PL KRAJ KRALOWEHRADECKI KARKONOSZE Górnictwo w Karkonoszach
1
2 2 M ożna tu również obejrzeć przykłady dochowanych historycznych narzędzi. Gwałtowny rozwój górnictwa rozpoczął się w XVI wieku. Największe znaczenie miały kopalnie znajdujące się w następujących miejscach: Herlíkovice na Altenbergu, przesieka Hanapetra, Święty Piotr pod miastem Špindlerův Mlýn, Horní Rokytnice, las Bártův les na Rýchorách, Obří důl 1 O d średniowiecza w Karkonosze wyruszali poszukiwacze drogich kruszców, a tuż za nimi górnicy. Po wydobytym kruszcu pozostała zagmatwana sieć korytarzy i pomieszczeń niektóre można oglądać w kopalni Kovárna. WYDOBYCIE RUD górnictwie pochodzi z 1516 roku, kopalnia najbardziej zasłynęła z wydobycia srebra. Szacuje się, że wydobyto tu łącznie 1,7 ton srebra. Wyniki kopalni były jednak stopniowo coraz mniejsze, ostatnie próby wydobycia w XIX wieku zakończono po zatopieniu kopalni przez potok Św. Piotra (Svatopetrský potok). Pierwsze wzmianki o słowiańskim osadnictwie na pogórzu pochodzą z połowy XIII wieku. W drugiej połowie XIII wieku rozpoczęła się druga fala osadnictwa. Na terenach tych osiedlała się ludność niemiecka. Obejmowała ona głównie tereny w pobliżu rzek Úpa i Łaba. Wtedy też na pogórzu zaczęły powstawać miasta, na przykład Hostinné i Trutnov. Pierwszymi ludźmi, zapuszczającymi się w Karkonosze, byli oprócz samotnych myśliwych, także poszukiwacze złota, srebra, kamieni szlachetnych i rud metali. ŚWIĘTY PIOTR Pierwsza wzmianka o miejscowym HISTORIA ZASIEDLANIA KARKONOSZY 1
Przez Berghaus przeprowadzi Cię ścieżka dydaktyczna, poświęcona tradycji górniczej, sposobom wydobycia rud, hutnictwu i miejscowej geologii. Po drodze widać również zapadlinę, powstałą w miejscu zasypanego szybu kopalni uranu oraz wejście do średniowiecznej kopalni. 3 2 oraz w dolinie rzeczki Čistá dzisiejszy Černý Důl. Wydobywano tu przede wszystkim żelazo, miedź, arsen, srebro i złoto. Wydobycie rud srebra, miedzi i arsenu przyciągnęło uwagę Krzysztofa z Gendorfu, który zdobył tereny wokół Vrchlabí i uzyskał w 1533 roku, nadanie mu statutu miasta górniczego. Sto lat później, w 1621 roku, wysłano ze Św. Piotra do Pragi ładunek miedzi i srebra o wartości około 10 000 złotych monet. Wszelkie przedsięwzięcia górnicze zostały sparaliżowane w czasie działań wojennych w latach 1618 1648. Wznowiono wydobycie w XVIII i XIX wieku, lecz w większości miejsc, oprócz kopalni Obří důl, już nie na taką skalę jak przed wojną trzydziestoletnią. Lata pięćdziesiąte XX wieku to okres stanowiący samodzielny rozdział. Prawie wszystkie środowiska w Karkonoszach poddano wtedy intensywnym badaniom geologicznym. Z lat tych pochodzi wiele zachowanych sztolni
i hałd, rozsianych po terenie Karkonoszy. Niestety, w wielu przypadkach, zniszczyły one całkowicie ślady po najstarszej działalności górniczej. Jednym z niewielu miejsc, gdzie się ostały ślady po pracach górniczych z najstarszych czasów i z XX wieku, zachowane w dobrym stanie, jest lokalizacja Berghaus w kopalni Černý Důl. TURYSTYKA, NARCIARSTWO W czasie wojny trzydziestoletniej rozpoczęło się zasiedlanie wyżej położonych terenów górskich. W XVI i XVII wieku zaczęły się rozwijać tzw. gospodarstwa górskie. Właściciele terenów budowali szałasy, aby później wynajmować je pasterzom. Wypasano tu krowy, kozy, owce, konie i produkowano ser. W wyniku tego dochodziło do zanikania pewnych gatunków roślin i zastępowania pierwotnej roślinności wysokogórskiej zmienioną szatą roślinną. Zalesianie, przy użyciu przywiezionego materiału siewnego, spowodowało stopniowe wypchnięcie pierwotnego, bardzo odpornego ekotypu świerka pospolitego. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęła się w Karkonoszach rozwijać turystyka, budynki gospodarcze przebudowywano na obiekty turystyczne służące do zakwaterowania odwiedzających. Z pierwotnie małych miejscowości, wyrastały ośrodki turystyczne i sportowe o dużym znaczeniu. W okresie zimowym jako środka transportu w górach używano sani tzw. rohačky. W końcu XIX wieku hrabia Harrach odwiedził Norwegię i zobaczył tam narty. Później zlecił ich produkcję we wsi Dolní Štěpanice. Narty ułatwiały GOSPODARSTWA GÓRSKIE Chodziło o działalność karkonoskich górali, pasących owce i hodujących bydło. Zaczęli oni budować swoje przybytki budy (z niemieckiego Baude), przy górnej granicy lasu. Dlatego w Karkonoszach nigdy nie przyjęło się nazywanie schronisk górskich chatami. Wycinanie lasów i poszerzanie pastwisk poważnie wpłynęło na tutejszy krajobraz, przede wszystkim ucierpiała kosodrzewina. Od XIX wieku zaczęła się tu rozwijać turystyka. 3
5 6 4 Zwiedzanie skansenu odbywa się w czasie pracy strefy przemysłowej, dlatego należy zwiedzać z przewodnikiem i w odpowiednim ubraniu. Ze względu na bezpieczeństwo, wstęp do wieży i podziemi zabroniony jest dzieciom do lat 10. W kopalni Jan Šverma warto odwiedzić skansen górniczy, obejmujący wystawę, wyjaśniającą sposób wydobycia oraz transport rudy.
leśnikom dostęp do zaśnieżonych górskich lasów. Zaczęło się rozwijać również narciarstwo sportowe, organizowano pierwsze zawody narciarskie i zakładano pierwsze SKI-kluby. ODWIEDŹ PODZIEMIA W KARKONOSZACH Od średniowiecza w Karkonosze wyruszali poszukiwacze drogich metali, a tuż za nimi górnicy. Podziemia bardzo niechętnie oddawały swoje skarby. Właśnie wtedy, pod Śnieżką, gdzie kopalnie rud były najbardziej rozległe, powstawały legendy o ukrytych skarbach Liczyrzepy. Po wydobytej rudzie pozostawał labirynt korytarzy, szybów, wysokie kominy i przede wszystkim wielkie komory. To wszystko możesz zobaczyć na własne oczy. Przy wchodzeniu do podziemi prosimy pamiętać o butach za kostkę i ciepłej odzieży. Wysoka wilgotność, w już i tak zimnych podziemiach powoduje, że odczuwalna temperatura wydaje się jeszcze niższa. HARRACHOV Złoże w Harrachowie było znane już w połowie XVIII wieku. Główną żyłę tworzył fluoryt, baryt, galenit i krzemień. W połowie XIX wieku rozpoczęto tu wydobycie surowców, wykorzystywanych przeważnie w przemyśle chemicznym. Wydobycie jednak okazało się nieopłacalne i końcu XIX wieku zostało wstrzymane. Obecny szyb turystyczny schodzi do 350 m pod poziom pierwotnego piętra szybowego. JAN NEPOMUK FRANTIŠEK HARRACH 1828 Wiedeń 1909 Wiedeń Ten czeski szlachcic zasłużył się, jako wpływowy polityk, przedsiębiorca i mecenas, dla rozwoju życia kulturalnego i politycznego w kraju (między innymi udzielał się przy budowie Muzeum Narodowego w Pradze). Po przejęciu na własność miasta Jilemnice i okolic zwracał dużą uwagę na gospodarkę leśną oraz rozwój dróg, łącznie ze szlakami turystycznymi. 5
6 Kopalnia Kovárna oferuje zwiedzanie podziemi, podczas którego można obejrzeć wiele historycznych urządzeń górniczych. HISTORYCZNA KOPALNIA KOVÁRNA 6 Tuż obok byłego szałasu pasterzy Kovárna, w dolinie Obří důl wchodzimy do podziemi pod Śnieżką. Otrzymujemy płaszcz i kask z lampą i schodzimy na głębokość prawie 50 metrów. Schodzimy po drabinach ze stali nierdzewnej z koszami ochronnymi. Odwiedziny pozwolą nam poczuć atmosferę starej kopalni i zrozumieć znój górników, wynoszących rudę z głębi góry na powierzchnię. Podczas schodzenia zobaczymy wyrąbane w skale zbiorniki z wodą, zatopione korytarze, skalne sklepienia i słupy, unikalne struktury geologiczne oraz resztki rudy. Na końcu trasy można zobaczyć nowoczesny korytarz z maszynami pozostawionymi tu w 1959 roku. SKANSEN GÓRNICZY ŽACLÉŘ Skansen górniczy Žacléř powstał w miejscu byłej kopalni głębinowej węgla kamiennego Jan Šverma Žacléř. Znajduje się około 5 km od przejścia granicznego Královec Lubawka.
Wydobycie węgla kamiennego w regionie Žacléř jest udokumentowane pisemnie od 1570 roku pierwszy dokument pisemny dotyczący przydziału miar kopalnianych znajduje się w klasztorze w Krzeszowie w Polsce (w tych czasach region Žacléř należał do opactwa krzeszowskiego). Zanim zaczęto wydobywać tu węgiel kamienny, prawdopodobnie już w XII wieku, było to miejsce wydobywania i przetwarzania rud żelaza. Wynika to ze znalezisk archeologicznych. Intensywne przemysłowe wydobycie głębinowe rozpoczęto tu w latach trzydziestych XIX wieku poprzez otwarcie pionowych szybów wydobywczych Jiří, Františka, Marie, Julie i Eliška, wyposażonych w maszyny górnicze napędzane parą. Szyby rozbudowano w samodzielne kopalnie i połączono w jedną kopalnię Jan Šverma dopiero po 1945 roku. Wydobycie głębinowe w kopalni Jan Šverma, Skansen Žacléř oferuje bardzo interesujące zwiedzanie dużej części kopalni, między innymi część sztolni Julie, szyby i urządzenia wentylacyjne. 7 7
9 Wydobytą rudę wynoszono rękoma do drewnianych wózków, które po załadowaniu przesuwano do pionowych wind dźwigów. Z 52metrowej wieży wydobywczej szybu Jan można podziwiać zapierający dech w piersiach widok okolicy. z powodu wysokich kosztów, zakończono w 1992 roku. W podziemiach kopalni pozostało, według ewidencji, około 75 milionów ton węgla kamiennego. Ta kopalnia, jako jedyna w Republice Czeskiej, jest stopniowo likwidowana poprzez zapełnianie gruzem wszystkich wolnych przestrzeni w podziemiach. Skansen górniczy Žacléř znajduje się w maszynowniach i budynkach z wieżami szybów wydobywczymi Jan i Julie. Po wyjściu na najwyższe piętro wieży wydobywczej szybu Jan, można z wysokości 52 metrów zobaczyć widoki okolicy (wschodnie Karkonosze, Śnieżkę i pasmo górskie Vraní hory z górą Královecký Špičák). W maszynowniach i budynkach szybowych zachowany jest cały sprzęt, który służył do wydobycia w czasie użytkowania kopalni. Otwarte cały rok, wystawy w maszynowniach posiadają udogodnienia dla osób niepełnosprawnych. Godziny otwarcia: poniedziałek-piątek 9 17, zwiedzanie co dwie godziny, ostatnie o 15 sobota niedziela: 9 15 8 8
9 GÓRNICTWO W KARKONOSZACH 1. Wydanie, 2015 W przygotowaniu artykułów udział wzięli: Krkonoše Svazek měst a obcí / www.krkonose.eu a Krajský úřad Královéhradeckého kraje Fotografie: Marek Stańczyk, Hornický skanzen Žacléř, Wikimedia Commons Mapy, przygotowanie graficzne, przygotowanie do druku: freytag & berndt Praha Druk: HART PRESS, spol. s r.o. Královéhradecký kraj, 2015 freytag & berndt Praha Wydano w ramach projektu: Wspieranie rozwoju ruchu turystycznego w Regionie Hradec Králové
This publication was created within the framework of the project Support for tourism development in Hradec Králové region, co-financed by the European Union from the European Fund for Regional Development www.kralovehradeckyregion.cz KARKONOSZE