Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72 tel. (22) 530 40 40; www.gazetaprawna.pl Redakcja: Łukasz Sobiech DTP: Joanna Archacka Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40 tel. (22) 761 30 30, 0 801 62 66 66; e-mail: bok@infor.pl Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. ISBN 978-83-61957-89-8 Wydanie I/2011, grudzień 2011 r. Spis treści Wstęp...5 Rozdział 1. Zasady dziedziczenia...7 1.1. Masa spadkowa...7 1.1.1. Co można dziedziczyć...7 1.1.2. Co nie wchodzi do spadku... 9 1.1.3. Dziedziczenie udziałów w spółce...11 1.1.4. Dziedziczenie gospodarstw rolnych... 14 1.2. Dziedziczenie z ustawy...15 1.2.1. Pierwsza grupa...15 1.2.2. Druga grupa... 16 1.2.3. Trzecia grupa...17 1.2.4. Czwarta i piąta grupa...17 1.2.5. Dziedziczenie przysposobionego... 18 1.2.6. Dodatkowe roszczenia... 19 1.3. Dziedziczenie na podstawie testamentu...20 1.3.1. Prawo do rozporządzania majątkiem...20 1.3.3. Wymogi dotyczące świadków... 25 1.3.4. Odwołanie testamentu... 25 1.3.5. Powołanie do spadku...26 1.3.6. Zapis testamentowy...28 1.3.7. Zapis windykacyjny...29 1.3.8. Polecenie... 32 1.3.9. Podstawienie spadkobiercy... 32 1.3.10. Przyrost...33 1.3.11. Powołanie wykonawcy testamentu... 34 1.3.12. Prawo do zachowku...35 1.3.13. Wydziedziczenie... 39 1.4. Niegodność dziedziczenia... 40 1.5. Odpowiedzialność za długi... 40 1.5.1. Odrzucenie spadku... 41 1.5.2. Ochrona wierzycieli...42 1.5.3. Wady oświadczenia woli... 43 1.5.4. Solidarna odpowiedzialność spadkobierców...46 1.6. Postępowanie spadkowe...46 1.6.1. Ogłoszenie testamentu... 47 1.6.2. Stwierdzenie nabycia spadku...48 1.6.3. Dział spadku...50 1.7. Podatek od spadków...54 1.7.1. Zwolnienia przedmiotowe... 57 1.7.2. Ulga mieszkaniowa...58 1.7.3. Złożenie zeznania podatkowego... 59 Rozdział 2. Umowy między bliskimi... 61 2.1. Umowa darowizny... 61 2.1.1. Strony umowy... 61
4 e-biblioteka Gazety Prawnej 2.1.2. Przedmiot umowy...62 2.1.3. Odwołanie umowy... 67 2.1.4. Prawa wierzycieli...69 2.1.5. Podatki...70 2.1.6. Taksa notarialna... 74 2.2. Umowa renty... 75 2.2.1. Forma umowy... 75 2.2.2. Treść umowy... 75 2.2.3. Podatek... 77 2.3. Umowa dożywocia... 77 2.3.1. Forma umowy... 79 2.3.2. Treść umowy... 79 2.3.3. Podatek... 81 2.4. Umowa pożyczki... 81 2.4.1. Forma i treść umowy... 81 2.4.2. Podatek... 83 Rozdział 3. Podział majątku małżonków...85 3.1. Wspólność ustawowa...85 3.1.1. Zarząd majątkiem wspólnym...86 3.1.2. Majątek osobisty małżonka...86 3.2. Odpowiedzialność za długi...88 3.3. Umowy małżeńskie... 90 3.3.1. Rozszerzenie lub wyłączenie wspólności...92 3.3.2. Rozdzielność majątkowa... 93 3.3.3. Z wyrównaniem dorobków...96 3.4. Podział majątku w sądzie... 97 3.5. Podatki...99 Rozdział 4. Orzecznictwo Sądu Najwyższego...101 4.1. Darowizny...101 4.1.1. Rażąca niewdzięczność córki wobec matki...101 4.1.2. Zdrada małżeńska zięcia nie dotyczy teściów...102 4.1.3. Odwołanie darowizny w pozwie... 104 4.2. Testamenty...105 4.2.2. Ważne jest wypełnienie woli spadkodawcy...107 4.2.3. Odnaleziony testament bez znaleźnego... 109 4.2.4. Notariusz składa sądowi wszystkie testamenty...110 4.2.5. Nowy spadkobierca, stary zapis...111 4.2.6. Testament głuchego lub głuchoniemego...113 4.2.7. Wolno sporządzić testament negatywny... 116 4.2.8. Zaniedbywanie spadkodawcy może prowadzić do wydziedziczenia spadkobiercy...117 4.3. Spadki... 119 4.3.1. Zachowek to połowa należnej ustawowo schedy... 119 4.3.2. Dziedziczenie składek na ZUS... 121 4.3.3. Pra wa oso bi ste spadkodawcy nie dla spad ko bier ców... 122 Wstęp 23 października 2011 r. wejdą w życie przepisy zmieniające prawo spadkowe. Dzięki nowej instytucji zapisowi windykacyjnemu spadkodawca będzie mógł zdecydować, że po jego śmierci wskazane przez niego osoby będą dziedziczyć konkretne przedmioty, np. że przedsiębiorstwo otrzyma syn, dom żona, udziały w spółce córka, a samochód wnuk. Do tej pory nie było to możliwe. Co prawda zdarzało się, że spadkodawca zapisywał w testamencie konkretne przedmioty na rzecz wskazanych osób. Nie stawali się oni jednak właścicielami tych przedmiotów po stwierdzeniu przez sąd nabycia spadku, albo po wydaniu przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Dziedziczyć można było (i będzie tak jeszcze do 23 października 2011 r.) jedynie udział w schedzie spadkowej. Zapisobiorca czyli osoba, której spadkodawca zapisał w testamencie konkretną rzecz mógł jedynie żądać od spadkobierców wypełnienia woli spadkodawcy. Jeśli spadkobiercy nie chcieli tego uczynić, sprawa traiała do sądu. Takie postępowanie mogło trwać latami i generowało niepotrzebne koszty. A gdy przedmiotem zapisu było przedsiębiorstwo, przedłużające się spory i kłopoty w zarządzaniu nim mogły nawet doprowadzić do jego upadłości. Nowe regulacje upraszczają postępowanie spadkowe wprowadzając zapis windykacyjny. Aby taki zapis był skuteczny musi być sporządzony w formie aktu notarialnego. Osoby, na rzecz których zostaną ustanowione zapisy windykacyjne muszą się jednak liczyć z tym, że pominięci w testamencie bliscy spadkodawcy mogą się do nich zwrócić o wypłatę zachowku. Osoby te, do chwili działu spadku, ponoszą też wraz ze spadkobiercami solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Od chwili działu spadku ponoszą zaś odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przysporzeń. Z zapisu windykacyjnego płyną też korzyści inansowe. Najbliższa rodzina: małżonek, dzieci, wnuki, rodzice, dziadkowie, pasierb, rodzeń stwo, ojczym i macocha nie zapłacą podatku od spadku i darowizn. By nie stracić ulgi, muszą jednak pamiętać o dopełnieniu formalności w urzędzie skarbowym. Ci, którzy zdecydują się przekazać majątek za życia, mogą to zrobić na kilka spo sobów. Najbardziej popularna jest umowa darowizny, dzięki której rodzice dzieciom i dziadkowie wnukom przekazują mieszkania, pieniądze, samochody. Istnieje możli wość odwołania takiej umowy, jeżeli obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Jeśli majątek jest darowany członkom najbliższej rodziny tak jak w przypadku dziedziczenia nie muszą oni płacić podatku. Na wsiach najczęściej zawierana jest umowa dożywocia. Za przeniesienie własności nieruchomości obdarowany zobowiązuje się w umowie zapewnić
6 e-biblioteka Gazety Prawnej temu, kto nierucho mość przekazał, dożywotnie utrzymanie. Z kolei na podstawie umowy renty jedna ze stron zobowiązuje się do określonych świadczeń (w pieniądzu, lub np. w płodach rol nych) na rzecz drugiej strony. Popularna jest też umowa pożyczki. Wprawdzie pożyczone pieniądze trzeba zwró cić, ale gdy umowa została zgłoszona do urzędu skarbowego stanowi dowód legalnie nabytych środków. Małżonkowie mogą zmienić relacje majątkowe między sobą na podstawie umowy małżeńskiej zwanej intercyzą. Zasadą jest wspólność majątkowa między mężem i żo ną, ale dzięki intercyzie można ją ograniczyć, rozszerzyć lub wyłączyć. Gdy nie ma zgody między małżonkami, mogą oni wystąpić do sądu o rozdzielność majątku i ewentualny jego podział. 1.1. Masa spadkowa Rozdział 1 Zasady dziedziczenia Z chwilą śmierci spadkodawcy zarówno jego prawa, jak i obowiązki przechodzą na spadkobierców. Oznacza to, że mogą oni otrzymać w spadku nie tylko majątek (aktywa), ale także długi (pasywa). Nie dotyczy to jednak wszystkich praw i zobowiązań zmarłego. Część z nich jest wyłączona z dziedziczenia i nie wchodzi do masy spadkowej. 1.1.1. Co można dziedziczyć Mieszkanie, samochód, działka Do spadku wchodzą przede wszystkim prawa rzeczowe, czyli ruchomości (m.in. samochód, maszyna, dzieło sztuki, biżuteria, książki) i nieruchomości (m.in. parce la, dom z działką, odrębna własność lokalu, czyli tzw. mieszkanie hipoteczne), udział we współwłasności oraz prawo użytkowania wieczystego. SŁOWNIK Zstępni dzieci, wnuki, prawnuki. Wstępni rodzice, dziadkowie, pradziadkowie. Powinowactwo stosunek łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego. Spadkodawca osoba izyczna, której majątek z chwilą śmierci przechodzi na spadkobierców. Spadkobierca podmiot (osoba izyczna, prawna, jednostka organizacyjna), na który przecho dzi ogół praw i obowiązków osoby zmarłej. Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci spadkodawcy. Dziedziczyć można także niektóre ograniczone prawa rzeczowe, w tym spółdziel cze własnościowe prawo do lokalu. A spadkobiercy, nawet jeśli jest ich kilku, nie mu szą ubiegać się o członkostwo w spółdzielni. Wśród ograniczonych praw rzeczowych do spadku może wejść także: służebność gruntowa (ale wraz z prawem do wła sności nieruchomości, dla której ta służebność została ustanowiona), zastaw (zabez pieczenie wierzytelności na rzeczy ruchomej) i hipoteka (zabezpieczenie wierzytel ności na nieruchomości). Pieniądze, wierzytelności, prawa Jeśli spadkodawca zgromadził środki pieniężne, również dziedziczą je spadko biercy. Dotyczy to także papierów wartościowych, np. obligacji, weksli. Dziedzi czone są ponadto wierzytelności wynikające z umów zawartych przez
e-biblioteka Gazety Prawnej 8 Testamenty, darowizny, spadki 9 spadkodaw cę (niezapłacony czynsz, niezapłacona faktura za wydany towar lub wykonaną usługę) oraz wierzytelności wynikające z wyrządzenia szkody. Do szkody takiej mogło dojść wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez kontrahenta spadkodawcy (w tym wynikającego z umowy) albo z czynu niedozwolonego (np. szkoda powstała na skutek wypadku komunikacyjnego). PRZYKŁAD Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu Po śmierci rodzica spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu przeszło na trójkę rodzeństwa każde z nich posiada udział wynoszący 1/3. Nie muszą oni ubiegać się o członkostwo w spół dzielni. Gdyby jednak się na to zdecydowali, członkiem spółdzielni może zostać tylko jedno z nich. W terminie jednego roku od dnia otwarcia spadku spadkobiercy powinni wyznaczyć spośród siebie pełnomocnika, który dokonywałby czynności prawnych związanych z wykonywa niem spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (uczestniczenie w walnym zgromadzeniu spółdzielni mieszkaniowej, regulowanie opłat). Jeśli tego nie zrobią, sąd na wniosek spadko bierców albo spółdzielni wyznaczy przedstawiciela. Dziedziczeniu podlegają też majątkowe prawa autorskie, prawo do uzyskania pa tentu na wynalazek, prawo do uzyskania prawa ochronnego na wzór użytkowy. Spadkobiercy dziedziczą również niektóre prawa spadkowe, np. wierzytelność wy nikającą z zapisu (str. 32) i roszczenie z tytułu zachowku (str. 39). PRZYKŁAD Wierzytelność wynikająca z zapisu Spadkodawca zobowiązał w testamencie swoją córkę, którą wskazał jako jedynego spadkobier cę, do przekazania na rzecz konkubiny trzech obrazów z jego kolekcji. Konkubina zmarła, zanim postępowanie spadkowe zostało zakończone. Roszczenie o przeniesienie własności tych obra zów ma jej syn, który jest jej jedynym spadkobiercą. Spadkobierca dziedziczy także prawo wynikające z posiadania, które ma pod stawowe znaczenie przy zasiedzeniu nieruchomości. Posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeśli posiada ją nieprzerwa nie od lat 20 jako posiadacz samoistny w dobrej wierze albo po upływie lat 30 gdy uzyskał posiadanie w złej wierze. Jeżeli podczas biegu zasiedzenia nastąpi ło przeniesienie posiadania w wyniku dziedziczenia, spadkobierca może doliczyć do czasu, przez który sam posiada nieruchomość, czas posiadania spadkodawcy. Zobowiązania spadkodawcy Długi, jakie zaciągnął spadkodawca za życia, przechodzą na jego spadkobierców. Dotyczy to zarówno zobowiązań wynikających z zawartych przez niego umów (niezapłacony czynsz, nieopłacona faktura), jak i czynu niedozwolonego (np. spowodo wanie wypadku, zniszczenie cudzego mienia) lub niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania (w tym umowy). Spadkobierca będzie więc musiał zwrócić zaciągniętą przez spadkodawcę pożyczkę lub kredyt, uiścić zaległy czynsz, wypłacić należne odszkodowanie. Długi spadkowe Do spadku należą także zobowiązania niezaciągnięte przez spadkodawcę za życia. Są to m.in.: koszty pogrzebu spadko dawcy (w zakresie, w jakim ten pogrzeb odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku), wydatki związane z: uzyskaniem miejsca na grób, zakupem trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej, kremacją. Tylko w wyjątkowych przypadkach koszty pogrzebu nie wchodzą do spadku. Ma to miejsce wówczas, gdy obowiązek ich pokrycia spoczywa na innych osobach. Jest tak np., gdy spadkodawca zawarł umowę dożywocia (str. 81). Wówczas zobowiąza ny z umowy dożywocia musi urządzić pogrzeb na własny koszt, odpowiadający miej scowym zwyczajom (chyba że w umowie dożywocia ustalono inaczej). Obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu (zwrot kosztów temu, kto je poniósł) spoczywa też na osobie zobowiązanej do naprawienia szkody, gdy wskutek uszkodzenia ciała lub wy wołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć spadkodawcy. PRZYKŁAD Pokrycie kosztów pogrzebu przez sprawcę wypadku Jan B. doznał ciężkich obrażeń w wyniku wypadku, w następstwie których zmarł. Pozostawił żo nę. Sprawca wypadku będzie musiał zwrócić jej koszty pogrzebu. Do długów spadkowych zaliczane są również koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy (koszty leczenia, sprawowania opieki), koszty postępowania spadkowe go (m.in. zabezpieczenia spadku, ustanowienia wykonawcy testamentu, wykonania spisu inwentarza), koszty związane z obowiązkiem zaspokojenia roszczeń o zacho wek (str. 39) oraz obowiązkiem wykonania zapisów i poleceń (str. 32 i 36). 1.1.2. Co nie wchodzi do spadku Do spadku nie wchodzą prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy. Należą do nich: n użytkowanie (obciążenie rzeczy prawem do jej używania i pobierania z niej pożyt ków) oraz służebność osobista (nieruchomość jest obciążona służebnością na rzecz oznaczonej osoby izycznej),
e-biblioteka Gazety Prawnej 10 Testamenty, darowizny, spadki 11 n prawo dożywocia (str. 81), n prawo do żądania alimentów i obowiązek alimentacyjny, i prawo do renty przyznanej w związku z uszkodzeniem ciała lub wywołaniem roz stroju zdrowia oraz z tego tytułu prawo żądania wyłożenia z góry określonej sumy na koszty leczenia lub koszty przygotowania do innego zawodu. PRZYKŁAD Nie można żądać alimentów Adam J. żył w konkubinacie z Joanną M. Miał też małoletniego syna, na którego płacił orzeczo ne przez sąd alimenty. W testamencie jako jedynego spadkobiercę wskazał konkubinę. Po śmier ci Adama J. Joanna M., mimo że przejmie jego majątek, nie będzie miała obowiązku płacenia alimentów na rzecz małoletniego syna konkubenta. PRZYKŁAD Nie można żądać prawa do renty związanej z uszkodzeniem ciała Krzysztof G. stał się inwalidą w wyniku katastrofy budowlanej. Wcześniej był zatrudniony jako kierowca. Po wypadku nie mógł już wykonywać tego zawodu. Odpowiedzialnym za katastrofę była spółka M zarządca budynku. Poszkodowany wystąpił do spółki z żądaniem (na podsta wie art. 444 Kodeksu cywilnego) o wyłożenie z góry określonej sumy na koszty leczenia oraz renty. Zanim spółka odniosła się do jego żądania, Krzysztof G. zmarł. Jego spadkobiercy nie mo gą domagać się realizacji tego żądania od spółki M, ponieważ było ono ściśle związane z oso bą Krzysztofa G. Do spadku nie wchodzą też prawa, które z chwilą śmierci spadkodawcy przecho dzą na oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Na przy kład w umowie ubezpieczenia osobowego ubezpieczający (spadkodawca) może wskazać osoby uprawnione do otrzymania sumy ubezpieczenia i kwota ta nie wej dzie do spadku. PRZYKŁAD Suma ubezpieczenia, która nie wchodzi do spadku Aldona J. zawarła z ubezpieczycielem umowę na życie na kwotę 400 tys. zł. Jako uprawnionego do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie jej śmierci wskazała swojego obecnego męża Tade usza J. Aldona J. ma dwójkę dzieci z poprzedniego małżeństwa. Po jej śmierci kwota ubezpiecze nia nie wejdzie do spadku, dzieci nie będą więc miały prawa do wypłaty części ubezpieczenia. Także posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie po swojej śmierci wypłaty z rachunku określonej kwoty pieniężnej. Może to zrobić na rzecz wybranych przez siebie osób: małżon ka, wstępnych, zstępnych lub rodzeństwa. Kwota wypłaty bez względu na liczbę dyspozycji nie może być jednak wyższa od dwudziestokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw (bez wypłat nagród z zy sku) ogłaszanego przez prezesa GUS na ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Wypłacona kwota nie wejdzie do spadku. Dyspozycja wkładem na wy padek śmierci może być w każdym czasie przez posiadacza rachunku zmieniona lub odwołana na piśmie. Do schedy spadkowej nie zalicza się praw majątkowych ze stosunku pracy, jeśli spadkodawca pozostawił osoby uprawnione do renty rodzinnej. W takim przypadku prawa te przejdą (w równych częściach) na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki do uzyskania takiej renty. Dopiero gdy nie ma osób uprawnionych prawa te wejdą do spadku. Podobna zasada obowiązuje w przypadku środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego. Członek takiego funduszu mo że wskazać imiennie jedną lub kilka osób izycznych, którym po śmierci zostaną wy płacone środki zgromadzone na rachunku. Jeśli zmarły pozostawał we wspólności majątkowej małżeńskiej, fundusz przekaże połowę środków małżonkowi (w zakresie, w jakim stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności ustawowej). Gdy nie było imiennie wskazanych osób, środki te wchodzą do spadku. Do spadku nie zalicza się także: świadczeń emerytalnych i rentowych należnych do dnia śmierci spadkodawcy. Wypłaca się je: małżonkowi zmarłego, dzieciom, z którymi prowadził wspólne gospodarstwo domowe, a gdy ich nie ma małżonkowi i dzieciom, z którymi nie prowa dził on wspólnego gospodarstwa domowego. Gdy i tych osób nie ma należności wypłaca się innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej, na którychutrzymaniu pozostawała osoba uprawniona; praw i obowiązków o charakterze administracyjnoprawnym, np. wynikających z ze zwolenia lub koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej; zobowiązań podatkowych; wprawdzie przepisy Ordynacji podatkowej przewidują, że do odpowiedzialności spadkobierców za zobowiązania podatkowe spadkodawcy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, ale organy podatkowe muszą w odrębnych decyzjach orzec o zakresie odpowiedzialności poszczególnych spadkobierców lub określić wysokość nadpłaty albo zwrotu podatku; obowiązków o charakterze karnoprawnym, np. obowiązku zapłaty grzywny. 1.1.3. Dziedziczenie udziałów w spółce Po śmierci wspólnika spółki cywilnej, jawnej czy z ograniczoną odpowiedzialno ścią spadkobiercy nie zawsze mogą wejść do spółki w jego miejsce. O tym, czy wej dą, zazwyczaj decyduje odpowiedni zapis w umowie spółki lub jego brak.