa ogółem 3 646 694 100,0 8,4 4,8 4,2 2,7 5,9 8,6 17,5 2,6 3,9 2,4 6,5 11,6 2,8 3,0 9,7 5,5

22 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Dolnośląskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie Wyszczególnienie Ogółem Polska 2011 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 968 183 100,0 7,8 4,9 4,6 2,7 6,4 8,4 17,4 2,4 4,2 2,4 5,6 12,5 3,4 2,6 9,7 5,0 Transport i gospodarka magazynowa 232 910 100,0 7,6 5,0 4,4 2,8 5,8 8,7 18,1 2,0 4,1 2,7 6,7 11,7 2,9 2,8 9,2 5,6 Zakwaterowanie i gastronomia 103 150 100,0 8,7 3,9 3,7 2,7 4,8 11,2 14,3 2,6 3,7 1,8 8,7 12,9 2,5 2,6 7,8 8,0 Informacja i komunikacja 91 318 100,0 8,1 3,6 2,9 1,7 4,9 8,9 30,4 1,7 3,1 1,6 6,1 10,6 1,7 1,8 9,1 3,9 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 115 174 100,0 8,5 5,2 4,2 2,5 5,8 7,8 18,4 2,7 3,3 2,4 6,9 12,7 2,5 2,8 9,1 5,2 Obsługa rynku nieruchomości 198 682 100,0 17,6 3,9 2,3 4,6 4,0 5,8 13,6 3,9 1,9 1,2 9,0 11,4 1,5 5,2 6,8 7,4 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 311 680 100,0 8,6 3,9 3,5 2,0 5,3 8,7 23,9 2,3 3,4 2,2 6,5 10,7 2,1 2,4 10,0 4,7 Administrowanie i działalność wspierająca 85449 100,0 8,0 4,5 3,5 2,3 5,2 8,7 23,1 2,4 2,5 1,8 6,0 11,1 1,8 2,6 10,3 6,2 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 26906 100,0 5,6 5,4 9,1 2,5 8,0 7,8 12,9 3,3 7,1 4,0 4,5 6,6 4,8 4,2 10,3 3,9 Edukacja 110234 100,0 7,5 4,7 5,0 2,3 6,0 9,1 17,8 2,5 4,9 2,4 6,1 11,4 2,7 3,3 9,7 4,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 184044 100,0 7,7 6,1 4,8 2,7 5,8 8,6 14,9 2,2 4,1 3,0 6,3 10,7 2,5 4,0 9,9 6,6 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 61 759 100,0 8,4 5,1 4,6 2,7 5,8 9,5 15,4 2,7 4,9 2,6 6,3 11,7 2,4 3,3 9,2 5,3 Pozostała działalność usługowa 223 401 100,0 8,2 5,0 4,8 2,7 6,2 8,3 16,7 2,5 4,5 2,9 6,1 11,0 2,8 3,5 9,7 5,0 Sekcje usługowe razem 2 712 890 100,0 8,7 4,8 4,2 2,7 5,8 8,4 18,1 2,5 3,9 2,4 6,4 11,7 2,7 3,0 9,4 5,4 Gospodarka narodowa ogółem 3 545 838 100,0 8,4 4,8 4,2 2,7 5,9 8,7 17,5 2,5 3,9 2,4 6,5 11,5 2,8 3,0 9,8 5,4

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 23 Dolnośląskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie Wyszczególnienie Ogółem Polska 2012 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 950 163 100,0 7,8 4,9 4,6 2,7 6,4 8,5 17,6 2,4 4,1 2,4 5,5 12,5 3,3 2,6 9,8 4,9 Transport i gospodarka magazynowa 227 094 100,0 7,6 4,9 4,5 2,8 5,8 8,8 18,0 2,0 4,1 2,7 6,7 11,6 2,9 2,7 9,2 5,5 Zakwaterowanie i gastronomia 101 842 100,0 8,7 3,8 3,6 2,7 4,9 11,4 14,9 2,6 3,7 1,8 8,3 12,8 2,5 2,6 7,9 7,7 Informacja i komunikacja 95 680 100,0 8,2 3,5 2,9 1,7 4,9 9,0 30,8 1,6 3,1 1,6 6,0 10,4 1,7 1,7 9,1 3,7 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 112 727 100,0 8,6 5,2 4,1 2,5 5,8 7,9 18,6 2,6 3,2 2,5 6,9 12,6 2,5 2,9 9,1 5,0 Obsługa rynku nieruchomości 205 227 100,0 17,6 4,0 2,3 4,7 4,0 5,9 13,5 3,9 1,9 1,2 8,9 11,4 1,4 5,1 6,9 7,3 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 318 817 100,0 8,6 3,9 3,4 2,0 5,2 8,7 24,3 2,2 3,4 2,1 6,5 10,7 2,1 2,3 10,0 4,5 Administrowanie i działalność wspierająca 87 730 100,0 8,1 4,7 3,2 2,3 5,1 8,9 23,2 2,3 2,6 1,9 6,1 11,1 1,8 2,6 10,3 6,1 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 26 865 100,0 5,6 5,4 9,1 2,5 8,0 7,8 12,9 3,3 7,2 4,0 4,5 6,6 4,8 4,1 10,3 3,9 Edukacja 129 054 100,0 7,6 4,9 5,0 2,3 6,0 9,1 17,3 2,4 4,8 2,6 6,3 11,3 2,9 3,3 9,6 4,6 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 190 977 100,0 7,7 6,1 4,8 2,7 5,9 8,7 14,9 2,1 4,2 3,0 6,3 10,8 2,5 3,9 9,9 6,4 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 62 006 100,0 8,5 5,1 4,6 2,7 5,8 9,5 15,6 2,7 4,9 2,6 6,3 11,5 2,4 3,4 9,2 5,3 Pozostała działalność usługowa 227 979 100,0 8,2 5,0 4,8 2,7 6,2 8,4 16,8 2,5 4,5 2,9 6,1 11,0 2,8 3,6 9,7 4,9 Sekcje usługowe razem 2 736 161 100,0 8,7 4,7 4,2 2,7 5,8 8,5 18,3 2,4 3,9 2,4 6,3 11,7 2,7 3,0 9,4 5,3 Gospodarka narodowa ogółem 3 551 193 100,0 8,4 4,7 4,1 2,7 5,9 8,7 17,7 2,5 3,9 2,4 6,5 11,5 2,7 3,0 9,8 5,3 Źródło: jak w tabeli 1.2.

24 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Również dynamika udziałów poszczególnych województw w łącznej liczbie przedsiębiorstw usługowych w ostatnich czterech latach nie wykazywała istotnych odchyleń od wskaźników charakteryzujących całą gospodarkę. Znacznie bardziej interesujące były odchylenia obserwowane w poszczególnych województwach z punktu widzenia sekcji usługowych. I tak, duże różnice występowały w województwie mazowieckim. Charakterystyczna była duża koncentracja podmiotów klasyfikowanych w sekcji J Informacja i komunikacja. tej sekcji na Mazowszu w kategorii podmiotów usługowych wyniósł w 2012 r. aż 30,8%, przy systematycznym wzroście. Znacznie wyższe od średniej udziały cechowały także sekcje M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz N Administrowanie i działalność wspierająca. Rozwojowi tych sekcji sprzyja stołeczny charakter aglomeracji warszawskiej i pełnienie przez nią funkcji centrum, nie tylko administracyjnego, ale też biznesowego (dobrze rozwinięte usługi okołobiznesowe), jak również duże znaczenie jako ośrodka naukowego i akademickiego. Stosunkowo słabo, tzn. poniżej wskaźnika średniego dla całej działalności usługowej, w województwie mazowieckim rozwinięta były sekcje: I Zakwaterowanie i gastronomia, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (udziały po 14,9%), L Obsługa rynku nieruchomości (13,5%), a także O Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenie społeczne (12,9%). Dla przeciwwagi scharakteryzować można stan nasycenia podmiotami usługowymi województwa podlaskiego najsłabszego pod względem udziału w liczbie przedsiębiorstw usługowych. Lepiej niż przeciętnie województwo to wypadło pod względem liczby podmiotów świadczących usługi związane ze wspomnianymi już sekcjami O (udział na poziomie 4,0%), Q (udział 3,0%) oraz S (2,9%). W przypadku pozostałych sekcji wskaźniki są wyraźnie niższe od średniej ogólnopolskiej. sektora usług w generowaniu produktu krajowego brutto i wartości dodanej Analizując znaczenie przedsiębiorstw usługowych w gospodarce narodowej, należy zwrócić uwagę na wskaźniki charakteryzujące rozwój gospodarczy kraju w latach 2009-2012. Badane czterolecie to okres wyraźnego spowolnienia koniunktury gospodarczej, wywołanego światowym kryzysem finansowym, zapoczątkowanym w drugiej połowie 2008 roku. Z danych przedstawionych w tabelach 1.4-1.5, obrazujących podstawowe wskaźniki makroekonomiczne charakteryzujące gospodarkę narodową liczone w cenach bieżących i cenach stałych, wynika, iż za szczególnie trudne należy uznać lata 2009 i 2012. W 2012 r. wartość produktu krajowego brutto wyniosła 1 595 225 mln zł i była wyższa niż wytworzona w roku poprzednim o 67 098 mln zł. Oznacza to przyrost w cenach bieżących o 4,4%. W cenach stałych przyrost ten wyniósł jednak zaledwie 1,9%.

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 25 Tabela 1.4 Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne charakteryzujące gospodarkę narodową w latach 2009-2012 i ich dynamika (w cenach bieżących) 2009 2010 2011 2012 Wyszczególnienie w mln PLN rok poprzedni w mln PLN rok poprzedni w mln PLN rok poprzedni w mln PLN rok poprzedni rok 2009 Produkt krajowy brutto 1 344 505 105,4 1 416 585 105,4 1 528 127 107,9 1 595 225 104,4 118,6 Wartość dodana brutto 1 194 830 107,0 1 247 651 104,4 1 342 386 107,6 1 412 909 105,3 118,3 Popyt krajowy 1 343 496 101,3 1 433 686 106,7 1 545 715 107,8 1 590 424 102,9 118,4 Spożycie ogółem 1 069 928 104,8 1 136 237 106,2 1 208 639 106,4 1 264 736 104,6 118,2 Akumulacja 273 568 89,7 297 449 108,7 337 076 113,3 325 688 96,6 119,1 Eksport towarów i usług 530 278 104,2 598 369 112,8 688 738 115,1 744 748 108,1 140,4 Import towarów i usług 529 269 94,6 615 470 116,3 706 326 114,8 739 947 104,8 139,8 Źródło: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, Warszawa, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013].

26 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI W porównaniu ze zmianami zachodzącymi w latach 2010-2011 uwidoczniło się przede wszystkim wyhamowanie tempa wzrostu w roku 2011 wynosiło ono 4,3%, rok wcześniej 3,9%. Tym samym wskaźnik dynamiki produktu krajowego brutto liczonej w cenach stałych zbliżył się do poziomu notowanego w roku 2009 (1,6%). Tabela 1.5 Dynamika podstawowych wskaźników makroekonomicznych charakteryzujących gospodarkę narodową w cenach stałych (ceny średnioroczne roku poprzedniego) Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 rok poprzedni rok poprzedni rok poprzedni rok poprzedni Produkt krajowy brutto 101,6 103,9 104,5 101,9 Wartość dodana brutto 101,8 103,7 104,5 101,9 Popyt krajowy 98,9 104,6 103,6 99,9 Spożycie ogółem 102,0 103,4 101,6 101,0 Akumulacja 88,5 109,3 111,2 95,8 Eksport towarów i usług 93,2 112,1 107,7 103,9 Import towarów i usług 87,6 113,9 105,5 99,3 Źródło: jak w tabeli 1.4. Na spowolnienie tempa wzrostu produktu krajowego brutto wpływ miał przede wszystkim spadek dynamiki popytu krajowego w roku 2012 był on (licząc w cenach stałych) o 0,1 p.p. niższy niż w roku 2011, a różnica wskaźników dynamiki sięgała w tym okresie 3,7 p.p. Ujemna dynamika dotyczyła też akumulacji oraz importu towarów i usług. Przy uwzględnieniu w obliczeniach cen bieżących popyt wzrósł w 2012 r. tylko o 2,9% w stosunku do roku poprzedniego. Przyjmując za bazowy rok 2009, produkt krajowy brutto wzrósł o 18,6%, nieco niższa była dynamika wartości dodanej brutto 18,3%. Zbliżone tempo odnotowano w przypadku popytu krajowego (18,4%), spożycia ogółem (18,2%), a także akumulacji (19,1%). Indeksy dynamiki dla wymiany towarowej z zagranicą ukształtowały się na poziomie 40,4% w przypadku eksportu oraz 39,8% w odniesieniu do importu. Analizując rolę podstawowych sektorów gospodarki w kształtowaniu wskaźników ekonomicznych należy zwrócić uwagę na ich udział w tworzeniu wartości dodanej brutto (por. wykres 1.3). Podstawowe znaczenie odgrywa sektor usługowy, w którym w 2012 roku wytworzono 891 461 mln zł (udział na poziomie 63,1% o 0,7 p.p. wyższym niż rok wcześniej, ale jednocześnie o 0,5 p.p. niższym niż w roku 2010). W sektorze II wytworzono w 2012 r. 458 742 mln zł. W sektorze tym zanotowano od-

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 27 wrotne tendencje w zakresie udziału w wartości dodanej brutto wzrost w roku 2011 w stosunku do 2010 i spadek w roku 2012 w porównaniu z rokiem 2011. Zwraca też uwagę nieznaczny wzrost tego wskaźnika w przypadku sektora I. W 2012 r. wartość dodana wynosiła 55 103 mln zł (udział rzędu 3,9%), a 0,5% udział posiadała pozostała działalność gospodarcza (7 603 mln zł w roku 2012). Analizując dynamikę wartości dodanej brutto wytworzonej w poszczególnych sektorach gospodarki zwracają uwagę jej relatywnie duże wahania w przypadku sektora I oraz II (również pozostałej działalności gospodarczej) i wyraźnie ustabilizowane tempo wzrostu w sektorze usługowym (por. wykres 1.4). W kolejnych latach analizowanego okresu przyrost wartości dodanej brutto w przypadku sektora usługowego wynosił 5-6%. W sektorze I zanotowano duże wzrosty dynamiki w latach 2009-2011, a w roku 2012 wyraźne spowolnienie. Dynamika sektora II wykazywała duże wahania w cyklach dwuletnich duży wzrost w latach 2009 i 2011, osłabienie tempa wzrostu w latach 2010 i 2012. poszczególnych sektorów w produkcie krajowym brutto wynosił w 2012 r.: w sektorze I 3,5%, w sektorze II 28,8%, w sektorze III 55,9%, w pozostałej działalności gospodarczej 0,5%. Wykres 1.3 poszczególnych sektorów gospodarki w tworzeniu wartości dodanej brutto w latach 2009-2012 Źródło: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, Warszawa, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013].

28 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Wykres 1.4 Dynamika wartości dodanej brutto według sektorów gospodarki narodowej w latach 2009-2012 (w cenach bieżących, rok poprzedni ) Źródło: jak w wykresie 1.3. Biorąc pod uwagę poszczególne sekcje usługowe, największą część wartości dodanej brutto wytworzono w podmiotach działających w sekcji G Handel; naprawa pojazdów samochodowych 268 592 mln zł, a następnie w sekcji H Transport i gospodarka magazynowa 86 822 mln zł (por. tabela 1.6). Znaczącą pozycję w tworzeniu wartości dodanej brutto miały też sekcje L Obsługa rynku nieruchomości (81 297 mln zł), M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (70 455 mln zł) oraz O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne (69 480 mln zł). Należy również zwrócić uwagę na zróżnicowaną dynamikę wytwarzanej wartości dodanej brutto w poszczególnych sekcjach usługowych. Licząc w cenach bieżących w roku 2012 najwyższą dynamikę odnotowano w sekcjach H Transport i gospodarka magazynowa 13,9% oraz N Administrowanie i działalność wspierająca 10,9%. Najniższy wskaźnik dotyczył sekcji R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 99,4%. Była to jedyna sekcja usługowa, w której w 2012 r. odnotowano ujemną dynamikę wartości dodanej brutto. W sekcji R, jako jedynej, odnotowano spadek wartości dodanej brutto w stosunku do roku 2009 o 2,0%. Przy tak określonym roku bazowym najwyższe wskaźniki dynamiki dotyczyły sekcji: N Administrowanie i działalność wspierająca (plus 41,0%), K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (plus 35,4%) oraz H Handel i gospodarka magazynowa (plus 27,6%).

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 29 Tabela 1.6 Produkt krajowy brutto, wartość dodana brutto i ich dynamika według sekcji gospodarki narodowej w latach 2009-2012 (w cenach bieżących) 2009 2010 2011 2012 Wyszczególnienie Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Rok 2009 Produkt krajowy brutto 1 344 505 105,4 100,0 1 416 585 105,4 100,0 1 528 127 107,9 100,0 1 595 225 104,4 100,0 118,6 Wartość dodana brutto ogółem 1 194 830 107,0 88,9 1 247 651 104,4 88,1 1 342 386 107,6 87,8 1 412 909 105,3 88,6 118,3 Sektor I Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 43 060 104,3 3,2 46 637 108,3 3,3 54 089 116,0 3,5 55 103 101,9 3,5 128,0 Sektor II Przemysł i budownictwo 390 046 110,2 29,0 401 322 102,9 28,3 443 037 110,4 29,0 458 742 103,5 28,8 117,6 Sektor III Usługi 754 953 105,6 56,2 793 206 105,1 56,0 838 220 105,7 54,9 891 461 106,4 55,9 118,1 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 224 592 110,0 16,7 242 150 107,8 17,1 251 191 103,7 16,4 268 592 106,9 16,8 119,6 Transport i gospodarka magazynowa 68 037 111,2 5,1 68 807 101,1 4,9 76 199 110,7 5,0 86 822 113,9 5,4 127,6 Zakwaterowanie i gastronomia 14 260 107,9 1,1 14 630 102,6 1,0 16 261 111,1 1,1 16 917 104,0 1,1 118,6 Informacja i komunikacja 48 602 105,3 3,6 47 448 97,6 3,3 49 538 104,4 3,2 51 912 104,8 3,3 106,8 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 46 926 79,2 3,5 55 110 117,4 3,9 59 314 107,6 3,9 63 558 107,2 4,0 135,4 Obsługa rynku nieruchomości 67 362 99,5 5,0 70 094 104,1 4,9 75 322 107,5 4,9 81 297 107,9 5,1 120,7 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 64 281 108,8 4,8 63 999 99,6 4,5 67 670 105,7 4,4 70 455 104,1 4,4 109,6 Administrowanie i działalność wspierająca 19 972 114,1 1,5 21 945 109,9 1,5 25 389 115,7 1,7 28 169 110,9 1,8 141,0

30 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI 2009 2010 2011 2012 Wyszczególnienie Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 65 243 109,5 4,9 66 517 102,0 4,7 67 345 101,2 4,4 69 480 103,2 4,4 106,5 Edukacja 58 301 108,2 4,3 60 717 104,1 4,3 64 508 106,2 4,2 65 582 101,7 4,1 112,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 44 843 106,6 3,3 48 694 108,6 3,4 51 859 106,5 3,4 53 216 102,6 3,3 118,7 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 10 611 107,4 0,8 10 379 97,8 0,7 10 462 100,8 0,7 10 398 99,4 0,7 98,0 Pozostała działalność usługowa 21 923 103,2 1,6 22 716 103,6 1,6 23 162 102,0 1,5 25 063 108,2 1,6 114,3 Pozostała działalność gospodarcza Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz wytwarzające produkty na własne potrzeby 6 771 105,5 0,5 6 486 95,8 0,5 7 040 108,5 0,5 7 603 108,0 0,5 112,3 w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni w PKB Wartość (w mln PLN) Rok poprzedni Źródło: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, Warszawa, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013]; Komunikaty GUS w sprawie szacunku wartości nominalnej produktu krajowego brutto za lata 2009-2012, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2009-2010.pdf; http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2010-2011.pdf, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_ skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2011-2012.pdf [dostęp: 15.10.2013]. w PKB Rok 2009

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 31 Spośród wszystkich sekcji usługowych najwyższy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto miała sekcja G, skupiająca podmioty działające w sferze handlu i naprawy pojazdów samochodowych (por. wykres 1.5). W latach 2009-2012 wskaźnik ten wahał się od 16,4% (rok 2011) do 17,1% (rok 2010). W roku 2012 wynosił on 16,8%, co oznacza wzrost o 0,4 p.p. w stosunku do roku poprzedniego. Wykres 1.5 poszczególnych sekcji usługowych w tworzeniu PKB w latach 2009-2012 (w cenach bieżących) Źródło: jak w wykresie 1.3.

32 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI y pozostałych sekcji usługowych były wyraźnie niższe. Najwyższe wartości w 2012 r. zanotowano w sekcjach: H Transport i gospodarka magazynowa 5,4%, L Obsługa rynku nieruchomości 5,1%, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 4,4%, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 4,4%, P Edukacja 4,1%, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 4,0%. Przyjmując rok 2009 za bazowy, wyraźny wzrost udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto charakteryzował sekcje: K (o 0,5 p.p.) oraz H (o 0,3 p.p.). Spadki udziałów dotknęły przede wszystkim sekcje O (o 0,5 p.p.) i M (o 0,4 p.p.). Podsumowanie Przedstawione rozważania pozwoliły na scharakteryzowanie miejsca i znaczenia sektora usług w strukturze podmiotowej polskiej gospodarki. Zaprezentowano również analizę wskaźników makroekonomicznych uwzględnianych w rachunkach narodowych, co umożliwiło określenie znaczenia sektora usług w generowaniu PKB i wartości dodanej brutto. O dużym znaczeniu sektora usług dla całej gospodarki narodowej świadczy jego udział w strukturze podmiotowej. Przedsiębiorstwa usługowe stanowią 3/4 wszystkich zarejestrowanych w Polsce podmiotów gospodarczych. Charakteryzują się przy tym dużą elastycznością w podejmowaniu działalności gospodarczej lub jej zmianie, większą niż w przypadku pozostałych sektorów. W konsekwencji dysponują dużym potencjałem w tworzeniu nowych miejsc pracy. Odgrywają one również dużą rolę w zmniejszaniu dysproporcji w rozwoju regionalnym kraju. Z racji wspomnianej już elastyczności, niewielkich niekiedy wymagań co do zasobów kapitałowych i infrastruktury, otwierają możliwości podejmowania działalności gospodarczej również w regionach słabiej rozwiniętych. W kontekście wpływu na rozwój gospodarczy, należy również zaakcentować rolę usług w tworzeniu wartości dodanej brutto i produktu krajowego brutto. Wskaźniki charakteryzujące udział usług w tworzeniu tych kategorii ekonomicznych odbiegają od notowanych w najwyżej rozwiniętych gospodarkach światowych, ale podkreślić należy wzrost tych mierników. Przy dość wyraźnie występujących wahaniach produkcji przemysłowej (m.in. w efekcie zmian koniunktury gospodarczej, a zwłaszcza jako następstwo spowolnienia gospodarczego), sektor usług staje się stabilizatorem rozwoju społeczno-gospodarczego, z jednej strony optymalizując zaspokajanie potrzeb konsumenckich, z drugiej tworząc warunki do rozwoju drobnej przedsiębiorczości. Przejawem tego jest relatywnie dobra sytuacja finansowa przedsiębiorstw

ZNACZENIE SEKTORA USŁUG W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH 2009-2012 33 usługowych na tle całej gospodarki. Z dostępnych danych wynika, że nawet w okresie spowolnienia gospodarczego osiągały one poprawę wskaźników finansowych, m.in. dodatnie tempo zmiana przychodów, dodatnie wyniki brutto i netto, stabilizacja płynności finansowej 6. Podkreślić należy również zdolności konkurencyjne podmiotów sektora usług 7. Z badań prowadzonych wśród menadżerów przedsiębiorstw usługowych wynika, że oceniają oni konkurencyjność swoich firm pozytywnie ponad 1/3 trzecia uważa, że jest ona wyższa niż w przypadku bezpośrednich rywali rynkowych. Szeroki jest też zakres działań podejmowanych w celu wyróżnienia się na rynku i kształtowaniu pozycji konkurencyjnej. Wśród nich znaczącą rolę odgrywają narzędzia związane z efektywnym wykorzystaniem zasobów pracy, w tym elastyczne i innowacyjne zarządzanie zasobami ludzkimi 8. Z punktu widzenia zasobów pracy oznacza to relatywnie duże na tle innych sektorów możliwości ich absorpcji. Postępująca serwicyzacja gospodarki wraz z dynamiką zmian zachodzących w sektorze usług oraz generalnie dobrą kondycją przedsiębiorstw usługowych każą widzieć w nich podmioty o największym potencjale tworzenia miejsc pracy. Bibliografia Daszkowska M., Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Flejterski S., Klóska R., Majchrzak M., Usługi w teorii ekonomii, (w:) Flejterski S., Panasiuk A., Perenc J., Rosa G. (red.), Współczesna ekonomika usług, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W., Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2000. Nowacki R., Konkurencyjność przedsiębiorstw usługowych w Polsce, Handel Wewnętrzny 2012, nr 1. Nowacki R., Zarządzanie konkurencyjność innowacyjność, (w:) Nowacki R. (red.), Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2010. Nowacki R., Staniewski M.W., Innovation in the Management of SMEs in the Service Sector In Poland. Amfiteatru Economic 2012, Vol. XIV, No. 6 (November). 6 Szerzej na ten temat: A. Skowronek Mielczarek, Ocena sytuacji finansowej przedsiębiorstw sekcji usługowych, (w:) Usługi w Polsce 2009-2011, IBRKK, Warszawa 2012, s. 28-60. 7 Zob. szerzej: R. Nowacki, Konkurencyjność przedsiębiorstw usługowych w Polsce, Handel Wewnętrzny 2012, nr 1, s. 51-59 oraz R. Nowacki, Zarządzanie konkurencyjność innowacyjność, (w:) R. Nowacki (red.) Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2010, s. 15-46. 8 R. Nowacki, M.W. Staniewski, Innovation in the Management of SMEs in the Service Sector In Poland. Amfiteatru Economica, 2012, Vol. XIV, No. 6 (November), s. 755-773.

34 SEKTOR USŁUG A WYKORZYSTANIE ZASOBÓW PRACY W POLSCE W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARKI Nowicki M. (red.), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2012. Pluta-Olearnik M., Marketing usług, PWE, Warszawa 1993. Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, Warszawa, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm Skowronek Mielczarek A., Ocena sytuacji finansowej przedsiębiorstw sekcji usługowych, (w:) Usługi w Polsce 2009-2011, Raport roczny, IBRKK, Warszawa 2012. http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_ lata_2009-2010.pdf http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_ lata_2010-2011.pdf http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_ lata_2011-2012.pdf