Działy sterylizacji i dezynfekcji w Polsce i Europie. Organizacja i edukacja. Kraje członkowskie Unii Europejskiej pracują nad powoływaniem i wdrażaniem norm europejskich ( EN ) w wielu dziedzinach naszego życia, w tym również nad standaryzacją metod pracy w dziedzinie reprocesowania wyrobów medycznych. Jednak do tej pory nawet nie wszystkie kraje Unii dostosowały swoje prawodawstwo do wymagań norm. W Holandii ustanowiono prawo dotyczące sterylizacji wyrobów medycznych już w 1984 roku. W Szwecji takie prawo zostało ustanowione w tym roku. Poza Unią jest jeszcze gorzej. Nie istnieją nawet wytyczne, które wskazywałyby jak powinny być zaprojektowane i wyposażone działy sterylizacji i dezynfekcji. W naszym kraju wymagania te opisuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia, 26 czerwca 2012 roku w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej. Przepis może nie spełnia naszych oczekiwań, jako grupy zawodowej, ale określa podstawowe wymagania bez, których dział sterylizacji i dezynfekcji nie będzie mógł świadczyć usług. Nowe Rozporządzenie już nie precyzuje ostatecznego terminu dostosowania do wymagań. W tej sytuacji tempo przemian może zostać znacznie spowolnione, a co za tym idzie poziom świadczonych usług medycznych pozostanie niski. A przecież chodzi tu przede wszystkim o bezpieczeństwo leczonych w placówkach medycznych pacjentów. Wiele szpitali nie patrzy na terminy narzucane przez Ministerstwo lecz unowocześnia swoje placówki, w tym również sterylizatornie. Mamy w kraju liczne działy wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt sterylizujący i dezynfekujący wiodących producentów europejskich. Takie działy, to mini fabryki, przypominające niejednokrotnie futurystyczne opisy fabryk sprzed lat. Sterylizatornie urządzone zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia : podzielone są na trzy strefy : brudną, czystą i sterylną posiadają śluzy umywalkowo-fartuchowe pomiędzy strefami posiadają przelotowe urządzenia do mycia i dezynfekcji narzędzi i sprzętu medycznego posiadają co najmniej dwa przelotowe sterylizatory parowe posiadają sterylizator do sterylizacji wyrobów wrażliwych na wysoką temperaturę posiadają myjnie do mycia wózków transportowych posiadają myjnie ultradźwiękowe i lampy ułatwiające kontrolę skuteczności mycia posiadają urządzenia do zamykania opakowań i oznaczania wyrobu sterylnego datą ważności połączone są z blokiem operacyjnym windą do transportu brudnego (i czystego) prowadzą nowoczesny system rejestracji i kontroli procesu sterylizacji i dezynfekcji posiadają system identyfikacji reprocesowanych wyrobów medycznych praca jest w pełni zautomatyzowana każdy krytyczny etap procesu rejestrowany Wiele sterylizatorni może się pochwalić również posiadaniem certyfikatu zarządzania jakością i akredytacji.
Jednak są i takie, gdzie nie ma wydzielonych stref, urządzenia do sterylizacji sprzętu medycznego nie są przelotowe, a mycie narzędzi odbywa się wyłącznie manualnie. W wielu szpitalach sprzęt sterylizujący został zainstalowany ponad dwadzieścia lat temu. Zakład Zwalczania Skażeń Biologicznych Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie przeprowadził badania, z których wynika, że centralne sterylizatornie posiada 37% szpitali w Polsce, 14% szpitali korzysta z outsoursingu, w tym 23% w wyspecjalizowanej firmie. W 91% szpitali sterylizatory są wyposażone w pompę próżniową, w grawitacyjną 5%, grawitacyjną i próżniową 5%. Tylko 12% szpitali posiada możliwość mycia narzędzi w myjniach automatycznych, całkowicie ręcznie myje się narzędzia w 25% szpitali. Tylko 68% sterylizatorni prowadzących usługi zewnętrzne posiada certyfikat jakości. Pod względem wyposażenia w sprzęt, zgodnie z normami europejskimi przodują kraje skandynawskie, Holandia, Belgia, Niemcy, Austria, Szwajcaria, Wielka Brytania i Irlandia. Lecz, jak przyznają eksperci i tam zdarzają się zaniedbane działy dekontaminacji. W Austrii sterylizatornie są podzielone na trzy kategorie: I kategorii sterylizacja sprzętu niskiego ryzyka, średniego ryzyka i wysokiego ryzyka (bez endoskopii) domy opieki, przychodniach i prywatne praktykach, wyposażona w małe sterylizatory klasy B, z podziałem na strefy (z rozdziałem czasowym), jeśli jest konieczne myjnie ultradźwiękowe,, myjnia do sprzętu medycznego, zgrzewarki do zamykania opakowań (punktowe), kierownictwo co najmniej ukończony kurs na poziomie pierwszym, personel kurs na poziomie pierwszym. II kategorii sterylizacja sprzętu niskiego ryzyka, średniego ryzyka zakłady opieki zdrowotnej bez oddziałów zabiegowych, z podziałem na strefy wyposażona w małe, lub duże sterylizatory (w miarę potrzeb), myjnie do endoskopów, jeśli są konieczne myjnie ultradźwiękowe, zgrzewarki do zamykania opakowań (przelotowe), kierownictwo co najmniej ukończony kurs na poziomie drugim, personel na poziomie pierwszym. III kategorii sterylizacja sprzętu ze wszystkich grup ryzyka, zakłady opieki zdrowotnej wielospecjalistyczne wymagany podział na strefy, tylko duże sterylizatory, sterylizatory niskotemperaturowe (w miarę potrzeb), myjnie ultradźwiękowe, myjnie do endoskopów i sprzętu medycznego, zgrzewarki do zamykania opakowań (przelotowe), system zarządzania jakością, preferowany zgodny z normą EN ISO 13485:2003, kierownictwo ukończony kurs na poziomie trzecim, personel na poziomie pierwszym.
Poziom sterylizacji w Europie najgorzej przedstawia się w państwach postkomunistycznych, a szczególnie w państwach, które nadal nie stały się członkami Unii Europejskiej. W Macedonii i Chorwacji nie ma przepisów regulujących wymagania w stosunku do sterylizatorni. W krajach tych, sprzęt medyczny myje się wyłącznie manualnie. Innym ważnym problemem jest poziom wiedzy pracowników sterylizatorni działalności podstawowej oraz kadry kierowniczej. Wiele krajów wypracowało swoje własne systemy kształcenia. Najczęściej jest to system dwu lub trzystopniowy. W Austrii kształcenie odbywa się na trzech poziomach. Przy czym poziom pierwszy jest obowiązkowy zarówno dla kadry kierowniczej jak i pracowników działalności podstawowej sterylizatorni. Trwa 80 godzin w tym praktyka i teoria. Poziom drugi i trzeci jest dla kadry kierowniczej i trwa również po 80 godzin z podziałem po 40 godzin praktyki i 40 godzin teorii. Szkolenia prowadzi trzydzieści osób, profesjonalistów (7 mln mieszkańców). Minimalny poziom wykształcenia dla pracowników działalności podstawowej to wykształcenie średnie. Kadra kierownicza to przeważnie pielęgniarki z dyplomem magistra. Po ukończeniu kursu drugiego stopnia można kierować sterylizatornią kategorii drugiej tj. przeznaczoną do reprocesowania sprzętu o niższym poziomie ryzyka. Dopiero po ukończeniu kursu trzeciego stopnia można kierować działem reprocesowania sprzętu dla wszystkich kategorii ryzyka. W Belgii kurs pierwszego stopnia trwa 5 dni, drugiego stopnia 3 tygodnie. W Turcji zaczęto prowadzić pierwsze szkolenia dla kadry kierowniczej. W Chorwacji, Słowenii i Macedonii po raz pierwszy w tym roku, wspólnie z ekspertami ze Światowego Forum Sterylizacji Szpitalnej, przeprowadzono kurs pierwszego stopnia dla pracowników działalności podstawowej. W krajach skandynawskich istnieją wydziały na uniwersytetach kształcące przyszłych menedżerów działów sterylizacji, są to studia podyplomowe. i na poziomie licencjackim. We Francji podstawowe kursy doskonalące prowadzi się w szpitalach. Kadra kierownicza to przeważnie farmaceuci, którzy mogą podjąć studia podyplomowe w zakresie sterylizacji na uniwersytecie (Lyon, Toulose i Bordeaux). W Holandii kursy dla pracowników techników sterylizacji są prowadzone przez Stowarzyszenie na podstawie programu zatwierdzonego przez Ministerstwo Zdrowia. Bardzo interesujący jest sposób kształcenia kadr do pracy w sterylizatorni w Irlandii. Szkolenie odbywa się na pięciu poziomach i zakończone jest dyplomem licencjackim. Program kształcenia kadr jest zatwierdzony przez Ministerstwo Zdrowia. Po ukończeniu ostatniego etapu licencjat może ubiegać się o etat kierowniczy, tj zostać menadżerem działu sterylizacji. Pomimo, że preferowany zawód dla kierownika działu sterylizacji, (w Irlandii zwany działem dekontaminacji) to pielęgniarka, ale zdarza się, że pracownik posiadający wykształcenie na poziomie średnim może zostać menadżerem, po uzyskaniu dyplomu z bardzo dobrym wynikiem. W Polsce kształcenie odbywa się na dwóch poziomach. Pierwszy przeznaczony jest dla pracowników działalności podstawowej, obowiązkowy również dla kierowników. Kurs drugiego poziomu przeznaczony jest dla kadry kierowniczej. Programy kursów zostały zatwierdzone przez Ministra Zdrowia w 2008 roku. Program kursu pierwszego stopnia
obejmuje 132 godziny, w tym 60 godzin teorii i 72 godziny praktyki w szpitalu. Kurs zakończony jest testem składającym się z 60 pytań. Program kursu drugiego stopnia obejmuje 398 godzin teorii, 87 godzin praktyki w szpitalu. Kandydat musi mieć za sobą co najmniej trzy lata praktyki w szpitalnej sterylizatorni. Kurs zakończony egzaminem. Wykorzystywane obecnie do kształcenia kadry programy, zostały opracowane przez zespół członków Polskiego Stowarzyszenia Rozwoju Sterylizacji i Dezynfekcji Medycznej. Obecne kursy zostały zaakceptowane przez Ministerstwo Zdrowia, a kurs dla kadry zarządzajacej wymagany jest na stanowisku kierownika ( Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia, 23 maja 2010,w sprawie kwalifikacji osób zatrudnionych w zakładach opieki zdrowotnej). Światowe Forum Sterylizacji Szpitalnej (WFHSS) uznało za sprawę priorytetową koordynowanie programów kształcenia kadry kierowniczej i pracowników działalności podstawowej działów reprocesowania. W tym celu został powołany Komitet Edukacyjny, który po zapoznaniu się z różnymi systemami kształcenia w krajach Europy, Ameryki Południowej i Północnej, opracowuje propozycje programu i form kształcenia dla zainteresowanych członków tej organizacji. Zaproponowano przetłumaczenie podręcznika, opracowanego przez Austriacki Instytut Higieny Stosowanej w Graz, dla poziomu pierwszego. Podręcznik tłumaczony jest również na język polski. Tłumaczenia na różne języki świata zostaną umieszczone na stronie internetowej Forum. Wszystkie będą udostępnione nieodpłatnie. Zaproponowano również rozważenie wdrożenia nowej nazwy dla działów sterylizacji dezynfekcji, która w sposób bardziej adekwatny oddawałaby istotę pracy działów. Proponowana nazwa to: Dział Reprocesowania Wyrobów Medycznych. Z kolei Irlandia i Wielka Brytania propagują nazwę: Dział Dekontaminacji Wyrobów Medycznych. Komitet Edukacyjny przeprowadził również ankietę wśród członków Forum dotyczącą częstotliwości przeprowadzania walidacji procesu sterylizacji i procesu mycia i dezynfekcji. Zgodnie z nadesłanymi odpowiedziami okazało się, że walidację procesu sterylizacji oraz mycia i dezynfekcji przeprowadza się obowiązkowo raz do roku w takich krajach jak Szwecja, Finlandia, Norwegia, Austria, Niemcy, Belgia ( bez procesu mycia i dezynfekcji ) i Holandia. W Irlandii i Wielkiej Brytanii walidację procesu sterylizacji przeprowadza się raz na kwartał, procesu mycia i dezynfekcji raz w roku. W Polsce tylko niektóre szpitale wykonują walidację procesu sterylizacji. W Macedonii, Słowenii, Chorwacji i Turcji walidacji nie przeprowadza się. mgr Teresa Salińska Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr J.Biziela w Bydgoszczy, członek Executive Committee Światowego Forum Sterylizacji Szpitalnej - WFHSS i Komitetu Edukacyjnego WFHSS Piśmiennictwo: 1. Dr Bożenna Jakimiak, Ewa Röhm-Rodowald, PZH Warszawa, 2009rok 2. Materiały ze spotkania Komitetu Edukacyjnego, Stambuł 4-6.11.2010r., Baden 5-7.05.2011r.