Mowa zaczyna się wtedy, kiedy schodzą się dwa obserwowane w rozwoju dziecka procesy: mówienie bez rozumienia i rozumienie bez mówienia. Maria Zarębina Do końca drugiego roku w mowie dziecka pojawiają się już wszystkie samogłoski ustne oraz duża część spółgłosek. W związku ze słabą jeszcze pionizacją języka, w artykulacji brakuje głosek dziąsłowych. Większość wypowiadanych spółgłosek jest w charakterystyczny sposób zmiękczana, co spowodowane jest typowym w tym wieku, unoszeniem masy języka ku górze. Niekiedy trudności sprawiają dzieciom spółgłoski wargowo-zębowe ( f, w ), tylnojęzykowe ( k, g ). Z powodu niedojrzałości motorycznej narządów artykulacyjnych obserwujemy: liczne uproszczenia grup spółgłoskowych, upodobnienia lub odpodobnienia, przestawki, wstawki i zastępstwa. Dziecko nazywa domowników, otaczające go zabawki, zwierzęta, niektóre przedmioty z otoczenia. Mając możliwość łatwego powtórzenia, dziecko szybciej zaczyna samodzielnie nazywać. Ważne onomatopeje. W słownictwie dziecka 12-14 miesięcznego występuje zdecydowana przewaga rzeczowników w stosunku do czasowników, jeśli już to rozkaźniki (da, tań) oraz nieliczne formy pełniące funkcję oznajmień: aaa (spać, czy śpi). Rozumienie komunikatów dziecka jest możliwe najczęściej dzięki kontekstowi lub konsytuacji. Rozumienie jego wypowiedzi jest ważne ze względu na rozwój językowy dziecka. Ono musi jako nadawca obserwować reakcje odbiorcy i zauważać wpływ wypowiedzianych dźwięków (słów) na zachowanie dorosłych. Stanowi to ważny czynnik
motywacyjny, pomaga budować przekonanie, że język ma moc sprawczą. Pod koniec drugiego roku życia pojawia się często umiejętność budowania wypowiedzi dwuwyrazowych, choć nie zawsze mają one postać zestawiania rzeczownika z czasownikiem. W tym wieku granice między częściami mowy są jeszcze nieostre, analiza gramatyczna wypowiedzi dziecka nie zawsze bywa jednoznaczna. Dwulatek rozumie większość nazw osób, przedmiotów i czynności, które mają związek z jego codziennymi doświadczeniami. Rozumie proste zdania pojedyncze-dwu lub trzyelementowe. Zaczyna kształtować się rozumienie związków przyczynowo-skutkowych, co wiąże się również z rozumieniem zdań złożonych podrzędnie, wyrażających relację przyczynowości, np. daj buty, bo idziemy na spacer, nie dotykaj kubka, bo jest gorący. Mowa dziecka w drugim roku życia jest najczęściej bezfleksyjna. Wypowiadane przez dziecko słowa używane są zwykle w funkcji mianownika (rzeczowniki) i 3.os.lp (czasowniki). Również o sobie dziecko w tym wieku mówi w 3 os.lp i wraz z kształtowaniem się świadomości (odrębności) ja pojawia się forma pierwszoosobowa. Słownik dziecka dwuletniego: 1. Rzeczowniki: Nazwy osób, członków rodziny Nazwy zwierząt(zależne od doświadczeń dziecka)- realizowane głównie poprzez onomatopeje Nazwy pokarmów Nazwy zabawek Nazwy części ciała Nazwy ubrań
Wyposażenie domu Świat poza domem 2. Czasowniki używane zwykle w 3 os.lp: Spać, jeść, pić, myć, dawać (daj), iść, jechać, kupić, boleć, oglądać, mieć, siedzieć, bać się, bawić się, układać, latać, kąpać, sikać, czytać, mówić, płakać, biegać, całować, spaść, upaść, rysować, malować 3. Przymiotniki: duży, mały, gorący, ciepły, zimny, dobry, zły, głodny, czasami też: brzydki, ładny, czysty, brudny, chory. Używanie jednego swoistego przymiotnika w kilku znaczeniach, np.: be 4. Przysłówki: ciepło, zimno, szybko, powoli, ładnie, brzydko, dobrze, źle 5. Zaimki: tam, tu, to, co?, kto?, mój 6. Przyimki: do, na, u, w, z, dla lub niekiedy uniwersalny zaimek a, np.: a mamy, a górę, a domu 7. Spójniki: i 8. Liczebniki: jeden, dwa, trzy 9. Partykuły: nie Rozwój języka w 3 roku życia dziecka - w tym okresie system fonetyczno-fonologiczny nie posiada jedynie głosek dziąsłowych i samogłosek nosowych. To okres stałego, szybkiego pojawiania się w mowie dziecka poszczególnych kategorii językowych. Jako pierwsza pojawia się deklinacja rzeczownika, pierwsze: mianownik, biernik, dopełniacz, później: narzędnik, miejscownik i celownik. Pojawienie się wołacza jest uzależnione od wzorców, które dziecko naśladuje. Jeśli
opiekunowie używają tej formy adresatywnej, przypadek pojawi się wcześnie w słowniku dziecka. Rozwój mowy dziecka oparty jest na mechanizmach naśladownictwa. Chłopcy często używają formy czasowników w rodzaju żeńskim: ja byłam, ja kupiłam, ja zjadłam, świadczącej o fakcie, iż najczęściej dostarczycielkami wzorców mowy są kobiety. Trzeci rok przynosi szybki rozwój składniowy. Pod koniec 3 r.ż. dziecko potrafi zbudować poprawne zdania nie tylko pojedyncze, ale i złożone. Utrwalone są już dopełnienia i okoliczniki. O szyku wyrazów w zdaniu decyduje przede wszystkim stan uczuciowy dziecka. Na pierwszym miejscu umieszcza ono ten element wypowiedzi, który wydaje się mu najważniejszy i dlatego go uwypukla. Niemalże równolegle zaczyna używać zdań złożonych podrzędnie: przyczynowych i dopełnieniowych. Posługiwanie się językiem (w normie rozwojowej) zapewnia dziecku sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Potrafi ono zakomunikować swoje potrzeby, odpowiedzieć na stawiane mu pytania, zapytać o interesujący je fragment rzeczywistości. Prawidłowy rozwój językowy daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. W mowie dziecka 4-letniego pojawiają się głoski dziąsłowe. Najczęściej jako pierwsze realizuje ono sz i ż, następnie cz i dż. Czterolatek powinien poprawnie wymawiać już wszystkie dźwięki mowy, z wyjątkiem r. Stały wzrost słownictwa, którym posługuje się dziecko, powoduje, że wypowiedzi czterolatka stają się coraz dłuższe i barwniejsze. Zaczyna on używać słów mających zabarwienie emocjonalne, podkreślających ekspresję dziecięcych wypowiedzi: naprawdę!,, ojej, to niesamowite, jakie wspaniałe W wieku czterech lat dziecko rozwija zdolność narracji. Rozwój poznawczy pozwala dziecku również coraz sprawniej orientować się w różnicach między przeszłością, teraźniejszością, a przyszłością. Ma to oczywiście związek
z rozwojem językowym. Warto w tym wieku ćwiczyć pamięć. Ćwiczą ją doskonale wszelkiego rodzaju wierszyki i zagadki, które dziecko uczy się recytować. Dodatkowo te zabawy wzbogacają słownictwo i prozodię. Można je dialogować i wcielać się w różne role. Rozwój narracji jest właśnie połączony z pojemnością pamięci (sekwencyjnie i symultanicznej),a także z lewopółkulowymi umiejętnościami: tworzenia, powtarzania i pamiętania sekwencji. Jeśli dziecko będzie wykazywało zaburzenie funkcji lewopółkulowych, tworzenie narracji, językowe odtwarzanie sekwencji zdarzeń będzie długo sprawiało mu dużą trudność. Charakterystycznym etapem rozwoju językowego czterolatka są pytania. Język zaczyna odgrywać ogromną rolę poznawczą i trzeba o tym pamiętać wtedy, gdy słyszymy kolejne pytanie zadawane przez czterolatka. Odpowiadając dostarczamy wzorców wypowiedzi, wzbogacamy słownictwo i kształcimy kompetencję komunikacyjną. Należy pamiętać o tym, by dziecku też stawiać pytanie: dlaczego? naprzemienność ról. Czterolatek sprawnie porusza się w wyrażeniach przyimkowych nazywających relacje przestrzenne. Rozumie większość przyimków wyrażających usytuowanie osoby lub zdarzenia w przestrzeni, potrafi poprawnie ich użyć w tworzonych przez siebie zdaniach. Główne przyimki: na, do, w, słabsze frekwencyjnie: obok, pod, za. Trudności z relacjami czasowymi. Rozumie: po obiedzie, przed kolacją, ale rzadko pojawiają się w jego mowie. Rozwój języka w 5 i 6 roku życia dziecka to czas ostatecznego kształtowania się systemu językowego. Stały rozwój leksykalny oraz doskonalenie narracji. Zdolność do zauważania związków między zjawiskami i zdarzeniami oraz umiejętność ich językowego wyrażenia. Dzieci nie budują już tylko zdań nazywających poszczególne elementy rzeczywistości, ale porządkują je w określone sekwencje i łączą
w spójne struktury składające się z dwóch, trzech lub większej ilości zdań. Koniec wieku przedszkolnego jest także czasem początku twórczego posługiwania się językiem oraz kształtowania się wiedzy metajęzykowej. Dzieci zaczynają bawić się słowami, potrafią rymować, dostrzegać różnego rodzaju niuanse językowe, zauważać wieloznaczność wyrazów oraz fakt, że istnieją języki obce. Potrafią tworzyć wypowiedzi o charakterze przenośnym. Pojawiają się również porównania i coraz liczniejsze określenia. Językowe zachowania sześciolatków wskazują na znaczny wzrost kompetencji komunikacyjnej, zwłaszcza uwzględnianie czynników społecznych- sytuacji miejsca i osób, z którymi rozmawia. Dzieci zaczynają w wyraźnie inny sposób rozmawiać z rówieśnikami, rodzicami, panią w przedszkolu czy w sklepie. Znają też większość konwencjonalnych formuł językowych przywitania, pożegnania, przepraszania, proszenia.