Komentarze z wokandy Komentarz do spr aw rodzinnych Helena Ciepła Jacek Ignaczewski Jadwiga Skibińsk a-adamowicz pod redakcją Jacka Ignaczewskiego Wydanie 2 Warszawa 2014
Redaktor prowadzący: Katarzyna Bojarska Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Paragrafik Studio Grafiki Wszystkie zamieszczone we wzorach pism i orzeczeń przykładowe dane osób, organizacji oraz wymienione w nich miejsca są fikcyjne. Żadne skojarzenia z jakimikolwiek rzeczywistymi osobami nie są zamierzone ani nie należy się ich doszukiwać. Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN 978-83-278-0596-6 (wersja drukowana) ISBN 978-83-278-0597-3 (e-pub) ISBN 978-83-278-0598-0 (e-pdf) LexisNexis Polska Sp. z o.o. Adgar Park West, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Na wokandzie Na wokandzie Rozdział Sprawa Strona Sędzia referent 1. 2. 3. 4. Sprawy opiekuńcze komentarz ogólny Sprawy o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie Sprawy o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej Sprawy o wykonanie orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej 25 Jacek Ignaczewski 118 Jacek Ignaczewski 222 Jacek Ignaczewski 281 Jadwiga Skibińska- -Adamowicz 375 Jacek Ignaczewski 5. Sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej 392 Jacek Ignaczewski 6. Sprawy o przysposobienie 447 Helena Ciepła 7. Sprawy o rozwiązanie przysposobienia 522 Helena Ciepła 8. Sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej 578 Helena Ciepła 9. Sprawy o alimenty na dziecko 610 Jacek Ignaczewski 10. Sprawy o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia 727 Jacek Ignaczewski 11. Sprawy o ustanowienie opieki 768 Helena Ciepła 12. Sprawy o ustanowienie kuratora 801 Helena Ciepła 13. Sprawy o leczenie odwykowe alkoholików 817 Jacek Ignaczewski 5
Na wokandzie 14. 15. Sprawy o wyrażenie zgody na wydanie małoletniemu paszportu Sprawy o wyrażenie zgody na świadczenie zdrowotne 832 Jacek Ignaczewski 844 Jacek Ignaczewski 6
Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów.................................................. 19 Słowo wstępne.................................................. 23 ROZDZIAŁ 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej.................. 25 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa......................... 25 1.1. Sprawa rodzinna jako sprawa cywilna?.......................... 27 1.1.1. Brak definicji, zasad i przesłanek rozstrzygnięcia............. 29 1.1.2. Brak zasad ingerencji we władzę rodzicielską............... 32 1.1.3. Równość dzieci i rodziców w stosunku cywilnym a rodzinnym... 36 1.1.4. Ekwiwalentność stosunku cywilnego w prawie rodzinnym...... 37 1.1.5. Orzekanie pod wykonanie, a nie na oddziaływanie........... 38 1.1.6. Związek przyczynowo -skutkowy......................... 44 2. Sprawa opiekuńcza cel i założenia................................ 47 2.1. Postępowanie dowodowe.................................... 51 2.2. Współpraca sądu z organami i instytucjami wspierającymi rodzinę..... 56 2.3. Tajemnica zawodowa a dobro dziecka.......................... 62 2.4. Mediacja jako nieodzowny element postępowania opiekuńczego...... 63 2.4.1. Przymusowa mediacja................................. 71 2.5. Rodzinne ośrodki diagnostyczno -konsultacyjne.................... 72 2.6. Problemy z pojęciem władzy rodzicielskiej....................... 74 2.7. Skuteczność i wykonalność orzeczeń opiekuńczych................ 80 2.8. Wszczęcie sprawy z urzędu................................... 82 3. Dziecko jako centralna postać postępowania opiekuńczego?............. 83 3.1. Reprezentacja dziecka....................................... 83 3.1.1. Reprezentacja dziecka ze względu na konflikt rodziców....... 83 3.1.2. Samodzielne wykonywanie władzy rodzicielskiej a współdziałanie w istotnych sprawach dziecka.............. 86 3.1.3. Reprezentacja dziecka nieznanych rodziców lub rodziców nieznanych z miejsca pobytu............................ 88 7
Spis treści 3.2. Wysłuchanie dziecka........................................ 89 3.3. Równość dzieci w zakresie ochrony sądowej..................... 92 4. Zarządzanie kognicją i sprawami sądu rodzinnego..................... 94 4.1. Wprowadzenie............................................ 94 4.2. Problem składu orzekającego................................. 96 4.3. Uzasadnianie orzeczeń wydawanych na posiedzeniu niejawnym...... 97 4.4. Odformalizowanie wezwań i doręczeń.......................... 99 4.5. Wyłączenie domniemania prawnego z art. 62 k.r.o................. 99 4.6. Oczywiste uchybienie terminu do zaprzeczenia pochodzenia dziecka... 100 4.7. Opłata od wniosków........................................ 101 4.8. Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka po jego śmierci........ 102 5. Efekt mrożący w prawie rodzinnym................................. 103 6. Wokół krytyki sądownictwa....................................... 106 7. Rodzina i jej ochrona w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego......... 108 ROZDZIAŁ 2. Komentarz do spraw o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie 118 1. Pojęcie kontaktów z dzieckiem.................................... 118 2. Uprawnieni do kontaktów........................................ 121 3. Zagadnienia proceduralne........................................ 125 3.1. Uwagi ogólne............................................. 125 3.2. Dziecko jako uczestnik postępowania......................... 127 3.3. Kontakty z dzieckiem w sprawach o rozwód i separację............. 130 3.4. Kumulacja spraw o kontakty z dzieckiem i o władzę rodzicielską...... 134 3.5. Wniosek o ustalenie kontaktów z dzieckiem...................... 136 3.6. Wniosek o zabezpieczenie kontaktów z dzieckiem................. 141 3.7. Przebieg postępowania sądowego.............................. 145 3.7.1. Pierwsze posiedzenie.................................. 145 3.7.2. Określenie przedmiotu i zakresu postępowania.............. 147 3.7.3. Dwa modele postępowania............................. 148 4. Przesłanki rozstrzygnięcia........................................ 154 4.1. Przesłanki ogólne.......................................... 154 4.1.1. Zgodna wola rodziców................................ 154 4.1.2. Dobro dziecka....................................... 155 4.1.3. Rozsądne życzenia dziecka............................. 156 4.2. Przesłanki szczególne....................................... 158 4.2.1. Poważne zagrożenie dla dobra dziecka.................... 158 4.2.2. Zagrożenie dla dobra dziecka........................... 160 5. Rozstrzygnięcie................................................ 163 5.1. Rozstrzygnięcia główne...................................... 163 5.2. Rozstrzygnięcia dodatkowe................................... 167 6. Wykonanie kontaktów z dzieckiem................................. 170 6.1. Założenia metodologiczne.................................... 170 8
Spis treści 6.2. Stan przed nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r.......................... 177 6.3. Stan po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r.......................... 180 6.4. Odebranie dziecka przez kuratora na podstawie przepisów obowiązujących od 13 sierpnia 2011 r........................... 186 6.5. Sankcja pozbawienia władzy rodzicielskiej....................... 190 6.6. Kontakty w przedszkolu, szkole, szpitalu......................... 197 7. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 198 8. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 207 8.1. Wniosek o ustalenie kontaktów z dzieckiem..................... 207 8.2. Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii RODK............ 210 8.3. Postanowienie w przedmiocie wysłuchania dziecka w pokoju przyjaznych przesłuchań.................................... 211 8.4. Ugoda w przedmiocie ustalenia kontaktów z dzieckiem............ 212 8.5. Postanowienie o ograniczeniu kontaktów z dzieckiem............. 214 8.6. Skierowanie na mediację................................... 215 8.7. Sprawozdanie z mediacji................................... 216 8.8. Wniosek o wykonanie kontaktów z dzieckiem................... 218 8.9. Postanowienie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty................. 220 8.10. Postanowienie o nakazaniu zapłaty............................ 221 ROZDZIAŁ 3. Komentarz do spraw o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej.................................. 222 1. Zagadnienia proceduralne........................................ 222 1.1. Warunki formalne wniosku................................... 223 1.2. Plan wychowawczy......................................... 225 1.3. Skład sądu................................................ 230 2. Przebieg postępowania sądowego.................................. 233 2.1. Czynności wstępne......................................... 233 2.2. Mediacja................................................. 235 2.3. Postępowanie dowodowe.................................... 235 3. Rozstrzygnięcie sprawy.......................................... 240 3.1. Rozstrzygnięcia standardowe.................................. 240 3.2. Rozstrzygnięcia niestandardowe............................... 250 3.3. Władza naprzemienna piecza naprzemienna opieka równoważna....................................... 255 4. Wykonanie orzeczenia.......................................... 259 5. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 264 6. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 271 6.1. Wniosek o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej.............................................. 271 9
Spis treści 6.2. Skierowanie na mediację.................................... 273 6.3. Sprawozdanie z mediacji.................................... 274 6.4. Plan wychowawczy......................................... 276 ROZDZIAŁ 4. Komentarz do spraw o ograniczenie władzy rodzicielskiej.... 281 1. Wprowadzenie do problematyki dotyczącej ograniczenia władzy rodzicielskiej 281 2. Uwagi ogólne. Terminologia...................................... 285 2.1. Dobro dziecka............................................ 285 2.2. Interes społeczny........................................... 287 2.3. Władza rodzicielska........................................ 288 3. Artykuł 109 k.r.o. jako podstawa prawna ograniczenia władzy rodzicielskiej... 290 3.1. Uwagi ogólne............................................. 290 3.2. Charakter formalnoprawny zarządzeń z art. 109 k.r.o............... 293 3.3. Inne kwestie formalnoprawne związane z art. 109 k.r.o.............. 294 3.4. Przesłanki faktyczne stosowania art. 109 k.r.o..................... 296 3.5. Rodzaje zarządzeń sądu opiekuńczego według art. 109 k.r.o.......... 297 4. Związek między sposobem sprawowania władzy rodzicielskiej a rozwojem dziecka...................................................... 301 4.1. Osamotnienie dziecka (choroba sieroca)......................... 303 4.2. Potrzeba afiliacji........................................... 303 5. Rodzaje nadzoru interwencyjnego sprawowanego przez sąd opiekuńczy.... 304 6. Najczęściej występujące zaniedbania rodziców........................ 306 7. Inne przyczyny uwarunkowane społecznie wpływające destrukcyjnie na rodziny.................................................... 308 7.1. Stan wyuczonej bezradności rodzin............................ 308 7.2. Emigracja zarobkowa rodziców i jej wpływ na dziecko.............. 309 7.3. Zjawisko przemocy w rodzinie jego istota...................... 310 7.4. Rodzaje przemocy i jej wpływ na dziecko........................ 311 7.5. Wykonywanie praw małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym.................................................. 315 8. Właściwa ocena zachowań rodziców i dzieci jako podstawa wyboru odpowiedniego środka nadzoru................................... 317 9. Zarządzenia doraźne zobowiązujące rodziców do wyrażenia zgody na badanie lekarskie lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych........ 319 9.1. Dwie formy wyrażenia przez sąd opiekuńczy stanowiska w przedmiocie udzielenia małoletniemu świadczeń zdrowotnych (wyrażenie zgody i zezwolenie)................................ 320 9.2. Zgoda sądu na zabieg operacyjny albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta........ 322 9.3. Prawo małoletniego pacjenta do uzyskania informacji o swoim stanie zdrowia oraz prawo wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia mu świadczenia zdrowotnego.................................... 323 10
Spis treści 9.4. Kwestia wypisu małoletniego pacjenta ze szpitala lub innej placówki podmiotu leczniczego...................................... 326 10. Inne zarządzenia doraźne sądu opiekuńczego........................ 329 11. Zarządzenia sądu opiekuńczego o charakterze trwałym................ 333 11.1. Kilka uwag ogólnych o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.............................................. 333 11.2. Wspieranie rodziny....................................... 334 11.2.1. Asystent rodziny..................................... 334 11.2.2. Placówka wsparcia dziennego.......................... 337 11.3. Zarządzenie sądu opiekuńczego w przedmiocie skierowania rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc.... 338 12. Inne zarządzenia sądu opiekuńczego ograniczające władzę rodzicielską (art. 109 2 pkt 2 k.r.o.)........................................ 343 12.1. Poddanie rodziców ograniczeniom, jakim podlega opiekun........ 344 12.2. Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez zakazanie rodzicom dokonywania określonych czynności bez zgody sądu............. 347 12.3. Poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego....................................... 349 12.3.1. Nadzór kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Zagadnienia szczegółowe............................ 351 12.4. Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi............................................ 355 12.5. Skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego............................. 356 12.6. Skierowanie do placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi 357 12.7. Powierzenie zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi jako sposób ograniczenia władzy rodzicielskiej (art. 109 3 k.r.o.)............................. 358 13. Ograniczenie władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 2 pkt 5 k.r.o.... 361 14. Znaczenie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej...... 363 14.1. Kilka uwag wstępnych na temat pieczy zastępczej. Trochę historii... 364 14.2. Rozwiązania prawne szczegółowe. Piecza zastępcza. Wybrane zagadnienia..................................... 366 14.3. Osoby i instytucje, w których umieszcza się dziecko.............. 368 14.4. Kwestia imiennego wskazania rodziny zastępczej................ 370 14.5. Ograniczenie władzy rodzicielskiej wskutek umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej........................... 371 14.6. Wykonanie orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej.... 375 15. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................ 377 11
Spis treści 16. Wzory pism procesowych i orzeczeń.............................. 383 16.1. Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej.............. 383 16.2. Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej......... 385 16.3. Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej...... 388 16.4. Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej...... 390 ROZDZIAŁ 5. Komentarz do spraw o pozbawienie władzy rodzicielskiej.... 392 1. Zagadnienia proceduralne........................................ 392 1.1. Status dziecka w postępowaniu................................ 393 1.2. Zbieg postępowania rozwodowego z postępowaniem opiekuńczym z zakresu władzy rodzicielskiej................................ 395 2. Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej.......................... 399 2.1. Zagadnienia ogólne......................................... 399 2.2. Rażące zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich................. 401 2.3. Nadużywanie władzy rodzicielskiej............................. 409 2.4. Trwała przeszkoda.......................................... 412 2.5. Niewykorzystanie udzielonej pomocy........................... 414 2.6. Kryterium dobra małoletniego jako przesłanka rozstrzygnięcia........ 418 3. Przebieg postępowania.......................................... 421 3.1. Wszczęcie sprawy.......................................... 421 3.2. Przebieg postępowania dowodowego........................... 423 3.3. Rozstrzygnięcie............................................ 424 3.4. Apelacja................................................. 428 3.5. Skutki prawomocnego pozbawienia władzy rodzicielskiej............ 431 4. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 436 5. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 445 5.1. Wzór wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej................ 445 ROZDZIAŁ 6. Komentarz do spraw o przysposobienie................... 447 1. Wprowadzenie................................................ 447 2. Rodzaje przysposobienia......................................... 448 2.1. Przysposobienie pełne....................................... 453 2.2. Przysposobienie pełne nierozwiązywalne........................ 456 2.2.1. Uprawnieni do wyrażenia zgody blankietowej............... 457 2.2.2. Postępowanie w przedmiocie wyrażenia zgody.............. 459 2.3. Przysposobienie niepełne.................................... 461 2.4. Przysposobienie zagraniczne.................................. 462 2.4.1. Tryb kwalifikowania do adopcji zagranicznej................ 466 2.5. Przysposobienie wspólne..................................... 470 2.5.1. Przysposobienie dzieci przez małżeństwa homoseksualne...... 474 2.6. Przysposobienie ze wskazaniem............................... 479 12
Spis treści 3. Zagadnienia proceduralne........................................ 480 3.1. Warunki formalne wniosku................................... 480 3.2. Uczestnicy postępowania.................................... 480 3.3. Przebieg postępowania sądowego.............................. 484 3.4. Przesłanki merytoryczne rozstrzygnięcia......................... 489 3.5. Przysposobienie w razie śmierci przysposabiającego lub przysposobionego....................................... 492 3.5.1. Ponowne przysposobienie.............................. 494 3.5.2. Skutki prawne ponownej adopcji po śmierci przysposabiającego 498 3.6. Wpływ sprawy o przywrócenie władzy rodzicielskiej na postępowanie o przysposobienie.......................................... 501 4. Skutki przysposobienia.......................................... 502 4.1. Władza rodzicielska........................................ 502 4.2. Nazwisko przysposobionego.................................. 504 4.3. Nowy akt urodzenia przysposobionego.......................... 505 4.4. Imię przysposobionego...................................... 506 4.5. Tajemnica przysposobienia................................... 507 4.6. Kontakty rodziców naturalnych z przysposobionym................ 511 4.7. Ustalenie pochodzenia dziecka przysposobionego................. 512 5. Nadzór sądu opiekuńczego nad rodziną adopcyjną.................... 514 6. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 516 7. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 519 7.1. Wzór wniosku o przysposobienie.............................. 519 7.2. Wzór postanowienia o przysposobieniu......................... 521 ROZDZIAŁ 7. Komentarz do spraw o rozwiązanie przysposobienia......... 522 1. Zagadnienia proceduralne........................................ 522 1.1. Strony procesu............................................ 523 1.2. Interwencja uboczna........................................ 525 1.3. Rozwiązanie przysposobienia po śmierci jednej ze stron stosunku przysposobienia............................................ 526 1.4. Niedopuszczalność rozwiązania przysposobienia................... 528 2. Przebieg postępowania sądowego.................................. 529 3. Przesłanki rozstrzygnięcia........................................ 532 3.1. Ważne powody............................................ 532 3.1.1. Trudności wychowawcze............................... 537 3.1.2. Zerwanie więzi rodzinnej............................... 539 3.1.3. Wina wyłączna po stronie żądającego rozwiązania przysposobienia...................................... 541 3.1.4. Zasady współżycia społecznego jako ważny powód........... 543 3.1.5. Rozwód przysposabiającego............................. 545 3.2. Dobro dziecka............................................ 547 13
Spis treści 3.3. Przesłanki rozwiązania przysposobienia po uzyskaniu pełnoletności przez przysposobionego..................................... 548 4. Zakres orzekania o obowiązku alimentacyjnym........................ 550 4.1. Alimentacja przysposabiającego a obowiązek alimentacyjny rodziców naturalnych............................................... 554 4.2. Termin wymagalności....................................... 554 5. Skutki rozwiązania przysposobienia................................. 555 6. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 559 7. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 575 7.1. Wzór pozwu o rozwiązanie przysposobienia...................... 575 7.2. Wzór wyroku orzekającego rozwiązanie przysposobienia............ 577 ROZDZIAŁ 8. Komentarz do spraw o ustanowienie rozdzielności majątkowej 578 1. Wprowadzenie................................................ 578 2. Wpływ zmiany ustawodawstwa na podstawy faktyczne zgłaszanych powództw.................................................... 582 3. Żądanie rozwodu a ustanowienie przez sąd przymusowej rozdzielności majątkowej................................................... 587 4. Powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie jednego z małżonków.................................................. 590 4.1. Ważne powody jako przesłanka ustanowienia rozdzielności.......... 591 5. Ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie wierzyciela jednego z małżonków.................................................. 594 6. Skutki ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd................. 596 6.1. Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej a powrót do wspólności ustawowej.................................... 596 6.2. Wpływ ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej na podział majątku wspólnego......................................... 597 6.3. Ustanie wspólności majątkowej a odpowiedzialność za długi......... 598 7. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 604 8. Wzory pism i orzeczeń.......................................... 607 8.1. Wzór pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami.............................................. 607 8.2. Wzór wyroku o ustanowieniu rozdzielności majątkowej między małżonkami.............................................. 609 ROZDZIAŁ 9. Komentarz do spraw o alimenty na dziecko................ 610 1. Warunki formalne pozwu........................................ 610 1.1. Określenie i uzasadnienie żądania............................. 610 1.2. Skutki braku adresu pozwanego............................... 616 2. Strony procesu................................................ 621 2.1. Sprawy typowe............................................ 621 14
Spis treści 2.2. Sprawy nietypowe.......................................... 623 2.2.1. Wierzyciel dłużnika alimentacyjnego jako powód w sprawie o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego................. 628 2.3. Wyjątki od reguły.......................................... 630 2.4. Alimenty od dziadków...................................... 631 3. Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych.......................... 632 3.1. Właściwość przemienna..................................... 632 3.2. Zwolnienie od kosztów sądowych.............................. 633 3.3. Zabezpieczenie roszczenia................................... 634 3.4. Szczegółowe zagadnienia procesowe........................... 640 4. Czynności przed rozprawą....................................... 642 4.1. Dopuszczalność rozpoznania sprawy............................ 642 4.2. Właściwe zakwalifikowanie powództwa......................... 647 4.3. Sprawy o podwyższenie i o obniżenie alimentów.................. 649 5. Przebieg postępowania.......................................... 651 5.1. Przygotowanie rozprawy..................................... 651 5.1.1. Posiedzenie wstępne.................................. 652 5.2. Ugoda................................................... 654 5.3. Postępowanie dowodowe.................................... 655 5.3.1. Działanie sądu z urzędu............................... 662 6. Rozstrzygnięcie................................................ 664 6.1. Cechy stosunku alimentacyjnego............................... 664 6.2. Ogólne przesłanki rozstrzygnięcia.............................. 669 6.3. Przesłanki szczególne roszczeń dzieci przeciwko rodzicom........... 674 6.4. Związanie granicami żądania (wygaśnięcie a obniżenie alimentów).... 678 7. Sentencja orzeczenia............................................ 684 7.1. Uwagi ogólne............................................. 684 7.2. Rygor natychmiastowej wykonalności........................... 685 7.3. Początkowa data zasądzenia alimentów......................... 687 7.4. Sposób zapłaty............................................ 690 7.5. Osoba uprawniona do odbioru alimentów....................... 692 7.6. Numer PESEL............................................. 696 8. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 697 8.1. Usprawiedliwione potrzeby................................... 697 8.2. Możliwości dochodowe i majątkowe........................... 701 8.3. Samodzielność dziecka...................................... 706 8.4. Inne orzeczenia............................................ 711 9. Wzory pism procesowych........................................ 717 9.1. Pozew o alimenty.......................................... 717 9.2. Pozew o podwyższenie alimentów............................. 720 9.3. Pozew o obniżenie alimentów................................ 722 9.4. Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego................... 724 9.5. Pozew o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego................. 726 15
Spis treści ROZDZIAŁ 10. Komentarz do spraw o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia............................... 727 1. Zagadnienia proceduralne........................................ 727 1.1. Strony procesu............................................ 728 1.2. Interwencja uboczna........................................ 731 1.3. Legitymacja prokuratora..................................... 733 1.4. Termin na wytoczenie powództwa............................. 734 1.5. Warunki formalne pozwu.................................... 735 2. Zakres kognicji sądu............................................ 737 2.1. Dochodzenie roszczeń majątkowych........................... 737 2.1.1. Uwagi ogólne........................................ 737 2.1.2. Roszczenia matki dziecka pozamałżeńskiego................ 738 2.1.3. Roszczenia dziecka................................... 741 2.2. Nazwisko dziecka.......................................... 741 2.3. Rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej.......................... 743 2.4. Rozstrzygnięcie o kosztach................................... 746 3. Przebieg postępowania.......................................... 746 3.1. Gdy nie ma sporu co do pochodzenia dziecka.................... 746 3.2. Gdy jest spór co do pochodzenia dziecka........................ 749 3.3. Przebieg postępowania, gdy domniemany ojciec nie żyje............ 756 4. Skutki wyroku................................................. 760 5. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 760 6. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 765 6.1. Wniosek o ustanowienie kuratora.............................. 765 6.2. Wzór pozwu o ustalenie ojcostwa i alimenty..................... 766 ROZDZIAŁ 11. Komentarz do spraw o ustanowienie opieki............... 768 1. Wprowadzenie................................................ 768 2. Postępowanie w sprawie ustanowienia opieki nad małoletnim i ubezwłasnowolnionym całkowicie................................. 770 2.1. Dziecko jako uczestnik postępowania........................... 776 2.2. Przebieg postępowania sądowego.............................. 778 2.3. Poszukiwanie kandydatów na opiekuna......................... 779 2.4. Normatywne kryteria, jakie powinien spełniać kandydat na opiekuna.. 780 2.5. Objęcie opieki............................................ 784 2.6. Zezwolenia sądu opiekuńczego................................ 785 3. Nadzór sądu nad sprawowaniem opieki............................. 789 4. Zwolnienie z opieki............................................. 791 4.1. Skutki zwolnienia opiekuna................................... 793 5. Ustanie opieki................................................. 794 6. Zasady odpłatności opieki........................................ 795 7. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 795 16
Spis treści 8. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 798 8.1. Wzór wniosku o ustanowienie opieki........................... 798 8.2. Wzór postanowienia o ustanowieniu opieki...................... 800 ROZDZIAŁ 12. Komentarz do spraw o ustanowienie kuratora............. 801 1. Wprowadzenie................................................ 801 2. Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo........................ 802 3. Uprawnienia kuratora........................................... 803 4. Kurator dla dziecka poczętego (kurator ventris)........................ 805 5. Kurator osoby niepełnosprawnej (kurator debilis)....................... 807 6. Kurator osoby nieobecnej (kurator absentis).......................... 808 7. Zasady odpłatności kuratora...................................... 809 8. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 811 9. Wzór wniosku o ustanowienie kuratora do zarządu majątkiem............ 815 ROZDZIAŁ 13. Komentarz do spraw o leczenie odwykowe alkoholików..... 817 1. Jak jest obecnie?............................................... 817 2. Jak być powinno?.............................................. 818 3. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 822 4. Wzory pism procesowych i orzeczeń............................... 828 4.1. Wniosek o leczenie odwykowe................................ 828 4.2. Postanowienie o zarządzeniu przymusowych badań................ 830 4.3. Postanowienie o zobowiązaniu do leczenia...................... 831 ROZDZIAŁ 14. Komentarz do spraw o wyrażenie zgody na wydanie małoletniemu paszportu.............................. 832 1. Prawo do paszportu istota i ograniczenia........................... 832 2. Podstawy właściwości i kognicji sądu opiekuńczego.................... 834 3. Istotna sprawa dziecka czy rodziców?............................... 835 4. Wysłuchanie rodziców........................................... 837 5. Zabezpieczenie wniosku......................................... 838 6. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................. 839 7. Wzór wniosku................................................. 842 ROZDZIAŁ 15. Komentarz do spraw o wyrażenie zgody na świadczenie zdrowotne......................................... 844 1. Wprowadzenie................................................ 844 2. Świadczenia zdrowotne......................................... 846 3. Charakterystyka zgody.......................................... 850 3.1. Zagadnienia ogólne........................................ 850 3.2. Znaczenie zgody.......................................... 852 3.3. Forma zgody............................................. 854 17
Spis treści 3.4. Rodzaje zgody............................................ 856 3.4.1. Zgoda właściwa..................................... 856 3.4.2. Zgoda zastępcza.................................... 857 3.4.3. Orzeczenie sądu.................................... 858 3.4.4. Zgoda kumulatywna................................. 858 3.5. Zgoda niewadliwa......................................... 859 3.5.1. Zagadnienia wprowadzające........................... 859 3.5.2. Informacja o stanie zdrowia............................ 860 3.5.3. Informacja zastępcza................................. 863 3.5.4. Granice informacji................................... 864 3.5.5. Forma informacji.................................... 868 4. Świadczenia zdrowotne bez zgody................................ 869 4.1. Zagadnienia wstępne...................................... 869 4.2. Niezwłoczna pomoc lekarska................................ 871 4.3. Ryzyko utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu........... 872 4.4. Zmiana zakresu bądź metody leczenia......................... 876 5. Spory między rodzicami dotyczące zgody na udzielenie dziecku świadczenia zdrowotnego....................................... 878 6. Dostęp do informacji o dziecku i jego dokumentacji medycznej.......... 881 7. Przebieg postępowania przed sądem opiekuńczym.................... 883 8. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego................................ 884 9. Wzór orzeczenia.............................................. 887 ANEKS........................................................ 889 1. Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy............ 889 2. Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (wyciąg).. 932 3. Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw................................................. 985 Skorowidz przedmiotowy......................................... 1008
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego EKPC Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) GKRPA Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p.c. k.p.k. KPP k.r.o. KZS Lexis.pl MoP NP niepubl. OSA OSN OSNC OSNCK OSNCP OSNP OSNPG OSP ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) Kwartalnik Prawa Prywatnego ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) Krakowskie Zeszyty Sądowe Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. Monitor Prawniczy Nowe Prawo niepublikowany Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 r. do 1962 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna (do 1961 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich 19
Wykaz skrótów OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal. Palestra p.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.) PiM Prawo i Medycyna PL Przegląd Legislacyjny p.p.m. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy reg. sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 259) Rej. Rejent RODK rodzinny ośrodek diagnostyczno -konsultacyjny r.o.z.d.r. rozporządzenie MS z 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno -konsultacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 1063) RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny r.w.u.p.k. rozporządzenie MS z 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064 ze zm.) SN Sąd Najwyższy u.d.l. ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 217 ze zm.) u.d.p. ustawa z 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 268 ze zm.) u.k.s. ustawa z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.o.z.p. ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 382) u.p.o.u.a. ustawa z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1228 ze zm.) u.p.p.r. ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 ze zm.) u.p.s. ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.) USC urząd stanu cywilnego u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) 20
Wykaz skrótów u.w.r.p.z. u.w.t.p.a. u.z.l. ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 135 ze zm.) ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1356 ze zm.) ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z zm.)
Słowo wstępne Słowo wstępne Słowo wstępne Niniejsza publikacja zrywa z dotychczasowym kanonem komentowania abstrakcyjnych przepisów w oderwaniu od konkretnych spraw, w których znajdują one zastosowanie. O jakości prawa decyduje bowiem nie litera prawa, a skutki, jakie ono wywiera w procesie jego stosowania. Konwencja komentowania spraw, a nie przepisów, umożliwia przedstawienie biegu postępowań sądowych w aspekcie materialnym i procesowym w wielopłaszczyznowym ujęciu. Komentarz zawiera więc omówienie obowiązujących przepisów i ich wpływu na bieg postępowania z perspektywy zabezpieczenia praw rodziny i dziecka oraz realizacji funkcji ochronnych sądownictwa opiekuńczego. Wnioski z tej analizy nie są zadowalające. W publikacji nie ograniczono się jednak do krytyki, lecz wskazano także na konkretne rozwiązania, których celem jest usunięcie dostrzeżonych nieprawidłowości. Wydanie drugie to więcej komentarza, więcej spraw, a także więcej orzecznictwa, które dodatkowo wzbogacono o wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego, poświęcone rodzinie i jej szczególnej ochronie prawnej. Komentarz wzbogacono także o aneks, w którym zamieszczony jest m.in. rządowy projekt założeń fundamentalnych zmian w zakresie ochrony osób niepełnosprawnych, co ma bezpośredni związek z ratyfikowaniem przez Polskę Konwencji o ochronie osób niepełnosprawnych. Projekt wraz z wynikami konsultacji publicznych i opiniowania jest dostępny na stronach Rządowego Centrum Legislacji. Komentarz polecam prawnikom zajmującym się prawem rodzinnym, studentom oraz aplikantom, ale przede wszystkim przedstawicielom doktryny 23
Słowo wstępne prawa rodzinnego, aby nie ignorowali doświadczeń praktyki orzeczniczej i aby wnioski zawarte w niniejszej publikacji były przyczynkiem rzetelnych badań naukowych, opartych na swobodzie myśli, a nie na przyzwyczajeniu do tradycji prawa rodzinnego, jako przedsionka prawa cywilnego. Bez doktryny nie jest możliwe normatywne dopełnienie prawa rodzinnego! Olsztyn, marzec 2014 r. Jacek Ignaczewski
Jacek Ignaczewski Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa Rozdział 1 Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa W latach 60. ubiegłego stulecia byliśmy świadkami wielkiej debaty na temat separacji prawa rodzinnego od cywilnego. Łatwo spostrzec, że dyskusja przesądzająca o prawie rodzinnym jako części prawa cywilnego odbyła się dokładnie pół wieku temu. Sam upływ czasu sprawia, że warto wrócić ponownie do tematu. Dzisiejsze pojmowanie rodziny i praw dziecka jest diametralnie różne od tego sprzed półwiecza. Wystarczy wskazać na Konwencję z 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.), by dostrzec, że w stosunkach rodzinnych mamy do czynienia z samodzielnym podmiotem. Powiedzenie dzisiaj, że dzieci i ryby nie mają głosu, jest zupełnie nie na miejscu, zdezaktualizowało się pod wpływem międzynarodowego prawodawstwa. Z dzisiejszej perspektywy upodmiotowienia dziecka w rodzinnych relacjach widać, jak wiele korzyści z tego wynika, oraz że warto podążać dalej w tym kierunku i usuwać wszelkie bariery, jakie stoją na drodze tego długofalowego procesu. Jedną z takich barier, jak się wydaje, jest tradycyjne ujmowanie prawa rodzinnego jako cząstki prawa cywilnego. To swoisty kaganiec rozwojowy prawa rodzinnego, czego wymiernym przykładem jest brak skodyfikowanych zasad tego prawa, które jak żadne inne jest oparte na aksjologii. Nawet zasada dobra dziecka nie jest podniesiona do rangi naczelnej zasady prawa rodzinne- Jacek Ignaczewski 25
Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej go. Wynika to właśnie ze wspomnianych ograniczeń, gdyż skoro prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego, to Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera autonomicznej części ogólnej. Zamiast naczelnych skodyfikowanych zasad prawa rodzinnego mamy więc skodyfikowane zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym. Problem jednak w tym, że takie zasady, jak autonomia woli stron stosunku prawnego, ekwiwalentność świadczeń, równość stron, wykonalność orzeczeń, adekwatność związku przyczynowego to siatka pojęć w gruncie rzeczy obca prawu, które ze swej istoty każdy problem ujmuje z perspektywy dobra dziecka. Można powiedzieć, że wszystkie fundamentalne zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym pozostają w cieniu dobra dziecka. W czasach, kiedy oczywistą prawdą jest stwierdzenie, że prawa człowieka zaczynają się od praw dziecka, niniejsza praca jest próbą powrotu do dyskusji na temat odrębności prawa rodzinnego od prawa cywilnego. O jakości prawa świadczy nie tyle jego zapisana litera, ile stosowanie. Praktyka stosowania prawa decyduje w ostatecznym rozrachunku o ocenie prawa jako takiego, a trzeba przy tym zauważyć, że prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Procedury sądowe praktycznie rzecz biorąc nie przewidują środków i metod rozładowania konfliktów i napięć w rodzinie. Próżno także szukać skutecznych rozwiązań przeciwdziałającym zaniedbaniom i niedomaganiom wychowawczym. Mediacja, z którą łączono tak wielkie nadzieje, okazała się instytucją o wymiarze symbolicznym. Sądowe postępowanie umiejscawia sędziów w roli arbitra systemowo rzecz biorąc niezaangażowanego w udzielanie rodzinie pomocy w przezwyciężeniu rodzinnych kryzysów, dysfunkcji i konfliktów. Prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Od lat formułowane są pod jego adresem te same zarzuty: przedłużające się postępowania, dzielenie problemów rodziny na sprawy i tryby, konfliktogenność procedur sądowych, nikła skuteczność i wykonalność orzeczeń sądów opiekuńczych. Zastrzeżenia te są podnoszone niezależnie od okręgu sądowego i sądu, w którym rozpoznawane są sprawy rodzinne. Gruntowne nowelizacje Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w ostatnich latach nie wpłynęły na poprawę tej sytuacji. Przeciwnie obserwujemy lawinowy wzrost liczby skarg i wniosków o interwencję, kierowanych do instytucji kontrolnych. 26 Jacek Ignaczewski
1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa To są można powiedzieć odwieczne bolączki sądownictwa opiekuńczego, które nie ustają pod rządami gruntownie znowelizowanego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeśli śledzi się statystyki skarg do instytucji kontrolnych, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka, to można dostrzec znaczący wzrost ich liczby. Powstają stowarzyszenia ochrony praw ojców, matek, rodziny. Postuluje się likwidowanie sądownictwa opiekuńczego. Wśród sędziów rodzinnych wzmaga się frustracja i bezsilność. W ujęciu koniunkturalnym można więc mówić o kryzysie sądownictwa opiekuńczego, konsekwentnie pozbawianego swych pierwotnych funkcji na rzecz unifikacji sądownictwa rodzinnego z sądownictwem cywilnym. Może to oznaczać, że mamy do czynienia z problemem natury systemowej. Prawo rodzinne zatem może być dotknięte jakimś metodologicznym błędem, który w ostatecznym rozrachunku przesądza o tym, że sądownictwo rodzinne nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Oceniając system prawa, można stwierdzić, że dla jego równowagi niezbędne jest wyodrębnienie prawa rodzinnego, którego zadaniem jest realizowanie funkcji ochronnej, podniesionej do rangi równorzędnej z funkcją represyjną prawa karnego i funkcją odszkodowawczą prawa cywilnego. Upoważnia do tego konstytucyjna zasada szczególnej ochrony rodziny, która z różnych powodów znajduje się w kryzysie. Takiej ochrony nie może zapewnić prawo rodzinne, które nie ma swojego autonomicznego miejsca w systemie prawa. Umiejscowienie prawa rodzinnego na obrzeżach prawa cywilnego sprawia, że jest ono traktowane adekwatnie do tej pozycji czyli marginalnie. Prawem rodzinnym zajmują się więc cywiliści nieznający specyfiki spraw rodzinnych. Nie powstają katedry prawa rodzinnego, przez co nie rozwija się nauka i metodyka tego prawa. 1.1. Sprawa rodzinna jako sprawa cywilna? Nie ma merytorycznych podstaw do stwierdzenia, że z przepisu art. 1 k.p.c., regulującego zakres przedmiotowy postępowań cywilnych, wynika, że wszystkie sprawy podlegające rozpoznaniu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego są sprawami cywilnymi, a więc wynikającymi ze stosunków cywilnoprawnych. Przykładem są sprawy ubezpieczeń Jacek Ignaczewski 27
Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej społecznych, które niepodważalnie nie należą do kategorii sprawy cywilnej. Również sprawy z zakresu prawa pracy nie są zaliczane do kategorii spraw ze stosunku cywilnoprawnego. Diametralnie inaczej ujmowane są sprawy rodzinne, gdyż w tej mierze panuje także ugruntowane stanowisko, że są to typowe sprawy cywilne. Żaden przepis prawny nie rozstrzyga kwestii, co jest, a co nie jest sprawą cywilną. W nauce prawa wskazuje się, że tę problematyczną kwestię rozstrzygają trzy wyznaczniki: podmioty stosunku prawnego, przedmiot regulacji oraz metoda regulacji. W terminologii cywilistycznej podmiotami stosunków rodzinnych są osoby fizyczne, w prawie rodzinnym nazywane rodzicami i dziećmi. Kryterium to z pewnością nie jest wystarczające do wyodrębnienia sprawy rodzinnej ze sprawy cywilnej. Podobnie przedmiot regulacji do takiej próby nie jest przekonujący, gdyż zarówno prawo rodzinne, jak i prawo cywilne reguluje stosunki o charakterze majątkowym oraz niemajątkowym. Tak więc zasadniczego znaczenia w rozważaniach na temat sprawy cywilnej nabiera metoda regulacji. Już to wskazuje, że niekoniecznie sprawa rodzinna ujmowana jako sprawa cywilna wynika z istoty rzeczy. Decyduje w ostatecznym rozrachunku przyjęta metoda regulacji. Na prawo rodzinne można patrzeć z trzech punktów widzenia: przez pryzmat dobra dziecka, interesów rodziców albo rzecz można ujmować w ten sposób, że dziecko jest uznane za dobro państwowe. Jeżeli pod wpływem rozwoju praw człowieka i praw dziecka w szczególności dwa ostatnie punkty widzenia nie są dzisiaj do zaakceptowania, to pozostaje wniosek o potrzebie wyboru takiej metody regulacji, która pozwoli rozstrzygać sprawy rodziny przez pryzmat dobra dziecka. Ogólna cywilistyka nie daje takiego rezultatu. Istotnie, obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie daje podstaw do stwierdzenia, że przyjęta w nim metoda regulacji uprawnia do wniosku, że mamy do czynienia z odrębną gałęzią prawa. Sytuacja diametralnie by się zmieniła, gdyby w ramach reformy prawa rodzinnego zmieniono Kodeks rodzinny i opiekuńczy w ten sposób, iż zawierałby w sobie część ogólną i szczególną z odesłaniem posiłkowym, że w zakresie nieuregulowanym mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego. Odpowiednie stosowanie nie oznacza, że w takim zakresie wszystkie przepisy cywilne podlegałyby odpowiedniemu dostosowaniu do reguł prawa rodzinnego i że nie moż- 28 Jacek Ignaczewski