Nowożytne fortyfikacje stałe - wybrane problemy zagospodarowania turystycznego

52 Turystyka i Rekreacja Tom 2/2006 Dagmara Chylińska Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytet Wrocławski Nowożytne fortyfikacje stałe - wybrane problemy zagospodarowania turystycznego Modern permanent fortifications - selected problems of tourist development Abstract Tourist development and adaptation of modern permanent fortifications arę dependent on the external and internal conditions. The first ones have spatial, legał, socio-economical naturę and they arę connected with specific features of natural and cultural surrounding. Technical condition of the fortified buildings, their extent of preservation and individual rigours of protection belong to the internal conditions. The investment availability and attractiveness of fortifications decide on usefulness of individual objects for tourist needs. A physiognomy of single building and its neighbourhood influence a choice of the forms of tourist development and can determine a criterion of classification of modern fortification for tourist needs. Adaptation possibilities for tourist infrastructure facilities arę the biggest for the objects of heavy fortification (e.g. in the fortified groups). Smaller structures with light construction have limited possibilities of adaptation and arę predisposed mainly to passive exposition. Słowa kluczowe: fortyfikacje nowożytne, zagospodarowanie turystyczne Wprowadzenie Budowle i zespoły obronne stanowiły niemal od zawsze dużą atrakcję turystyczną. Dosyć wcześnie również były one zagospodarowywane dla potrzeb turystyki. Szczególnie bogaty potencjał ilościowy i jakościowy reprezentują obiekty fortyfikacyjne zaliczane do dwudziestowiecznego systemu fortyfikacji rozproszonej. Dziesiątki linii umocnionych, obszarów warownych, punktów oporu przekłada się na tysiące pojedynczych obiektów, wznoszonych zgodnie z założeniami różnych szkół fortyfikacyjnych, zróżnicowanych pod względem odporności, przystosowania do określonych militarnych zadań. Do dziś wiele z nich, pomimo zainteresowania, jakim niewątpliwie się cieszą, pozostaje niezagospodarowanymi, nie udostępnia się ich również szerszemu gronu turystów. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi m. in. w tym, iż działania mające na celu adaptację obiektów fortyfikacji stałej i polowej do współcześnie użytecznych funkcji, w tym dla turystyki, wymagają uwzględnienia zagadnień z różnych dziedzin praktyki i nauki, wiążą się też z koniecznością znalezienia rozwiązań wielu często złożonych problemów. Przyjmując, iż obiekty fortyfikacji stałej i polowej, wchodzące w skład określonych funkcjonalnie zespołów, wyposażone w konkretne cechy fizjonomii, lokalizacji i sąsiedztwa, stwarzają różnego rodzaju trudności adaptacyjne, można dokonać ich typologii, przypisując tym samym właściwy im stopień przydatności dla turystyki. W zagospodarowaniu i przystosowaniu turystycznym nowożytnych budowli obronnych należy uwzględnić zarówno szereg problemów ogólnych jak i indywidualnych, specyficznych dla konkretnych obiektów. W odmienny sposób i w różnym stopniu mogą one decydować o potencjalnych formach przy sto-

53 sowania i zagospodarowania turystycznego oraz rozwoju turystyki w oparciu o obiekty fortyfikacji stałej, stanowiąc tym samym podstawę dla typologii tego rodzaju budowli z punktu widzenia ich przydatności dla turystyki. Uwarunkowania zewnętrzne zagospodarowania turystycznego Problemy ogólne w zagospodarowaniu i przystosowaniu turystycznym nowożytnych fortyfikacji zdefiniować można jako te, które nie są bezpośrednio związane z charakterem i cechami indywidualnymi konkretnego obiektu fortyfikacyjnego (zespołu obiektów). Są one wynikiem określonych uwarunkowań zewnętrznych, na które składają się: lokalizacja w przestrzeni geograficznej i kulturowej, środowisko społeczno-ekonomiczne człowieka, obowiązujące zapisy prawne. Lokalizacja fortyfikacji w przestrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w kontekście uwarunkowań istotnych z punktu widzenia turystyki, może być rozpatrywana przez pryzmat cech bezpośredniego otoczenia obiektów fortyfikacyjnych, głównie stopnia urbanizacji oraz atrakcyjności turystycznej (walory środowiska przyrodniczego i kulturowego otoczenia, walory krajobrazowe, stan i dostępność infrastruktury turystycznej). Składają się one na tzw. potencjał lokalizacyjny fortyfikacji. Fortyfikacja w mieście jest zazwyczaj jedną z wielu atrakcji turystycznych, nie zawsze główną. Wybór odpowiednich form kompleksowego zagospodarowania i przystosowania turystycznego powinien więc gwarantować atrakcyjność oferowanego turystom produktu w warunkach dużej konkurencji na rynku usług turystycznych. Funkcja turystyczna i dydaktyczna zabytkowego obiektu na obszarach zurbanizowanych współistnieje lub konkuruje z innymi preferowanymi funkcjami użytkowymi. Jednocześnie lokalizacja fortyfikacji w środowisku miejskim oferuje duże możliwości i ułatwienia w sferze istniejącej infrastruktury turystycznej i paraturystycznej. Niski stopień urbanizacji obszarów, na których zlokalizowane są fortyfikacje, może oddziaływać zarówno pozytywnie jak i negatywnie na możliwości zagospodarowania turystycznego obiektów fortyfikacyjnych. Fortyfikacja w terenie słabo zurbanizowanym oraz przyrodniczo cennym, wartościowym pod względem krajoznawczym, zyskuje na atrakcyjności turystycznej i krajobrazowej, co stanowi atut zwłaszcza w przypadku kompleksów w niewielkim stopniu zachowanych. W tym przypadku problemem dla potencjalnych inwestorów może stać się konieczność wyboru form przystosowania i zagospodarowania turystycznego spełniających wymagania ochrony zarówno wartości kulturowych budowli obronnych jak i walorów środowiska przyrodniczego. Niski stopień urbanizacji otoczenia obszarów ufortyfikowanych to często niedostatecznie rozbudowana infrastruktura techniczna oraz ograniczona dostępność komunikacyjna. Na koszty inwestycji składają się wówczas nakłady poniesione na adaptację samych fortyfikacji jak i zapewnienie funkcjonalności ich zaplecza. Atrakcyjność turystyczna zarówno przestrzeni geograficzno-przyrodniczej jaki kulturowej obszaru, na którym zlokalizowane są fortyfikacje nowożytne, jest czynnikiem korzystnym w zagospodarowywaniu turystycznym tego rodzaju obiektów. Tworzy pozytywny klimat" dla kolejnej inwestycji turystycznej na obszarze o dominującej bądź preferowanej funkcji turystycznej, wiąże się z możliwością wykorzystywania istniejącej infrastruktury turystycznej. Problemy natury prawnej towarzyszące próbom kompleksowego zagospodarowania i przystosowania turystycznego nowożytnych budowli obronnych bądź ich zespołów wiążą się z brakiem konkretnych zapisów (zwłaszcza wykonawczych) w istniejącym prawodawstwie bądź ich niejasnością. W realizacji działań zmierzających do adaptacji obiektów fortyfikacyjnych do funkcji turystycznych przeszkodą są często problemy nieuregulowanych praw własności zabytkowych budowli bądź gruntów, na których są one zlokalizowane oraz ograniczenia inwestycyjne wynikające z rygorów ochrony i konserwacji. Nieuregulowana sytuacja własnościowa niektórych obiektów bądź wielość właścicieli, reprezentujących często sprzeczne interesy lub koncepcje komercyjnego wykorzystania fortyfikacji, nie sprzyjają stworzeniu kompleksowego, przemyślanego zagospodarowania nowożytnych budowli obronnych na cele turystyczne. Ponadto ustalenia wymaga zarówno status prawny podmiotów gospodarujących na obiektach militarnych, jak i źródła finansowania inwestycji o charakterze turystycznym.

54 Nowożytna architektura obronna powinna być rozpatrywana zarówno w zespołach jak i krajobrazie. Wybór odpowiednich form zagospodarowania i przystosowania turystycznego musi opierać się na wnikliwej analizie wymogów ochrony substancji zabytkowej obiektów i ich zespołów, krajobrazu kulturowego oraz wartości przyrodniczych najbliższego otoczenia. Tylko właściwe pogodzenie wymogów ochrony z adaptacją na potrzeby funkcji turystycznej jest gwarantem zachowania autentyzmu i wartości historyczno-kulturowych fortyfikacji, walorów składających się na ich atrakcyjność turystyczną. Obowiązujące zapisy prawne w zakresie ochrony wartości historycznych i architektonicznych zawarte są w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (Dz. U. 2003 nr 162 póz. 1568), ustalenia odnośnie ochrony zespołów obronnych mogą być także ujęte w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego. Przedmiot, środki i narzędzia ochrony wartości przyrodniczych środowiska naturalnego, które mogą znaleźć zastosowanie w przypadku zieleni obszarów ufortyfikowanych, definiuje ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. 2004 nr 92 póz. 880). Zapisy w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku o parkach kulturowych (Dz. U. 2003 nr 162 póz. 1568, art. 7,15,16,17,112) wydają się definiować najlepszą formę zintegrowanej ochrony wartości przyrodniczych i kulturowych także w przypadku nowożytnych zespołów obronnych [4]. Zdaniem wielu znawców przedmiotu pod względem prawnym i funkcjonalnym utworzenie parków kulturowych rozwiązywałoby wiele problemów związanych z adaptacją obiektów architektury obronnej do różnych funkcji użytkowych (w tym turystycznych) poprzez: - uregulowanie i zintegrowanie kwestii związanych z wymogami ochrony wartości przyrodniczo-kulturowych, zapewniające kompleksowość podejmowanych działań - aktywne zarządzanie zasobem zabytkowym (również w sensie prawnym), - całościowe zagospodarowanie założenia fortyfikacyjnego, - sprecyzowanie wytycznych dostępności inwestycyjnej wynikających ze specyfiki założenia fortyfikacyjnego, będących w zgodzie z wymogami ochrony wartości przyrodniczo-kulturowych, ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i innych przepisów miejscowych [3]. Dotychczas powołano zaledwie kilka parków kulturowych na obszarach ufortyfikowanych, reprezentujących jednak starsze systemy obronne. Utworzenie parków kulturowych obejmujących m.in. Świnoujski Rejon Umocniony oraz Obszar Warowny Śląsk pozostaje na razie jedynie w fazie koncepcji. Nowożytne fortyfikacje wchodzą w skład zarówno przestrzeni geograficznej jak i kulturowej. W każdej z nich percepcja obiektów fortyfikacyjnych przez lokalnych mieszkańców oraz władze samorządowe może mieć wpływ na ich dalsze losy. Krajobraz kulturowy, również dwudziestowiecznych obszarów ufortyfikowanych, można postrzegać obiektywnie - poprzez pozbawione pierwiastka emocjonalnego odnotowywanie poszczególnych wnętrz architektoniczno-kraj obrazowych, jak i subiektywnie, przez pryzmat indywidualnych, kształtowanych przez różnorodne czynniki odczuć obserwatora. Bogdanowski [2] zauważa, iż dzieło obronne (również nowożytny obiekt fortyfikacyjny) stanowi namacalny dokument" swojej epoki pod względem architektonicznym, technicznym, inżynieryjnym oraz historycznym. Ten ostatni aspekt ma duże znaczenie w kształtowaniu indywidualnych, emocjonalnych postaw ludzi wobec obiektów nowożytnej fortyfikacji. Pawłowska i Swaryczewska [7] zwracają uwagę na wartość emocjonalną i integracyjną rolę zabytków, podkreślając ich fundamentalne znaczenie dla budowania tożsamości lokalnych oraz poczucia swojskości miejsc. Fortyfikacje mogą być zatem postrzegane w kategoriach atrakcji turystycznej (obiektywnie), której zagospodarowanie jest uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia i przyczynia się do rozwoju funkcji turystycznej na danym obszarze. Niekiedy obecność budowli obronnych z czasów ostatniej wojny wywołuje odczucia negatywne wynikające z kontekstu historycznego (miejsce krwawych walk, symbol militaryzmu, agresji) bądź z braku poczucia swojskości" fortyfikacji zarówno w sferze materialnej (w krajobrazie) jaki mentalnej (fortyfikacje obce, wrogie", np. niemieckie, radzieckie w Polsce, itp.). Znaczenie i ranga wydarzeń historycznych mających miejsce na obszarach ufortyfikowanych wpływa pozytywnie na

55 sposób zagospodarowywania fortyfikacji. Atrakcyjność turystyczna obiektów materialnych wzbogaca się o znaczenia i treści symboliczne a działania adaptacyjne, którym są one poddawane, służą zarówno funkcji dydaktycznej, poznawczej, rekreacyjnej jak i upamiętnieniu konkretnych wydarzeń. Na wybór form zagospodarowania turystycznego obiektów architektury obronnej może oddziaływać również rachunek ekonomiczny. Traktowany jako jedno z uwarunkowań zewnętrznych, stanowi on wypadkową możliwości finansowych inwestora turystycznego, poniesionych przez niego nakładów oraz spodziewanych korzyści (materialnych i niematerialnych) osiąganych za sprawą wygenerowanego ruchu turystycznego. Proponowana forma zagospodarowania turystycznego powinna przynosić dochody, zapewniające zabezpieczenie i utrzymanie zabytku i jego otoczenia w jak najlepszym stanie przy jednoczesnym zaspokojeniu potrzeb ruchu turystycznego [3]. Opisana sytuacja byłaby idealna, aczkolwiek należy pamiętać, iż zysk ekonomiczny nie jest jedynym i nadrzędnym celem zagospodarowywania atrakcji turystycznych. Dotyczy to zwłaszcza udostępnianych turystycznie cennych zabytków dziedzictwa kulturowego. Utrzymywane są one z rozmaitych dotacji lub z góry działają na zasadzie non profit. Korzyści z udostępnienia na cele turystyczne dóbr kultury, jakimi są również nowożytne fortyfikacje, mają często charakter niematerialny, trudny do oszacowania ( zyski społeczne", m.in. popularyzacja waloru, edukacja kulturowa, aktywizacja regionu, w którym zlokalizowana jest atrakcja turystyczna, czynnik mnożnika", itp.). Z drugiej jednak strony fortyfikacje (zwłaszcza te o większych możliwościach adaptacyjnych) przechodzą w wielu przypadkach w ręce prywatnych inwestorów czy też organizacji społecznych (np. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji czy Pro Fortalicium"), ponoszących koszty inwestycji związanych z ich zagospodarowaniem turystycznym. Szansę na pozyskanie funduszy zewnętrznych (z budżetu państwa czy programów unijnych 1 na rzecz działań np. ochronnych i konserwatorskich oraz adaptacyjnych na zabytkowych obiek- Środki unijne przeznaczone na wspieranie kultury pochodzą z Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej - Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. Na lata 2007-2013 z funduszy strukturalnych przewidziano w Polsce realizację Programu Operatach są dla tych podmiotów ograniczone. Dążenie do osiągnięcia samowystarczalności finansowej jest więc w tym wypadku naturalne a przy zachowaniu określonych zasad nie musi prowadzić do zaprzepaszczenia wartości historyczno-kulturowych zabytkowych budowli. Kierunki inwestycyjne na obszarach ufortyfikowanych określane są poprzez preferencje związane z regionalną i lokalną polityką gospodarczą i przestrzenną prowadzoną przez administrację rządową i władze samorządowe [5]. Przekształcenia adaptacyjne na obiektach fortyfikacyjnych zależą również w dużej mierze od panujących aktualnie poglądów na rangę różnego rodzaju funkcji, jakie mogą być realizowane dzięki turystycznemu wykorzystaniu fortyfikacji. Zagospodarowanie turystyczne jest więc w całości podporządkowane traktowanej jako nadrzędnej funkcji dydaktycznej [6] albo też nadaje mu się charakter czysto komercyjny, służący jedynie rozrywce i rekreacji. Za optymalne formy zagospodarowania obiektów architektury obronnej uznaje się tylko te, które zainspirowane są pierwotną, militarną funkcją założenia fortyfikacyjnego albo też dopuszcza się jedynie działania mające przede wszystkim na celu ochronę i konserwację wartości kulturowych zabytku [3]. Uwarunkowania wewnętrzne zagospodarowania turystycznego Z zagospodarowaniem i przystosowaniem turystycznym nowożytnych obiektów fortyfikacyjnych wiąże się szereg ograniczeń wynikających ze specyfiki fortyfikacji wznoszonej według reguł wojny już nie w pełni pozycyjnej, ale w większym stopniu opartej na ruchu i możliwości manewru. Cechy fortyfikacji stałej, które w różnym stopniu determinują możliwości adaptacyjne na rzecz turystyki to: - fizjonomia pojedynczych obiektów, na którą składa się kubatura, liczba kondygnacji (możliwe części podziemne), usytuowanie względem powierzchni ziemi, rodzaj użytego materiału, występowanie i rodzaj elementów fortyfikacji polowej, cyjnego Infrastruktura i Środowisko, którego Priorytet XII (Kultura i Dziedzictwo Kulturowe) przeznaczony jest dla realizacji celów związanych z ochroną i konserwacją zabytków (www.kultura.gov.pl). Projekty w ramach tego priorytetu nie mogą być realizowane w celach komercyjnych.

56 - sąsiedztwo czyli rozmieszczenie i odległości względem innych obiektów fortyfikacyjnych (powiązania przestrzenne), - skala założeń fortyfikacyjnych. Pojedyncze obiekty fortyfikacyjne rozumiane są jako specjalne budowle inżynieryjne o przeznaczeniu wojskowym, zapewniające efektywne prowadzenie ognia i walki oraz osłonę wojsk, sprzętu bojowego i obiektów tyłowych przed środkami rażenia nieprzyjaciela [1]. Wyróżnia się obiekty fortyfikacji stałej, polowej, jak również wszelkiego rodzaju przeszkody i zapory. Na fizjonomię pojedynczych obiektów fortyfikacji stałej w największym stopniu wpływają takie czynniki jak przeznaczenie taktyczne, materiały użyte do ich wzniesienia, sposób budowy i rozmieszczenia względem powierzchni ziemi, charakter zabezpieczenia, stopień i wytrzymałość zabezpieczenia. Wymienione czynniki są jednocześnie kryteriami podziału pojedynczych obiektów fortyfikacyjnych na, w kolejności: - ogniowe, obserwacyjne, ochronne, transzeje i rowy, - ziemne, drewniane, betonowe, żelbetowe i pancerne, - wykopowe, podziemne, naziemne, - zakryte, odkryte, - przeciwodłamkowe, lekkie i ciężkie [1]. Ponadto na charakter materialny i fizjonomię pojedynczych obiektów fortyfikacyjnych wpływ może mieć również konfiguracja i ukształtowanie terenu - niekiedy pojawiają się w literaturze podziały fortyfikacji na leśną, górską, bagienną czy nadmorską. W przypadku trzech pierwszych wymienionych typów mamy do czynienia jednak generalnie z obiektami o charakterze schronów, w różny jedynie sposób dostosowanych do uwarunkowań terenowych, natomiast w przypadku fortyfikacji nadmorskiej pojawia się specyficzny rodzaj obiektu fortyfikacyjnego, jakim jest bateria nadbrzeżna, schrony dla łodzi podwodnych itp.. Podsumowując, oryginalność i unikatowość obiektów fortyfikacji dwudziestowiecznej, przeznaczonych do ściśle militarnych a nie użytkowych celów, stwarza wiele problemów technicznych w ich przystosowaniu do współczesnych, utylitarnych funkcji. Ponadto należy sobie zdawać sprawę, iż wiele z zabytkowych budowli od lat poddawanych było negatywnym działaniom zarówno ze strony czasu jaki ludzi. Dodatkowym obciążeniem dla potencjalnego inwestora będzie więc nie tylko rozpoznanie stanu technicznego budowli (wykonanie niezbędnych ekspertyz), ale również usunięcie skutków wieloletnich zaniedbań i działanie w granicach określonych wymogami konserwatorskimi. Na organizatorach ruchu turystycznego w dwudziestowiecznych obiektach fortyfikacyjnych spoczywa obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa zwiedzania, co w przypadku obiektów podziemnych, zawilgoconych czy osłabionych konstrukcyjnie może wymagać większych nakładów finansowych. Nowożytne obiekty fortyfikacyjne podporządkowane są przestrzennie wymaganiom nowej doktryny obronnej. Nowy system fortyfikacji cechował się coraz większym rozproszeniem dzieł obronnych na dużym obszarze. Ciężka fortyfikacja stała wychodziła na przeciw wyzwaniom wojny pozycyjnej, natomiast fortyfikacja stała lekka oraz polowa miały sprostać przestrzennej dynamice wojny manewrowej. W zależności od rodzaju obiektów fortyfikacyjnych, ich wzajemnej lokalizacji i przestrzennego rozmieszczenia oraz przeznaczenia do określonych zadań taktycznych Bogdanowski [2] wydziela kilka odmian systemu fortyfikacji rozproszonej - zapory i pasma warowne, linie umocnione, ośrodki warowne i zespoły warowne. W mniejszej skali przestrzennej i funkcjonalnej w fortyfikacji stałej spotykamy się z pojęciami stałego punktu oporu i węzła obrony. Wchodzą one w skład poszczególnych odmian systemu fortyfikacji rozproszonej. Stały punkt oporu składał się z kilku żelbetowych lub pancernych obiektów fortyfikacyjnych powiązanych systemem ognia i zapór inżynieryjnych. Najczęściej jednak kojarzony jest on ze spektakularnymi, pojedynczymi, wielokondygnacyjnymi obiektami, takimi jak: petit ouvrage, ouyrage, ensemble" na Linii Maginota czy panzerwerkami" w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym. Wspólną cechą wymienionych budowli były towarzyszące im często podziemne tunele komunikacyjne [1]. Kilka stałych punktów obrony połączonych systemem ognia i zapór inżynieryjnych oraz podziemnych tuneli komunikacyjnych tworzy węzeł obrony, stanowiący ważny element w strukturze fortyfikacyjnej rejonu umocnionego. Niekiedy określenie węzeł obrony zastępuje w literaturze pojęcie grupy warownej.

57 Przestrzenne rozproszenie oraz skala założeń fortyfikacyjnych przekładają się na ogromną ilość obiektów, występujących pojedynczo bądź w zespołach. Wielość i różnorodność budowli fortyfikacyjnych decyduje o ich dużej atrakcyjności dla turystów. Osoby odpowiedzialne za stworzenie koncepcji zagospodarowania turystycznego nowożytnych fortyfikacji zetkną się jednak z problemem wyboru obiektów przydatnych dla turystyki spośród tych najbardziej wartościowych pod względem zabytkowym bądź tylko najlepiej zachowanych. Nie zawsze wybór przedmiotu zagospodarowania turystycznego odzwierciedla jego rzeczywistą rangę w systemie fortyfikacyjnym ani też odpowiada ważności pełnionych przez niego funkcji militarnych. Kompleksowe zagospodarowanie turystyczne wielkopowierzchniowych systemów obronnych, odzwierciedlające w pełni ich militarne funkcje, wydaje się w wielu przypadkach zbyt kosztowne, zwłaszcza, gdy uwzględnić również zachowane w zespołach fortyfikacje polowe, pozostałości zapór i przeszkód itd.. Częstszą praktyką jest więc zagospodarowanie i przystosowanie do potrzeb ruchu turystycznego fortyfikacji w mniejszej skali przestrzennej, poszczególnych grup warownych, fragmentów linii umocnionych, pojedynczych schronów itp.. Z jednej strony jest to rozsądny sposób na zachowanie i udostępnienie turystom chociaż części z ogromnego i cennego zasobu, z drugiej jednak dopuszcza on dosyć dużą swobodę koncepcyjną odnośnie zagospodarowania poszczególnych obiektów wchodzących w skład jednego założenia fortyfikacyjnego. Różne formy zagospodarowania obiektów fortyfikacyjnych może jednak łączyć wspólna idea, jak w przypadku parków tematycznych. Nowożytne obiekty fortyfikacyjne a ich przydatność dla turystyki Przydatność dla turystyki można rozumieć w różnych kategoriach. W najwęższym zakresie przydatność turystyczna może być utożsamiana z samą tylko atrakcyjnością turystyczną. Przy takim założeniu budowlę obronną traktuje się jako przedmiot do oglądania", uznając jego walory poznawcze za nadrzędne, innymi słowy wszystko to, co wzbudza zainteresowanie turystów jest przydatne dla rozwoju turystyki. Takie podejście jednak ma charakter statyczny - nie uwzględnia w ogóle potrzeb ruchu turystycznego w procesie udostępniania waloru turystom ani zagadnień związanych z zagospodarowaniem turystycznym. W szerszym rozumieniu więc, przydatność dla turystyki określać będzie zarówno atrakcyjność turystyczna waloru, jego dostępność oraz przydatność adaptacyjna (wartość użytkowa). Budowla obronna może być zatem przedmiotem zainteresowania turystów (ekspozycja bierna) i jednocześnie narzędziem zagospodarowania turystycznego (ekspozycja czynna). Czy zatem obiekty przydatne dla turystyki ze względu jedynie na zainteresowanie nimi turystów oraz te, które można dodatkowo czynnie wykorzystać, np. na potrzeby urządzeń infrastruktury turystycznej można dzielić na ważne czy mniej ważne dla turystyki? Oczywiście nie. Jedne i drugie mogą być równie atrakcyjne turystycznie (z punktu widzenia tury sto w), możliwości adaptacyjne przekładają się jednak na większą czy mniejszą atrakcyjność inwestycyjną (z punktu widzenia inwestora turystycznego). Działania podejmowane na budowlach (zespołach) obronnych mogą prowadzić do utrzymania istniejącego stanu, uczytelnienia, odsłonięcia, kształtowania otoczenia bądź też adaptacji obiektów do współczesnych funkcji. Przekształcenia na potrzeby rozwoju turystyki w oparciu o budowle fortyfikacyjne zaliczane są do tej ostatniej kategorii. Bogdanowski [2] wskazuje trzy podstawowe ukierunkowania" w działaniach na obiektach obronnych - dydaktyzm, weryzm (maksymalny naukowy obiektywizm w traktowaniu dzieła obronnego) oraz utylitaryzm. W każdym z nich podkreśla konieczność dostosowania zaplanowanych poczynań do konkretnej sytuacji i potrzeb. A zatem zagospodarowanie turystyczne fortyfikacji wymaga zidentyfikowania typu turysty - uczestnika ruchu turystycznego (eskapista, poszukiwacz), jego realnych oczekiwań (motywy turystyczne, zainteresowania) jak i cech spodziewanego ruchu turystycznego (wielkość, zakres przestrzenny i czas trwania). Powinno ono więc odpowiadać rzeczywistemu zapotrzebowaniu na określone urządzenia infrastruktury turystycznej oraz usługi turystyczne. Nowożytne obiekty fortyfikacyjne posiadają walory historyczne, zabytkowe, architektoniczne, kulturowe, symboliczne czy wreszcie krajobrazowe. Wartości te, odpowiednio wyeksponowane, służą różnym funkcjom turystyki - poznawczym,

OO Tabela 1: Uwarunkowania zagospodarowania i przystosowania turystycznego fortyfikacji stałej systemu fortyfikacji rozproszonej Uwarunkowania zagospodarowania i przystosowania turystycznego fortyfikacji stałej systemu fortyfikacji rozproszonej Uwarunkowania zewnętrzne Uwarunkowania wewnętrzne Cechy przestrzeni geograficznej Cechy przestrzeni społeczno- -ekonomicznej Cechy przestrzeni kulturowej Cechy przestrzeni turystycznej Sytuacja prawna Uwarunkowania społeczno- -ekonomiczne Atrakcyjność turystyczna otoczenia (walory przyrodnicze i krajobrazowe) Stopień urbanizacji Stan i dostępność infrastruktury technicznej Atrakcyjność turystyczna, swojskość" Stan i dostępność infrastruktury turystycznej otoczenia Znaczenie funkcji turystycznej Zapisy regulujące kwestie własności gruntów oraz nieruchomości na obszarach ufortyfikowanych Rygory (zapisy prawne) ochrony wartości architektoniczno-zabytkowych, kulturowych, krajobrazowych oraz przyrodniczych na obszarach ufortyfikowanych Zapisy w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego określające warunki dostępności inwestycyjnej obszarów i obiektów fortyfikacyjnych Rachunek ekonomiczny inwestycji turystycznej Cechy pojedynczego obiektu fortyfikacyjnego Sąsiedztwo względem innych obiektów Skala założenia fortyfikacyjnego Fizjonomia (materialny charakter) - kubatura, rodzaj użytego materiału, liczba kondygnacji, części podziemne, elementy maskowania, położenie względem powierzchni ziemi Stan techniczny i stan zachowania, wyposażenie, oryginalne elementy konstrukcyjne Oddalenie pojedynczych obiektów, występowanie w grupie Różnorodność obiektów fortyfikacyjnych, tereny zielone, przeszkody, zapory, fortyfikacje polowe Stopień przydatności adaptacyjnej dla celów turystycznych, możliwości techniczne, koszty inwestycyjne Uwarunkowania konserwatorskie Preferowane dopuszczalne funkcje obiektów fortyfikacyjnych (muzealne, dydaktyczne, użytkowe itp.) źródło: opracowanie własne -4

59 dydaktycznym, rekreacyjnym, itd. W oparciu o fortyfikacje możliwy jest rozwój szeroko rozumianej turystyki kulturowej, turystyki militarnej a nawet przygodowej. Typologia nowożytnych obiektów fortyfikacyjnych Już tylko pobieżna analiza zagadnień związanych z możliwością adaptacji fortyfikacji do współczesnych funkcji, również turystycznych, uświadamia, iż nie jest to zadanie łatwe. Wymaga współpracy ekspertów z różnych dziedzin, tak, aby inwestycje poczynione na historycznych obiektach zapewniały korzyść i satysfakcję zarówno inwestorom jak i turystom a samym obiektom gwarantowały przetrwanie w krajobrazie kulturowym. Wymienione uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne w różnym stopniu wpływają na wybór konkretnych form przystosowania i zagospodarowania turystycznego nowożytnych fortyfikacji. Zagospodarowanie turystyczne obejmuje za Rogalewskim [8] działalność mającą na celu ochronę i przystosowanie walorów turystycznych do potrzeb ruchu turystycznego, zapewnienie realizacji potrzeb noclegowo-żywieniowych turysty w miejscu pobytu turystycznego oraz dostępności komunikacyjnej atrakcji turystycznej. W praktyce więc zagospodarowanie turystyczne polega na wyposażeniu terenu (obiektu) w konkretne, fizyczne urządzenia infrastruktury turystycznej. Samo przystosowanie nowożytnych budowli obronnych dla potrzeb ruchu turystycznego może opierać się na prostych zabiegach takich jak ułatwienie dostępu do obiektów, uporządkowanie i zabezpieczenie terenu, wyznaczenie ciągów zwiedzania i zaopatrzenie ich w tablice informacyjne, nanizanie na tematyczny szlak turystyczny. Lepiej zachowane obiekty fortyfikacyjne przekształca się w muzea, izby pamięci, skanseny forteczne. Wymienione działania nie wiążą się z reguły z koniecznością drastycznej ingerencji w zachowaną substancję historyczną. W przypadku urządzeń infrastruktury noclegowo-żywieniowej, których atrakcyjność opiera się w dużej mierze na bezpośredniej dostępności w miejscu pobytu turystów czy też innych obiektów usługowych, wyposażenie w nie zabytkowych obiektów architektury obronnej wiąże się z określonymi przekształceniami adaptacyjnymi lub wprowadzeniem nowych uzupełnień. Zakładając, że w określonym założeniu fortyfikacyjnym istnieją budowle przydatne dla celów turystycznych (w dobrym stanie technicznym, bez rygorystycznych ograniczeń konserwatorskich), o wyborze konkretnych form adaptacyjnych obiektu w ramach preferowanych funkcji decydować będzie przede wszystkim charakter materialny pojedynczego obiektu (kubatura, liczba kondygnacji, części podziemne, itp.) określający jego możliwości adaptacyjne. Wzajemna bliskość budowli fortyfikacyjnych (jeżeli ma ona miejsce), adaptowanych na różne komplementarne cele turystyczne, zapewnia kompleksowość zagospodarowania turystycznego. Pozostałe omówione wcześniej uwarunkowania zewnętrzne (prawno-własnościowe, konserwatorskie, ekonomiczne) w pierwszej kolejności warunkują podjęcie decyzji o rozpoczęciu inwestycji turystycznej, jej powodzeniu, budują wokół niej pozytywny lub negatywny klimat. Z uwagi na to, iż dwudziestowieczne systemy obronne zajmują rozległą powierzchnię oraz liczą ogromną ilość różnorodnych budowli obronnych, należy przyjąć, iż realnym jest kompleksowe zagospodarowanie turystyczne fortyfikacji w mniejszej skali - wybranych obiektów fortyfikacyjnych lub ich zespołów. Dla zachowania czytelności założenia fortyfikacyjnego należałoby obejmować zagospodarowaniem grupy obiektów pełniących niegdyś w ramach systemu fortyfikacyjnego wspólne militarne funkcje (np. grupy warowne, punkty oporu w ramach linii umocnionych, obszarów warownych itp.). Preferowanym jest zagospodarowywanie obiektów fortyfikacyjnych w zespołach, chyba, że pojedynczy obiekt fortyfikacyjny ze względu na swoją skalę czy też wartość historyczno-architektoniczną stanowić może samodzielną atrakcję turystyczną oraz stwarza warunki do kompleksowego zagospodarowania turystycznego. Jeżeli fizjonomia pojedynczego obiektu fortyfikacyjnego (przydatnego w zagospodarowaniu turystycznym ze względu na dobry stan techniczny i brak istotnych ograniczeń konserwatorskich) decyduje o jego obiektywnych możliwościach adaptacyjnych, to nowożytne fortyfikacje stałe podzielić można na: - fortyfikacje typu ciężkiego - duże obiekty fortyfikacyjne, występujące pojedynczo lub w zespołach (głównie grupy warowne), często wielokondygnacyjne, z częściami podziemnymi,

60 Uwarunkowania zewnętrzne: własnościowo-prawne (istniejące ustawodawstwo) społeczno-ekonomiczne możliwości finansowe inwestora polityka regionalna znaczenie funkcji turystycznej w regionie polityka konserwatorska lokalne plany zagospodarowania przestrzennego Uwarunkowania wewnętrzne: skala założenia fortyfikacyjnego stan techniczny obiektów forty fikacyj ny ch stopień zachowania indywidualne rygory ochrony stan prawno-własnościowy konkretnych obiektów i gruntów dostępność i atrakcyjność inwestycyjna PODJĘCIE DECYZJI O INWESTYCJI TURYSTYCZNEJ TAK/NIE WYBÓR SKALI INWESTYCJI Preferowany (przez inwestora, lokalnych decydentów, służby konserwatorskie) rodzaj funkcji turystycznych: - dydaktyczne - poznawcze - rekreacyjne - użytkowe WYBÓR OBIEKTÓW PRZYDATNYCH DLA TURYSTYKI Potrzeby i oczekiwania turysty Zapotrzebowanie ze strony turysty na określone funkcje i urządzenia turystyczne I Cechy spodziewanego ruchu turystycznego: wielkość zasięg przestrzenny czas trwania Uwarunkowania wewnętrzne: fizj onomia pój edynczego obiektu (kubatura, liczba kondygnacji, części podziemne rtp.) rozmieszczenie względem siebie dostępność obiektywne możliwości adaptacyjne WYBÓR FORM PRZYSTOSOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA TURYSTYCZNEGO Rycina 1: Rola uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych w zagospodarowaniu turystycznym nowożytnych fortyfikacji (źródło: opracowanie własne)

61 w sąsiedztwie elementy fortyfikacji polowej, zapory i przeszkody; - fortyfikacje typu średniego i ciężkiego (bez części podziemnych) w powiązaniu z elementami fortyfikacji polowej, zaporami i przeszkodami; - fortyfikacje typu lekkiego - niewielkie kubaturowo budowle lekkiej konstrukcji rozrzucone w terenie; - fortyfikacje nadmorskie - ze względu na specyficzne dla nich budowle obronne, oprócz różnorodnych schronów - baterie nadbrzeżne, schrony dla okrętów podwodnych, wyrzutnie rakietowe itp. Powyższa typologia opiera się na założeniu, iż zagospodarowanie i przystosowanie turystyczne nowoczesnych fortyfikacji powinno bazować przede wszystkim na oryginalnych obiektach fortyfikacyjnych, a dopiero w dalszej kolejności na współczesnych uzupełnieniach. Nie uwzględnia przeznaczenia militarnego poszczególnych obiektów fortyfikacyjnych ani ich pierwotnych funkcji, biorąc pod uwagę jedynie możliwości adaptacyjne budowli pozwalające na ich turystyczne udostępnienie zwiedzającym oraz możliwą lokalizację urządzeń infrastruktury noclegowo-żywieniowej 2. Zaproponowany podział nie odnosi się również do potencjalnej atrakcyjności turystycznej obiektów zaliczanych do poszczególnych kategorii. Stworzenie typologii dla potrzeb turystyki fortyfikacji powstałych przed i w czasie II wojny światowej w miastach jest zadaniem problematycznym. Pomimo, iż podczas ostatniej wojny część miast uzyskała status twierdz, to w sztuce inżynierii wojskowej z tego okresu nie spotykamy szczególnych, specyficznych tylko dla miast sposobów fortyfikowania. W wielu przypadkach przygotowanie organizmu miejskiego do skutecznej obrony polegało na modernizacji obiektów reprezentujących starsze systemy obronne (zwłaszcza pierścienia fortów), budowie pewniej ilości schronów przeciwlotniczych, obserwacyjnych oraz włączeniu w obręb rejonów umocnionych. Charakterystycznym i nowym elementem zabudowy fortyfikacyjnej z tego okresu w strukturze miejskiej były schrony przeciwlotnicze dla ludności cywilnej (na- 2 Użyte w typologii określenia fortyfikacje ciężkie", średnie", lekkie" nie są do końca tożsame ze stosowanymi w literaturze określeniami stopnia wytrzymałości i rodzaju zabezpieczeń obiektu fortyfikacyjnego, mają one wskazywać również na jego wielkość, kubaturę, liczbę kondygnacji. ziemne lub podziemne, zwykle duże pod względem kubatury). W przypadku nowożytnych fortyfikacji miejskich stosowanie kryteriów wydzieleń dla potrzeb turystyki opartych jedynie na cechach fizjonomii poszczególnych obiektów fortyfikacyjnych i ich potencjalnej przydatności adaptacyjnej byłoby zbytnim uproszczeniem. W mieście dużo większy wpływ na wybór form zagospodarowania (również turystycznego) zabytkowych budowli mają liczne uwarunkowania zewnętrzne (przestrzenne, funkcjonalne, społeczno-ekonomiczne). Ponadto miasto przez stulecia było poligonem doświadczalnym" różnych systemów fortyfikacyjnych, czego efektem jest obecność w jego strukturze różnowiekowych budowli obronnych. Zagospodarowanie turystyczne fortyfikacji miejskich powinno mieć więc charakter kompleksowy (a nie wybiórczy) i traktować poszczególne ich elementy jako części tego samego organizmu. Złożoność problematyki związanej z zagospodarowaniem turystycznym elementów najnowszej fortyfikacji w mieście pozwala na stwierdzenie, iż stanowią one odrębną kategorię, poza opisywaną powyżej typologią. Podsumowanie Zagospodarowanie turystyczne obiektów najnowszej fortyfikacji wymaga każdorazowo indywidualnego podejścia - nie ulega wątpliwości, iż nie istnieją w pełni uniwersalne wzorce postępowania ze wszystkimi elementami tego cennego pod względem historycznym i kulturowym zasobu. Próby dokonania jego typologii dla potrzeb adaptacji turystycznej, opierające się na pewnych cechach wspólnych różnorodnych budowli obronnych systemu fortyfikacji rozproszonej, mogą jednak prowadzić do usystematyzowania wiedzy na temat najbardziej optymalnych dla wydzielonych kategorii (pod względem ochronnym, ekonomiczny i funkcjonalnym) form zagospodarowania turystycznego. Stworzenie swoistego katalogu najbardziej pożądanych rodzajów funkcji turystycznej obiektów (zespołów) fortyfikacyjnych, dopuszczalnych przekształceń adaptacyjnych oraz skutecznych sposobów rozwiązywania konkretnych problemów w ramach wydzielonych kategorii, miałoby dużą wartość utylitarną i pozwoliłoby uniknąć często

Tabela 2: Typologia nowożytnych fortyfikacji a ich możliwości adaptacyjne dla potrzeb turystyki N> Fortyfikacje typu: Ciężkiego (z częściami podziemnymi) Średniego i ciężkiego (bez części podziemnych) Lekkiego Nadbrzeżne źródło: opracowanie własne Rodzaje obiektów fortyfikacyjnych i ich cechy wspólne Głównie grupy warowne składające się z kilku dużych, często wielokondygnacyjnych budowli fortyfikacyjnych, połączonych systemem podziemnych korytarzy, sąsiedztwo, często w dużej skali, systemów naturalnych przeszkód i zapór Różnorodne obiekty zwykle jednokondygnacyjne, średnie pod względem skali jak i wytrzymałości, pojedyncze obiekty o charakterze ciężkim, ale pozbawione kondygnacji, korytarzy podziemnych, często zgrupowane np. w punkty oporu czy węzły obrony; współwystępowanie elementów fortyfikacji stałej i polowej, przeszkody i zapory Obiekty niewielkie, z ograniczonym wyposażeniem bojowym i technicznym, często w dużym stopniu rozproszone Różnorodne budowle fortyfikacyjne (schrony) oraz obiekty specyficzne jak baterie nadbrzeżne, wyrzutnie dla rakiet i bomb latających, schrony łodzi podwodnych itp. Możliwości adaptacyjne dla potrzeb funkcji turystycznej Wady, potencjalne problemy adaptacji turystycznej szerokie możliwości adaptacji zachowanych budowli bądź ich zespołów duże powierzchnie i kubatury poszczególnych obiektów stwarzają dogodne warunki zarówno ty związane z zapewnieniem potencjalnie wysokie kosz- do ekspozycji czynnej jak i biernej, oryginalne budowle jako przedmiot bezpieczeństwa zwiedzania, zagospodarowania turystycznego i zarazem jego narzędzie utrzymaniem obiektów w obiekty fortyfikacyjne mogą być wykorzystane na potrzeby urządzeń infrastruktury dobrym stanie technicznym usługowej, żywieniowo-noclegowej jak również ekspozycji muzealnej, dydaktycznej itp. oraz eksploatacją obiektów względne skupienie obiektów wchodzących w skład grup warownych ułatwia lokalizację różnych komplementarnych usług turystycznych na miejscu" nie porządku, dbałość o stan (np. oświetlenie, utrzymywa- części podziemne stanowią atrakcyjne turystycznie ciągi komunikacyjne, mogą otoczenia) stanowić zaplecze techniczne obiektu podziemia obiektu mogą stanowić siedliska życia rzadkich gatunków fauny i flory (rezerwaty) funkcje turystyczne (poznawcza, dydaktyczna, rekreacyjna) wzbogacone o elementy eksploracji, przygody związane ze zwiedzaniem podziemi możliwości adaptacyjne głównie w zakresie ekspozycji biernej, wybrane obiekty - ekspozycji czynnej adaptacja na potrzeby urządzeń infrastruktury turystycznej (usługowej, noclegowo- -żywieniowej) przede wszystkim w oparciu o współczesne uzupełnienia (jeżeli zaistnieje taka potrzeba) potencjał użytkowy związany z przestrzenia otwartą, w dalszej kolejności z obiektami fortyfikacyjnymi różnorodność obiektów fortyfikacyjnych stwarza większe możliwości adaptacyjne niż w przypadku fortyfikacji lekkiej działania na obiektach głównie w zakresie ekspozycji biernej ograniczone możliwości adaptacyjne pojedynczych obiektów fortyfikacyjnych proste formy przystosowania turystycznego - izby pamięci, skromne muzea, skanseny fortyfikacyjne potencjał użytkowy związany raczej z terenami otwartymi wokół umocnień i urządzeniami ziemnymi możliwości adaptacji na potrzeby różnych rodzajów turystyki - poznawczej, culturowej, ale również turystyki przygodowej, morskiej, rekreacji wodnej lokalizacja urządzeń infrastruktury turystycznej poza obiektami fortyfikacyjnymi konieczność dostosowania współczesnych budowli użytkowych do charakteru przestrzennego i funkcjalnego założenia fortyfikacyjnego niska atrakcyjność inwestycyjna części obiektów fortyfikacyjnych lub jej brak

63 nieodwracalnych błędów w zagospodarowaniu historycznych obiektów. Rozsądna adaptacja na potrzeby ruchu turystycznego jest szansą dla dwudziestowiecznych fortyfikacji na wejście w skład żywego" krajobrazu kulturowego. Piśmiennictwo 1. Bochenek R. 1989:1000 stów o inżynierii i fortyfikacjach. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 2. Bogdanowski J. 1996: Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina po Westerplatte. PWN, Warszawa - Kraków 3. Górski M. 2004: Kryteria wyboru współczesnych form użytkowania założeń obronnych w aspekcie ochrony wartości kulturowych. Zarys problemu. W: Fortyfikacja europejskim dziedzictwem kultury. Tom XVI. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, Warszawa: 261-268 4. Klupsz L. 2004: Rozwój idei ochrony obszarowej zabytków. W: Fortyfikacja europejskim dziedzictwem kultury. Tom XVI. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, Warszawa: 127-137 5. Molski P. 1997: Uwarunkowania dostępności inwestycyjnej zabytkowych terenów pofortecznych. W: Molski P. (red.) Ochrona zabytków architektury obronnej. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, Warszawa: 92-106 6. Molski P. 2004: Zagospodarowanie budowli obronnych. Teoria a praktyka. W: Twierdza Głogów. Zagospodarowanie budowli obronnych w Polsce. Materiały z konferencji naukowej. Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, Głogów: 107-111 7. Pawłowska K., Swaryczewska K. 2002: Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 8. Rogalewski O. 1979: Zagospodarowanie turystyczne. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 9. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (Dz. U. 2003 nr 162 póz. 1568) 10. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. 2004 nr 92 póz. 880) Adres do korespondencji: mgr Dagmara Chylińska Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki pl. Uniwersytecki l, 50-130 Wrocław