WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA MOTTO Ponad dziesięć wieków liczy Stare Bródno, Zaczątkiem stolicy jest prastare gródno. Zamierzchłej przeszłości ślady odkrywamy Dziś o Nowym Bródnie album przedstawiamy. Nowe Bródno było ziemią kolejarzy, Zaszczytna historia tylko tu się zdarzy! Wiele różnych nacji w wielkiej zgodzie żyło, Integracja, prawość były wielką siłą. Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli, Z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli! Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało, Wiekopomne dzieło okryte jest chwałą. Regina Głuchowska

Zygmunt Kupniewski urodził się 27 XI 1929 r. w Warszawie na Nowym Bródnie, przy ul. Poborzańskiej, jako trzecie z kolei dziecko (miał starszego brata i siostrę). Ojciec prowadził piekarnię. Ukończył Szkołę Powszechną nr 65, a następnie rozpoczął naukę w tajnym Gimnazjum im. Władysława IV. W tym okresie wstąpił do Zawiszaków, najmłodszej grupy harcerzy Szarych Szeregów, zrzeszającej chłopców wieku od 12 do14 lat. Tam też przygotowywał się do pełnienia służby pomocniczej. Był jednym z najmłodszych uczestników ruchu oporu w ośmioosobowym patrolu, zajmował się akcjami rozpoznawczo-sabotażowymi. Po Powstaniu Warszawskim jego rodzina przeniosła się do Mińska Mazowieckiego. W 1955 roku ukończył studia wyższe na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Mieszka w Warszawie.

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO l940...

Niniejsze opracowanie autorstwa architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO powstało w wyniku merytorycznej współpracy z REGINĄ GŁUCHOWSKĄ, Prezesem Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy Na okładce: ilustracja architekta ZYGMUNTA KUPNIEWSKIEGO Rysunki izometryczne: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI Opisy rysunków: architekt ZYGMUNT KUPNIEWSKI Zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych autora oraz zbiorów ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY Autorzy tekstu: ZYGMUNT KUPNIEWSKI i REGINA GŁUCHOWSKA Układ treści: REGINA GŁUCHOWSKA i ZYGMUNT KUPNIEWSKI Korekta: REGINA GŁUCHOWSKA i KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL Przygotowanie do druku: KATARZYNA SPOCZYŃSKA-KRÓL Redakcja: RAFAŁ E. STOLARSKI Koncepcja i projekt grafi czny: ROBERT T. MĄCZYŃSKI, TOMASZ SNOPEK Skład, łamanie i druk: Studio DesignEXpress ul. Krępowieckiego 11/216 01-456 Warszawa tel. +48 22 699 72 41 Copyright by MIASTO STOŁECZNE WARSZAWA DZIELNICA TARGÓWEK Dzielnica Targówek m.st. Warszawy Publikacja została zrealizowana ze środków DZIELNICY TARGÓWEK M.ST. WARSZAWY z inicjatywy ODDZIAŁU BRÓDNO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ WARSZAWY ISBN: 978-83-60508-46-6 Warszawa 2009

Szanowni Czytelnicy, Przypadł mi w udziale niewątpliwy zaszczyt i przyjemność opatrzenia przedmową książki autorstwa inżyniera architekta Zygmunta Kupniewskiego Warszawskie Nowe Bródno 1940 wydobyte z mgły zapomnienia, której edycję sfinansował w całości Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. Album to niecodzienny, jak niecodzienna jest postać jej Autora. Zygmunt Kupniewski urodził się w roku 1929 na Nowym Bródnie, przy ul. Poborzańskiej i mieszkał w naszej Dzielnicy przez kolejnych 10 lat Niepodległej II Rzeczypospolitej oraz przez okres całej niemieckiej okupacji aż po Powstanie Warszawskie. Wysiedlony z Warszawy, nigdy już tu nie powrócił, lecz wielkie przywiązanie do rodzinnych stron, zmysł obserwacji i niewątpliwe zdolności plastyczne sprawiły, iż doskonale zapamiętał topografię przedwojennego i okupacyjnego Bródna, wielu z jego ówczesnych mieszkańców, funkcjonujące tu niegdyś instytucje, firmy czy sklepy oraz dużo wydarzeń z ówczesnej, tak odległej już, rzeczywistości. Te pasjonujące wspomnienia, doświadczenia i refleksje Autor postanowił spisać i, co może najcenniejsze, zilustrować własnymi szkicami nieistniejących już miejsc, budynków i ulic Bródna z około roku 1940 oraz licznymi fotografiami prezentującymi opisywane miejsca w dniu dzisiejszym. Należy tu dodać, że w tej zaiste benedyktyńskiej pracy pomocą służyła Autorowi Pani Regina Głuchowska Prezes Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy. Książka, którą trzymają Państwo w rękach, to nie tylko nieocenionej wartości przyczynek do historii Warszawy i Targówka ważny dla naukowców, cenny w edukacji młodzieży czy pasjonująca lektura dla wszystkich zainteresowanych dziejami naszej Stolicy. To przede wszystkim przelany na papier, znakomity przykład przywiązania do miejsca swego pochodzenia, do swych rodzinnych korzeni i stron. Przykład raz jeszcze udowadniający, szczególnie w czasach powszechnej globalizacji i odwrotu od pielęgnowania tradycji, jak ważna jest w życiu każdego z nas tzw. mała ojczyzna miejsce urodzenia, wychowania, pierwszych doświadczeń życiowych, pierwszych sukcesów i porażek. Utrwalone dzieje tych małych ojczyzn pozwalają nam w pełni pojąć i opisać losy naszego narodu i państwa. Burmistrz Dzielnicy Targówek m.st.warszawy

Spis treści I Przedmowa..................................................................................... 9 II Od autora...................................................................................... 11 III Wstęp.......................................................................................... 13 IV Krótki rys historyczny powstania i rozwoju Bródna...................................................14 1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy..................................................................... 14 2. Położenie średniowiecznego Bródna...................................................................... 14 3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej..................................................................... 14 4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w............................................................. 15 5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna................................................. 15 6. Mapa Nowego Bródna................................................................................. 16 V Losy Nowego Bródna w czasie II Wojny Światowej..................................................18 1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r............................................................. 19 2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych mała i duża skala....................................... 20 3. Wojna w 1939 r. spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r......................... 22 4. Odbudowa zniszczeń wojennych likwidacja dawnego Nowego Bródna.................................. 24 VI Kolejarskie Nowe Bródno widok ogólny od południa............................................... 26 VII Kolejarskie Nowe Bródno rysunki szczegółowe od południa z opisem................................. 30 1. Stacja kolejowa Warszawa Praga........................................................................ 31 2. Dom Dozorców..................................................................................... 32 7

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 3. Pętla linii tramwajowej 12 i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża.......................... 34 4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej............................................. 35 5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej............................................................... 37 6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina Klub................................................................... 37 7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej.......................................... 39 8. Ulice: Poborzańska Zagraniczna Kurpiowska Baryczków Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską)................................................................... 41 9. Ulice: Krakusa Liwska Majowa Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską).......................44 10. Pętla tramwajowa linii 21............................................................................. 45 11. Szkoła Kolejowa......................................................................................46 12. Ulice: Poborzańska Białołęcka Myszyniecka.......................................................... 47 13. Ulice: Kurpiowska Białołęcka Myszyniecka...........................................................48 14. Ulice: Poborzańska Bolesławicka......................................................................49 15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej.................................................................... 50 16. Ulice: Majowa Białołęcka Kondratowicza............................................................ 51 VIII Rysunek ogólnego widoku Nowego Bródna od północy i rysunki szczegółowe bez opisu...................52 1. Pętla tramwajowa linii 21............................................................................. 56 2. Rozwidlenie ulic Wysockiego i Oliwskiej................................................................. 57 3. Ulice: Myszyniecka Wysockiego Poborzańska Białołęcka............................................... 58 4. Ulice: Myszyniecka Baryczków Kurpiowska Zagraniczna Poborzańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską)................................................................... 59 5. Kościół M.B. Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej..................................................60 6. Rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego Kiejstuta Nadwiślańska...................................... 61 7. Ulice: Kiejstuta Nadwiślańska Syrokomli Julianowska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)................ 62 8. Ulice: Julianowska Palestyńska (między ul. Oliwską a ul. Białołęcką)....................................... 63 IX Dawne Nowe Bródno na starej i współczesnej fotografii.............................................. 64 X Zakończenie...................................................................................107 Wykaz źródeł..................................................................................108 8

PRZEDMOWA Przedmowa Wejście Polski do Unii Europejskiej tej wspólnoty narodów i kultur obliguje nas do szczególnej dbałości o zachowanie naszej polskości, odrębności historycznej i kulturowej. Miedzy innymi chodzi o ocalenie od zapomnienia tych elementów tradycji, historii, zabytków, zdarzeń i ludzkiej działalności, które wniosły znaczący wkład w rozwój kultury danego regionu. Chodzi o zachowanie tych dóbr kultury i przekazanie następnym pokoleniom. Stąd w niniejszym opracowaniu będzie mowa o jednej z najstarszych dzielnic Warszawy Targówku (dawniej Bródno). Problematyka ta znajduje się w centrum zainteresowania i działania obecnych władz Dzielnicy Targówek. Oto kilka przykładów inicjatyw przez nie podejmowanych: październik 2007 r. organizacja sympozjum naukowego dla mieszkańców i młodzieży szkolnej pt. Targówka spotkania z historią ludzie, miejsca, czas ; listopad 2007 r. realizacja inicjatywy Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (OB TPW) ufundowanie obelisku ku czci kolejarzy węzła kolejowego Warszawa Praga; styczeń 2008 r. organizacja i sfinansowanie obchodów jubileuszu 25-lecia OB TPW ufundowanie cennych nagród dla zasłużonych działaczy oraz nagrody dla OB TPW; marzec 2008 r. organizacja uroczystej promocji pierwszego wydania monografii Cmentarz Bródnowski (dzieło powstało z inicjatywy i przy merytorycznej pomocy OB TPW); czerwiec 2008 r. otwarcie wystawy archeologicznej na terenie średniowiecznego grodziszcza z X wieku w Lasku Bródnowskim pt. Tu zaczyna się Warszawa oraz wydanie informatora; październik 2008 r. wydanie przewodnika po Miejscach Pamięci Walk i Męczeństwa na Bródnie pt. Na Targówku kamienie mówią ; odsłonięcie w Urzędzie Dzielnicy unikalnej planszy z izometrycznym widokiem na ulice i drewniane domy Nowego Bródna z 1940 r. autorstwa architekta Zygmunta Kupniewskiego. Z powyższego zestawienia widać, że władze samorządowe doceniają chlubną, historyczną przeszłość Dzielnicy Targówek. Działalność władz dzielnicy w tym zakresie doskonale koresponduje ze statutowym działaniem Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy, które jako organizacja pożytku publicznego, od 25 lat zajmuje się wydobywaniem z mroków 9

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA przeszłości Targówka elementów o doniosłym, historycznym znaczeniu. Powstałe w 1982 r. Koło Miłośników Bródna skupiło grupę najstarszych mieszkańców, społeczników i pasjonatów, przedstawicieli różnych zawodów, którzy w ciągu 20 lat współdziałając z Towarzystwem Opieki Nad Zabytkami odrestaurowali ponad 150 pomników i sarkofagów na Cmentarzu Bródnowskim oraz ustawili wiele pomników i tablic w Miejscach Pamięci Walk i Męczeństwa na Bródnie. Działaniem swym starali się ocalić od zapomnienia ślady historycznej, chlubnej przeszłości swej małej ojczyzny. Byli inicjatorami i współautorami wydanych w latach 1995 i 2002 dwóch tomów wspomnień mieszkańców Bródna pt. Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców. Dzieła te stały się dokumentem historycznym okresu zaborów, 20-lecia międzywojennego, czasu II wojny światowej oraz lat powojennych. Autorzy wspomnień prostymi słowami dali prawdziwe świadectwo życia ludzi mieszkających i działających na Bródnie. To właśnie z kart tych wspomnień dowiadujemy się o początkach zaistnienia na polach i ugorach Bródna pod koniec XIX wieku osady zwanej Nowym Bródnem, którą zamieszkiwali głównie pracownicy związani z wybudowaną w latach 1887 1889 Koleją Nadwiślańską. Lektura wspomnień zawartych w I i II tomie Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców zainspirowała architekta Zygmunta Kupniewskiego (urodzonego na Bródnie) do stworzenia dzieła pt. Izometryczny widok Nowego Bródna z 1940 r.. Autor chciał pokazać potomnym wierny obraz opisanego w książkach Bródna drewnianego, którego dziś już nie ma. Dlatego też w 2006 r. Zygmunt Kupniewski przekazał Oddziałowi Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy kserokopię swego dzieła do wykorzystania w dzielnicy. W 2008 r. władze Dzielnicy Targówek (z inicjatywy OB TPW), na podstawie tej kserokopii, wykonały dwie tablice z izometrycznym widokiem ulic i domów Nowego Bródna z 1940 r., które zostały udostępnione mieszkańcom na terenie Ratusza. Wielkie zainteresowanie oglądających zdopingowało nas do sporządzenia niniejszego opracowania. W ten sposób chcemy przekazać następnym pokoleniom prawdziwą, historyczną wiedzę o tym nieistniejącej dziś fragmencie Warszawy. Regina Głuchowska Prezes OB TPW 10

OD AUTORA Od autora Urodziłem się na Nowym Bródnie w 1929 r. w drewniaku przy ul. Poborzańskiej 17 i przeżyłem w mojej dzielnicy nieprzerwanie swoje dzieciństwo i okres chłopięcy, zamieszkując także na ulicach Majowej, Krakusa i w końcu na Kurpiowskiej aż do Powstania w 1944 r., kiedy spłonęło nasze domostwo i los wygnał mnie poza Warszawę. Nigdy już na Nowe Bródno nie powróciłem, ale obrazy miejsc i znaczące doznania, które mnie ukształtowały, trwale zapadły w najgłębsze pokłady mej świadomości, a wspomnienia tego okresu mojego życia wracały uparcie i coraz częściej, wraz z upływem lat. Moje młodzieńcze, pamięciowe obrazy Nowego Bródna wspomożone nabytym architektonicznym wykształceniem oraz dostępną ikonografią i opisami, pozwoliły mi na próbę przeniesienia na papier jego widoków z około 1940 r. Przyjąłem tę datę, ponieważ w tym okresie południowa część dzielnicy, której widoki niedostatecznie utrwaliły mi się w pamięci, była już zniszczona podczas działań wojennych w 1939 r. (dotyczy rejonu ulic: Białołęckiej, Budowlanej, Ogińskiego i Syrokomli), a nie rozpoczęło się dalsze niszczenie przez okupanta pozostałej zabudowy Warsztatów Kolejowych w rejonie ulic: Białołęckiej, Budowlanej, Oliwskiej i Nadwiślańskiej. Obraz ten przedstawiłem w dwóch ogólnych izometrycznych rysunkach z lotu ptaka, od południowej i północnej stro- ny, wzdłuż głównych ulic dzielnicy: Białołęckiej i Wysockiego, z pominięciem skrajnej, rozproszonej zabudowy. Wykonane zostały w skali 1:3300. Warsztaty i tereny kolejowe przedstawiłem w szkicowej postaci z nawiązaniem do obsługujących je ulic Nowego Bródna. Rysunki posiadają dawne nazwy ulic oraz otaczających osad, po których zaginął ślad 1. Dla ułatwienia ogólnego zapoznania się z obrazem dawnej dzielnicy i umożliwienia dokonania analizy porównawczej z obecnym zagospodarowaniem, na rysunkach ogólnego widoku naniosłem: a) wizualizację obecnego przebiegu głównych ulic, uproszczonego układu wielokondygnacyjnych budynków i przebiegu torów pociągów pasażerskich (ułatwiającą rozeznanie wzajemnego topograficznego usytuowania dawnej i nowej zabudowy), b) barwne oznaczenie reliktów dotychczas zachowanej dawnej zabudowy, 1 Oryginały obu izometrycznych rysunków Nowego Bródna z 1940 r. wzdłuż ul. Białołęckiej i ul. Wysockiego (w skali 1:1000) wraz z opisami od 2006 r. stanowią własność Muzeum Historycznego m.st. Warszawy i znajdują się w jego zasobach. 11

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA c) numerowane prostokątne ramki określające usytuowanie fragmentarycznych rysunków szczegółowych w skali 1:1000. Przy każdym rysunku szczegółowym znajduje się opis charakterystycznych obiektów oznaczonych identyfikacyjnym numerem, zapamiętanych ludzi i zdarzeń. Jak zwykle bywa, charakterystykę miast najczęściej określają znajdujące się w nich sklepy, lokale gastronomiczne, szkoły, budynki użyteczności publicznej, parki, pomniki oraz zapamiętani, znani mieszkańcy. Przy niektórych opisach zamieszczone zostały także posiadane lub użyczone zdjęcia ludzi i obiektów, które urealnią i przybliżą oglądane obrazy. Niech te wspomnieniowe rysunki staną się cząstką tradycji współczesnego Nowego Bródna! Zygmunt Kupniewski 12

WSTĘP Wstęp Tytuł opracowania zachęca do odbycia wyprawy w głąb czasu odległego o blisko 70 lat od dnia dzisiejszego. Powrót w przeszłość umożliwił architekt inż. Zygmunt Kupniewski, który urodził się i mieszkał na Bródnie. Artysta dokonał rzeczy niebywałej rozrysował plansze przedstawiające izometryczny widok zapamiętanych ulic i drewnianych domów Bródna z 1940 r., zanim okupant hitlerowski nie zrównał go z ziemią w czasie II wojny światowej. Wykonane z fotograficzną dokładnością plansze dały obraz układu ulic i drewnianych obiektów Bródna z tamtych lat. Przy tworzeniu dzieła autor korzystał ze starych map, zdjęć lotniczych oraz różnych przedwojennych materiałów. Wszystko to pozwoliło na próbę odtworzenia obrazu historycznego dawnego Bródna, którego dziś już nie ma, ale możemy tam na chwilę powrócić w czasie proponowanej wyprawy w przeszłość. Aby ułatwić Czytelnikom lepsze poznanie oglądanych fragmentów ulic i obiektów, celowe jest połączenie obrazu z opisem i wyjaśnienie co i gdzie się znajduje. W niniejszej publikacji źródłem opisów i komentarzy są: a) przypisy autora plansz Zygmunta Kupniewskiego, który z wielką dokładnością poczynił zapiski o zapamiętanych ulicach, budynkach, mieszkańcach, wydarzeniach z okresu lat II wojny światowej, gdyż był wówczas mieszkańcem Bródna, b) wypowiedzi mieszkańców Bródna zawarte w I i II tomie książki pt. Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców, wydanej przez Oddział Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy w latach 1995 i 2002. Dzieło to jest kopalnią wiedzy i szczegółowych informacji o mieszkańcach, zdarzeniach, o codziennym życiu obywateli, o historii powstania i rozwoju Bródna na przestrzeni dziesiątków lat. Źródłowe materiały były gromadzone i przechowywane przez prezesów Oddziału Bródno TPW. Tak opracowany materiał w formie albumu stanowić może dla przyszłych pokoleń zasób bezcennej wiedzy o przeszłości naszej małej ojczyzny. Jest to utrwalenie historycznej przeszłości Bródna m.in. do wykorzystania w pracy w szkołach. Architekt Zygmunt Kupniewski zilustrował na planszach tylko część Bródna tak zwane Nowe Bródno, które powstało na pustych piaszczystych polach pod koniec XIX w. w rejonie ulic Wysockiego, Oliwskiej, Toruńskiej i dawnej Białołęckiej po wybudowaniu Kolei Nadwiślańskiej. Powstała osada była zamieszkała głównie przez pracowników zatrudnionych na kolei. Regina Głuchowska 13

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA Krótki rys historyczny powstania i rozwoju Bródna 1. Początki Bródna, pochodzenie nazwy Pod koniec IX wieku po prawej stronie Wisły, w jej starorzeczu, w sąsiedztwie przeprawy przez nią brodem, wokół średniowiecznego grodu, powstała osada nazwana Bródnem. Osadzona była na piaszczystej wydmie nad rzeką Brodnią (stąd nazwa), wśród bagien i lasów, z małym obszarem gruntu do upraw rolnych. Gród obronny wraz z osadą Bródno wielokrotnie był palony i niszczony przez Szwedów oraz przez Rosjan. Nigdy nie został odbudowany, natomiast osada Bródno rozwijała się, gdyż leżała na ważnym szlaku handlowym z Rusi Kijowskiej na zachód. 2. Położenie średniowiecznego Bródna Średniowieczne Bródno obejmowało rozległe pola i ugory: na zachodzie nad Wisłą graniczyło z Golędzinowem; na południu ze wsią Targowe Wielkie w rejonie dzisiejszej ul. Targowej i Targówka; na wschodzie wieś Bródno graniczyła ze wsią Marki i Ząbki; na północy Bródno obejmowało Pelcowiznę i graniczyło z Białołęką i Choszczówką, dochodząc aż do Nieporętu. Według zapisków historyków z 1414 r. Bródno obejmowało teren kilkuset hektarów, w tym wiele lasów i nieużytków z rozrzuconymi osadami i wioskami. W latach późniejszych było majątkiem książąt z rodziny Piastów, z niewielką liczbą mieszkańców poddanych. Ziemie te często były nadawane na własność rycerstwu lub Kościołowi. W latach 60-tych XIX w. na mocy ukazu carskiego wieś Bródno weszła w skład gminy Bródno. W latach 1905 1915 do gminy Bródno weszły następujące miejscowości: Białołęka, Brzeziny, Grodzisk, Pustelnik, Marki, Stare Bródno, Targówek, Zacisze, Aleksandrów, Elsnerów, Żerań, Pelcowizna, Golędzinów. Były to rejony podmiejskie, biedne, zaniedbane, o niskiej, drewnianej zabudowie, gdyż po wybudowaniu Cytadeli władze carskie zabraniały ludności stawiania, po praskiej stronie Wisły, budynków wysokich i trwałych. 3. Wybudowanie Kolei Nadwiślańskiej Okres wieloletniej stagnacji i zastoju w rozwoju na tych terenach przerwało po 1862 r. doprowadzenie do prawobrzeżnej Warszawy linii kolejowych: z Petersburga do Dworca Wileńskiego; 14

KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA z Kijowa i Moskwy Kolej Terespolska do Dworca Wschodniego. Po wzniesieniu w 1875 r. mostu kolejowego łączącego oba brzegi Wisły wybudowana została w 1877 r. prawobrzeżna Kolej Nadwiślańska łącząca Dęblin z Mławą i z pruską granicą. Powstanie stacji kolejowej Warszawa Praga (na tyłach obecnego Domu Kultury Świt przy ul. Wysockiego) wraz z ogromną siecią rozrządową torów przeładunkowych i postojowych przyczyniło się do gwałtownej rozbudowy Pragi, Nowego Bródna, Targówka i Pelcowizny oraz spowodowało rozwój gospodarczy i cywilizacyjny tych terenów, zwłaszcza po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. 4. Powstanie Nowego Bródna pod koniec XIX w. W 1916 r. włączono w granice miasta stołecznego Warszawy dawną gminę Bródno z Pelcowizną i Golędzinowem. Rozbudowana i zabudowana zachodnia część rozległych pól wsi Bródno, pod wpływem bliskości węzła Kolei Nadwiślańskiej, przybrała nazwę Nowe Bródno; reszta wsi i osad nazywana była Starym Bródnem. Stare i Nowe Bródno oddzielone były cmentarzami katolickim i żydowskim. Nowe Bródno z początków XX w. położone było wzdłuż torów Kolei Nadwiślańskiej. Rozbudowa Kolei Nadwiślańskiej przyczyniła się także do rozbudowy peryferyjnych terenów Nowego Bródna Śliwic, Targówka i Pelcowizny. Wybudowano duża stację rozrządową na Bródnie, wiele magazynów i składów, np. składy opału, zbiorniki nafty Nobel na Pelcowiźnie, Towarzystwo Budowy Wagonów Sypialnych na Śliwicach. W 1877 r. uruchomiona została parowozownia, a w 1879 r. powstały na Bródnie słynne Warsztaty Wagonowe, które odegrały istotną rolę w utworzeniu i zintegrowaniu środowiska kolejarzy węzła kolejowego Warszawa Praga. 5. Rola specyficznej społeczności kolejarskiej Nowego Bródna Rozwój węzła kolejowego wymagał zatrudnienia wielu specjalistów z różnych dziedzin kolejnictwa. Na Nowym Bródnie osiedlali się rozmaici fachowcy, zarówno z kraju jak i z zagranicy. Trzeba było zatrudnić wielu maszynistów, pomocników maszynistów, pracowników ruchu kolejowego, taboru, warsztatów naprawczych. Dla nich i dla ich rodzin kolej organizowała budownictwo mieszkaniowe, umożliwiała zakup działek budowlanych zlokalizowanych w pobliżu stacji Warszawa Praga, udzielała kredytów i fachowej pomocy. Dobrze zarabiający kolejarze szybko osiągali stabilizację życiową. Ambicją każdego pracownika kolejnictwa było staranne wychowanie i wykształcenie dzieci. Pomocą służyły i były kuźnią kadr szkoły kolejowe w rejonie ul. Wysockiego i ul. Bartniczej. Wielu kolejarzy w początkach XX w. kończyło studia wyższe. Warsztaty Kolejowe w trosce o zapewnienie pracownikom wysokiego poziomu kultury organizowały kluby sportowe, kina, domy ludowe, biblioteki, ochronki dla dzieci, przychodnie lekarskie oraz inne udogodnienia życia codziennego. Nowe Bródno zamieszkiwali przedstawiciele różnych narodowości i wyznań. Na ul. Białołęckiej i jej przecznicach (patrz mapka Nowego Bródna) sąsiadowali ze sobą i żyli w najlepszej zgodzie Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie np. Tomasz Grabowski sąsiadował z Jankelem Gurfinklem, Fiodor Derewonko mieszkał obok Wilhelma Kirscha. Na ulicy Toruńskiej Adam Szatkowski osiedlił się obok Abrama Goldszteina. I tu cieka- 15

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA wostka. Prawnuczka p. Goldszteina Jadwiga Goldsztein niedawno napisała pracę magisterską pt. Kulturotwórcza działalność Oddziału Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy. Różnice narodowościowe nie były przeszkodą w prawdziwym zintegrowaniu środowiska kolejarzy na Nowym Bródnie. O patriotycznej postawie kolejarzy w okresie II wojny światowej świadczyła ich współpraca z księdzem Józefem Woźniakiem kapelanem Armii Krajowej i Szarych Szeregów (organizatorem Szarych Szeregów na Bródnie był m.in. Leon Skórzewski dziś zasłużony kombatant). Młodzi chłopcy z rodzin kolejarskich zgrupowani w kole ministrantów przy kościele M.B. Różańcowej na Bródnie, organizowali skuteczne sabotaże jak np. wysadzanie i zderzanie pociągów towarowych poprzez manipulowanie składami. Celem było zdobycie broni dla żołnierzy podziemia, żywności, materiałów sanitarnych. Ratowano transporty dzieci z Zamojszczyzny wywożone w bydlęcych wagonach do Niemiec. Rodziny kolejarskie ofiarnie się nimi opiekowały. Wszystko to sprzyjało ukształtowaniu się specyficznej społeczności kolejarskiej na Nowym Bródnie, o wysokim morale oraz ambicjach zawodowych i życiowych. Ciężka, odpowiedzialna praca kolejarzy, szlachetna obyczajowość zawodowa i społeczna, silne, pełne życzliwości, niemalże rodzinne więzi sąsiedzkie, określony kanon etyki i zachowań współżycia codziennego, wywarły na przestrzeni wielu lat zasadniczy wpływ na rozwój cywilizacyjny i gospodarczy Nowego Bródna i okolic. I tu aktualne są słowa fragmentu Hymnu Miłośników Bródna : [ ] Kolejarze z Bródna na hołd zasłużyli, z hitlerowskim wrogiem ofiarnie walczyli! Dzięki kolejarzom Bródno rozkwitało, wiekopomne dzieło okryte jest chwałą. Opracowała Regina Głuchowska 6. Mapa Nowego Bródna Oddział Bródno TPW 16

KRÓTKI RYS HISTORYCZNY POWSTANIA I ROZWOJU BRÓDNA 17

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA Losy Nowego Bródna w czasie II Wojny Światowej 1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r. 2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych mała i duża skala 3. Wojna w 1939 r. spalenie części Nowego Bródna i dalsze zniszczenia dzielnicy w 1944 r. 4. Odbudowa zniszczeń wojennych likwidacja dawnego Nowego Bródna 18

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 1. Plan Nowego Bródna i jego otoczenia w 1939 r. 19

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 2. Przedwojenne Nowe Bródno na mapach lotniczych MAŁA SKALA Oto rzeczywisty ogólny obraz przedwojennego Nowego Bródna na zdjęciu lotniczym z 1935 r. Ulica Odrowąża, która wzdłuż cmentarza żydowskiego i rzymsko-katolickiego wchodzi w zabudowę Nowego Bródna, tam od bramy cmentarnej zmienia nazwę na ulica Białołęcka. Dobiega ona do gmachów szkół i kościoła M.B. Różańcowej, tu skręca w prawo i dąży ku skrzyżowaniu z graniczną ulicą Kondratowicza; dalej już jako gminna droga wiedzie do wsi Białołęka. Sąsiednia prosta ulica to ulica Wysockiego, która zaczyna bieg od ulicy Poborzańskiej ku Szkole Kolejowej i kończy zbiegiem ulic: Toruńskiej, Marywilskiej i Kondratowicza. Ulica Poborzańska łączyła wtedy Białołęcką z Wysockiego; przebicie Wysockiego do Białołęckiej nastąpiło później. Przy Szkole Kolejowej ulica Toruńska przechodziła przez tory kolejowe i łączyła Nowe Bródno z sąsiadem Pelcowizną i z szosą modlińską, a także z kolejką wąskotorową Karczew Most Jabłonna. Na zdjęciu zaznaczony został ramką fragment obszaru, którego dokładniejsze zdjęcie lotnicze obejrzymy na następnej stronie. Obniżając lot nad ulicą Białołęcką na odcinku od ulicy Budowlanej do ulicy Kiejstuta, widzimy już dokładnie dachy domów, zacienione ulice, drzewa, tramwaj jadący do Śródmieścia, samochody, furmanki Z lewej strony widać główne wejście do Warsztatów Kolejowych, obok wrzecionowaty kształt parku Warsztatów, z boku hale warsztatowe. Obraz dzielnicy tętniący życiem własnym i miasta. 20

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ DUŻA SKALA 21

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 3. Wojna w 1939 r. spalenie części Nowego Bródna oraz dalsze zniszczenie dzielnicy w 1944 r. Wybuch II Wojny Światowej przyniósł tragiczne skutki dla Warszawy i dla Nowego Bródna. Podczas nalotów w dniach 6 i 7 IX 1939 r. spłonął duży południowy obszar dzielnicy w rejonie ulic: Białołęckiej, Budowlanej, Ogińskiego i Syrokomli, przeważnie drewnianej zabudowy mieszkalnej oraz zniszczona została część nawy bocznej kościoła M.B. Różańcowej. 22

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ DALSZE ZNISZCZENIE DZIELNICY W 1944 R. ZDJĘCIE LOTNICZE Opis zniszczenia dzielnicy w 1944 r. 14 IX 1944 r. Nowe Bródno zostało wyzwolone z okupacji niemieckiej. Wojska hitlerowskie umocniły się na linii Kanału Żerańskiego i stamtąd raziły ogniem artyleryjskim Bródno i Pelco wiznę. W efekcie pożary strawiły przeważnie drewniane zabudowania, a mieszkańcy rozpierzchli się w poszukiwaniu schronienia. Na zdjęciu lotniczym wykonanym w początku 1945 r. widać ogrom zniszczenia dokonanego na pokazanym fragmencie obszaru Nowego Bródna. Oto rozwidlenie ulic: Białołęckiej i Wysockiego. Z prawej strony jaśnieje plama pogorzeliska drewnianego kościoła M.B. Różańcowej i otaczających domostw, aż do ulicy Zagranicznej. Ocalały jedynie murowana kamienica i piekarnia Derewońki oraz dom Olszewskich. Wzdłuż ulicy Wysockiego ostało się tylko kilka murowanych budynków, niczym wyspy w morzu pogorzelisk, m.in. Sulicha, 23

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA Kazimierczaka, Wyrwickich, Kędziorka i Klotza z sąsiadami. Po nieparzystej stronie ulicy Kiejstuta widać ocalony zespół kilku budynków, m.in. murowany Dom Strażaka, który po kilku dniach został zrównany z ziemią pociskiem z działa kolejowego. Powyżej niego czernieje ogromny oczodół wypalonej sali kina Klub oraz ruiny części wachlarzowej parowozowni. Po dawnej, miłej sercu dzielnicy pozostało tylko pogorzelisko 4. Odbudowa zniszczeń wojennych likwidacja dawnego Nowego Bródna Nowe Bródno czekało na swoje nowe przeznaczenie w odbudowującej się Warszawie. Po dwudziestu latach zmieniła się trakcja kolejowa na elektryczną i spalinową, powstały w niedalekim Mińsku Mazowieckim i w Pruszkowie ogromne Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, a warsztaty i parowozownie stały się nieużyteczne. Po drugiej stronie torów, na obszarze także zniszczonej Pelcowizny, powstała potężna Fabryka Samochodów Osobowych, a na piaskach Annopola, po zlikwidowaniu tandetnych baraków, wyrosła Żerańska Dzielnica Przemysłowo-Składowa. Przeznaczeniem Nowego Bródna było stanie się zapleczem mieszkaniowym dla pracowników tych zakładów. Pozostały tylko ślady dawnych ulic, resztki zabudowań, nieliczni dawni i nowo przybyli mieszkańcy wierzący, że Nowe Bródno odrodzi się jak feniks z popiołów. Stało się to dopiero w 1961 r., kiedy rozpisano konkurs architektoniczny na projekt nowej sześćdziesięciotysięcznej dzielnicy. Wygrał go zespół w składzie: Jerzy Stanisławski, Janina Szulecka, Tadeusz Szulecki. Przesunięto w tym rejonie granice miasta poza Stare Bródno oraz Kanał Żerański i na części tego obszaru o powierzchni 410 ha zaprojektowano i zrealizowano socrealistyczną dzielnicę mieszkaniową o dużej skali, ograniczoną od północy terenami przemysłowymi Żerania, od zachodu szlakiem kolejowym, od południa cmentarzem, zaś od wschodu ogólnomiejskimi terenami rekreacyjnymi Lasku Bródnowskiego. Obszar ten opasano trasami szybkiego ruchu (Toruńska, Wysockiego, Budowlana, Św. Wincentego), włączającymi Nowe Bródno w organizm całego miasta. Podstawową realizację zakończono w 1975 r. Powstała dzielnica posiadająca wówczas 68 tysięcy izb mieszkalnych. Wśród tej ogromnej zabudowy znikła dawna gęsta sieć uliczek przedwojennego Bródna, zaś te, które pozostały, przeważnie zmieniły nazwy, długość lub kierunek. Nowo powstały tor dla pasażerskich pociągów wjechał w dawny obszar mieszkalnej zabudowy między ulicami Wysockiego a Oliwską. Dwurzędowa, szeroka arteria Wysockiego o długości 2 km oraz rozległe obszary międzyblokowej zieleni połknęły uliczki i ogródki dawnej zabudowy. Białołęcka, dawna główna ulica dzielnicy, przebiega krótkim odcinkiem poza Trasą Toruńską. Trudno odnaleźć ślady dawnego kolejarskiego Nowego Bródna. Pozostało zaledwie kilka drewniaków, kilkadziesiąt murowanych budynków, zespół szkół przy ulicy Bartniczej, które są świadkami dawnych lat. Obraz i atmosfera dawnej dzielnicy pozostał także w pamięci i sercach jego ówczesnych mieszkańców, którzy serdecznie wspominają ją w swych pamiętnikach opisujących życie codzienne, zwyczaje i tradycje mieszkańców, wspomaganych nielicznymi, ocalonymi z pożogi zdjęciami. Słowo utrwaliło i przekazało to wszystko, lecz obraz pozostał tylko w ulotnej pamięci niewielu już sędziwych bródnowian. Brakowało przekazu ikonograficznego, który by to unaocznił, pozwolił utrwalić i przekazać następnym pokoleniom. Obraz dawnego Nowego Bródna ginął we mgle zapomnienia Lecz w tym opracowaniu jak feniks z popiołów powraca! 24

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ Kolejarskie Nowe Bródno widok ogólny od południa Spróbujmy rozwiać tę mgłę zapomnienia. Zacznijmy od ogólnego zapoznania się z widokiem całej dzielnicy, przebiegiem głównych ulic i powiązania ich z otaczającymi terenami i sąsiadami, od znalezienia jej centrum. Nadlatujemy najpierw od strony południowej, od Pragi. Widzimy, jak potok tramwajów, samochodów, wozów konnych przeciska się jedynym wiaduktem pod torami (w obniżeniu terenu często zalewanym wodami opadowymi) i następnie rozdziela się: na prawo w ul. Św. Wincentego, na Targówek i ku Staremu Bródnu i w lewo w ul. Odrowąża, w kierunku Nowego Bródna, dokąd kierujemy nasz lot. Przed nami rozległa, otwarta przestrzeń ograniczona od zachodu nasypami kolejowymi, szerokim pasem kolejowych torowisk rozrządowych i pasażerskich w kierunku Modlina. Za torami widać stację Warszawa Praga, do której można dojechać tylko od ul. Modlińskiej; pasażerowie z Nowego Bródna musieli przechodzić przez torowiska. Od wschodu ul. Odrowąża graniczyła z bezdrzewnymi pagórkami cmentarza żydowskiego, a następnie z ceglanym murem cmentarza rzymsko-katolickiego; łączna długość ulicy wynosiła około 2 kilometrów. Między terenami kolejowymi a ul. Odrowąża rozciągał się pas częściowo podmokłych nieużytków, na którym przed wojną kolejarze wybudowali boisko piłkarsko-lekkoatletyczne, z drewnianą trybuną oraz boiska do piłki ręcznej. Wzdłuż wybrukowanej ul. Odrowąża biegło torowisko tramwajowe linii 21 i 12,a rangę tej arterii podnosiły trzy rzędy dorodnych topoli. Perspektywę zamykał, niby twierdza obronna, wspaniały gmach Domu Dozorców (mieszczący Liceum im. płk. Leopolda Lisa-Kuli), z zagospodarowanymi dla celów sportowych oczkami wodnymi. Tu zaczyna się zabudowany obszar Nowego Bródna, usytuowane jest zachodnie główne wejście na cmentarz rzymsko-katolicki i pętla tramwajowa linii 12, a ul. Odrowąża kończy swój bieg i oddaje pałeczkę ul. Białołęckiej. Ulica ta o nawierzchni brukowej, z rozstawionymi po skrajach torami tramwajowymi linii 21, przebiegała około 600 m w linii prostej, a następnie, od ul. Bartniczej, skręcała w prawo, w kierunku wsi Białołęka, zaś dalszym przedłużeniem tej ulicy oraz linii tramwajowej w linii prostej była ul. Wysockiego, która dochodziła czołowo do ul. Toruńskiej. Tam też linia tramwajowa 21 miała swoją pętlę. Obok rozlokował się gmach Szkoły Kolejowej. Ul. Toruńska łączyła Nowe Bródno przejazdem przez tory z dzielnicą Pelcowizna, zaś w kierunku wschodnim, już jako ul. Kondratowicza, prowadziła do Starego Bródna. Tereny kolejowe na całej długości Nowego Bródna oddzielał od zabudowy szeroki, nieurządzony pas ul. Oliwskiej. Od ul. Białołęckiej i ul. Wysockiego odchodziły prostopadle ulice: szersze, brukowa- 25

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA ne z chodnikami, które stanowiły dojazd do terenów kolejowych, do szkół i obiektów użyteczności publicznej oraz węższe mieszkaniowe, zwykle nieutwardzone. Główne wejście na teren Warsztatów Kolejowych znajdowało się od ul. Palestyńskiej, do Depot od ul. Kiejstuta, zaś do składu opału od ul. Zagranicznej. Rozwidlenie ul. Wysockiego i ul. Białołęckiej stanowiło niezorganizowane centrum dzielnicy, gdyż przy nim skupiał się zespół ogólnych obiektów, jak: kościół, zespół szkół, kino, dom strażaka, poczta, sklepy itp. 26

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 27

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 28

LOSY NOWEGO BRÓDNA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 29

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA Kolejarskie Nowe Bródno z 1940 r. rysunki szczegółowe od południa z opisem 1. Stacja kolejowa Warszawa Praga 2. Dom Dozorców 3. Pętla linii tramwajowej 12 i wejście na cmentarz rzymsko-katolicki od ul. Odrowąża 4. Główne wejście do Warsztatów Kolejowych od ul. Palestyńskiej 5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej 6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina Klub 7. Kościół Matki Boskiej Różańcowej i zespół szkół przy ul. Bartniczej 8. Ulice: Poborzańska Zagraniczna Kurpiowska Baryczków Myszyniecka (między ul. Poborzańską a ul. Oliwską) 9. Ulice: Krakusa Liwska Majowa Bazyliańska (między ul. Wysockiego a ul. Oliwską) 10. Pętla tramwajowa linii 21 11. Szkoła Kolejowa 30

KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM 12. Ulice: Poborzańska Białołęcka Myszyniecka 13. Ulice: Kurpiowska Białołęcka Myszyniecka 14. Ulice: Poborzańska Bolesławicka 15. Wylot ul. Majowej do ul. Białołęckiej 16. Ulice: Majowa Białołęcka Kondratowicza Po dokonaniu rozpoznawczego lotu, gdy mamy przed oczami ogólny obraz dawnego Nowego Bródna z lat czterdziestych, pora ponowić przelot, lecz na małej wysokości, tak, aby można było przyjrzeć się szczegółowo budynkom, ulicom, przejeżdżającym tramwajom i furmankom, śpieszącym się ludziom Chciałbym, aby pomocne były załączone do każdego obrazu moje opisy ograniczone subiektywnym rozeznaniem i zawodną pamięcią. Jednocześnie pragnąłbym, by stanowiły zachętę do wzbogacenia ich nowymi wiadomościami i obrazami świadków tamtych lat. 1. Stacja kolejowa Warszawa Praga Oto wspomniany budynek stacji Warszawa Praga (2) usytuowany w pobliżu Domu Dozorców. Wybudowany w 1887 r. w czasie ogromnej rozbudowy praskiego i wolskiego węzła kolejowego, a bezpośrednio związany z obsługą nowo wybudowanej linii do Mławy oraz dla załogi powstałych Warsztatów Kolejowych na Nowym Bródnie, a także okolicznych zakładów na Pelcowiźnie, Żeraniu, Golędzinowie. Stąd podróżowano wówczas także do lewobrzeżnej Warszawy przez most kolejowy pod Cytadelą. Stacja była oczywiście wykonana w konstrukcji drewnianej, gdyż usytuowana był w esplanadzie twierdzy i umocnień śliwickich. Przylegała swą 60-metrową długością do zadaszonego peronu, w środku posiadała wysoki, przelotowy hall kasowy i poczekalnię. Budynek oflankowany był dwiema ozdobnymi wieżyczkami z iglicami. Całość oszalowana profilowanymi deskami z ozdobnym wykończeniem naroży i obramowań otworów, stwarzała wrażenie uzdrowiskowej architektury Nałęczowa, ale także podobnych obiektów w dalekiej Rosji. Obiekt stał w otoczeniu wysokich drzew. Dojazd do niego prowadził jedynie z szosy modlińskiej; mieszkańcy Nowego Bródna dostawali się dzikim dojściem przy Domu Dozorców, po uciążliwym pokonaniu licznych torowisk. Budynek obecnie nie istnieje. W rejonie ul. Staniewickiej istniał teren dawnego klubu sportowego Kolejarskiego Przysposobienia Wojskowego Orzeł (3), mieszczący boisko piłkarsko-lekkoatletyczne, drewnianą trybunę i pomieszczenia dla zawodników, skocznie oraz boiska dla piłki ręcznej. 31

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 2. Dom Dozorców Gdy tramwaj linii 12 lub 21 wyruszał z przystanku przy ul. Św. Wincentego w ul. Odrowąża, miał przed sobą niezabudowany dwukilometrowy odcinek torowiska wzdłuż muru cmentarza żydowskiego, potem rzymsko-katolickiego (4), bez ulic poprzecznych, aż do widniejącego w perspektywie Domu Dozorców. Wtedy zwykle motorniczy włączał korbą dziewiątkę, a pojazd ku uciesze pasażerów mknął, konwulsyjnie miotając się na szynach w prawo i w lewo. Obsadzona potrójnym rzędem topoli ul. Odrowąża, przyjaźnie nazywana Alejki, kończyła się wraz z drzewami przy zachodniej bramie cmentarza i dalej przechodziła w ul. Białołęcką. W pobliżu, usytuowany bezpośrednio przy ulicy, stał największy w dzielnicy, miły sercu gmach Związku Zawodowego Dozorców Domowych (1). Tu zaczynało Nowe Bródno. Powstał gmach czterokondygnacyjny, murowany, z elewacjami licowanymi cegłą cementową, zrealizowany w 1929 r. Od 1932 r. parter i I piętro było wynajęte przez VI Męskie Ogólnokształcące Gimnazjum. Na III piętrze znajdowały się mieszkania. 36. pułk piechoty Legii Akademickiej podarował szkole 8 ha 32

KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM przyległego terenu wraz ze stawem pod urządzenie terenów sportowych. W 1937 r. Miejskie Gimnazjum Męskie nr 8 nazwano imieniem płk. Leopolda Lisa-Kuli. W dniu 5 V 1937 r. na szkolnym placu marszałek Edward Śmigły-Rydz uroczyście wręczył gimnazjum szkolny sztandar. W szkole działała 48 Warszawska Drużyna Harcerska im. P. Wysockiego. W piętrowej sali gimnastycznej, mieszczącej się na parterze północnego skrzydła budynku (obecnie przedzielonej stropem na dwie kondygnacje), wyświetlano w soboty i niedziele atrakcyjne filmy dla dzieci i młodzieży (disneyowskie, kowbojskie, z Tarzanem, Flipem i Flapem, Patem i Patachonem itp). Ze względu na niskie ceny biletów (10 gr.) oraz siedzenie na ławkach gimnastycznych młodzież swojsko nazwała kino Dziadówka. Przy głównym wejściu czynna była biblioteka publiczna. W czasie okupacji, po zajęciu przez Niemców zespołu szkół przy ul. Bartniczej, do 1941 r. w budynku odbywały się lekcje szkół powszechnych. W sąsiedztwie zachodniej bramy cmentarnej przytuliły się do muru ogrodzenia liczne zakłady kamieniarstwa nagrobnego (5), budki z wieńcami z kwiatów żywych i blaszanych, zniczami oraz stragany z obwarzankami i pańską skórką. 33

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA 3. Pętla linii tramwajowej 12 i wejście na cmentarz rzymskokatolickiego od ul. Odrowąża Tu kończy się ul. Odrowąża (zwana sympatycznie Alejki ) i zaczyna swój bieg ul. Białołęcka. Tu posiada swą pętlę (6) linia tramwajowa 12, której trasa wiodła z dalekiego Służewia ul. Puławską, przez plac Unii Lubelskiej, Marszałkowską, Alejami Jerozolimskimi, mostem Poniatowskiego, Zieleniecką, Targową, Wileńską, Konopacką, 11. Listopada i Odrowąża. Tu także znajduje się zachodnia brama cmentarza rzymsko-katolickiego (4), jednego z największych w Europie. Nekropolia została poświęcona 20 XI 1887 r. przez abp. Wincentego Popiela Chościaka. Posiada powierzchnię 113 ha i jest ogrodzona licowym murem ceglanym długości ok. 5000 m. Gości cmentarnych i spacerowiczów obsługiwały dwa bary przytulone do głównego wejścia: Bar pod dwójką w zapadłym drewniaku (7) przy murze ogrodzenia Białołęcka 2 oraz po przeciwnej stronie ulicy bar Rzym (8), który w czwartki wydawał słynne flaki na gorąco. Obecnie nieco rozbudował się i zmienił elewację. Ze względu na usytuowanie lokale nazywane były miło: Bar pod Trupkiem. W pierwszej poprzecznej ul. Budowlanej urodził się mieszkał znany podróżnik i varsawianista Olgierd Budrewicz. 34

KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM U góry rysunku na terenie Warsztatów Kolejowych (WK), obok budynku Ambulatorium (9) widać obiekt Kolejowego Domu Kultury (10); mieścił kino Kolejowe oraz zespół pomieszczeń oświatowych. Kino czynne było w soboty i niedziele, wyświetlało filmy dla młodzieży i dorosłych, nie premierowe, lecz z tańszymi biletami. Strop sali wsparty był na dwu rzędach słupów, które trochę ograniczały widoczność. 4. Główne wejście do warsztatów kolejowych od ul. Palestyńskiej Między torowiskami szlaku kolejowego a gruntową ul. Oliwską rozciągały się potężne hale naprawcze i magazyny Warsztatów Kolejowych (WK), nanizanych wzajemnie na nitki torów zakładowych. Od ul. Białołęckiej do głównego wejścia prowadziła brukowana ul. Palestyńska. Główne wejście znajdowało się w poszerzeniu ul. Oliwskiej, na wlocie ul. Palestyńskiej. Strzeżone ono było portiernią w małym parterowym budynku (11), z elewacją z licowej czerwonej cegły; po przeciwnej stronie usytuowano podobny budynek mieszczący Ambulatorium Kolejowe (9). Oba obiekty zachowały się. Od wjazdu, w kierunku północnym rozciągał się aż do ul. Kiejstuta zadrzewiony pas zieleni, w którym znajdował się drewniany piętrowy budynek mieszkalny 35

WARSZAWSKIE NOWE BRÓDNO 1940 WYDOBYTE Z MGŁY ZAPOMNIENIA dyrektorów (12), w pobliżu murowany, z ozdobnym detalem, parterowy dom dla ogrodnika i pracowników gospodarczych (13), opodal sad, piwniczka gospodarcza i sadzawka. Przy portierni w zieleni znajdował się ozdobny wodotrysk i miejsce dla różnych ekspozycji. Na rogu ul. Białołęckiej stał parterowy drewniak p. Całki (14) z doskonałym sklepem delikatesowym i paszteciarnią; przy nim zaś zawsze umajony drewniany krzyż. Dalej, aż do ul. Julianowskiej, zagościł bazar p. Edwarda Kobuszewskiego (15), wyposażony w otwarte kramy, postój furmanek ogrodników, zaś od ul. Białołęckiej w zamknięty pawilon mieszczący m.in. kawiarenkę, pracownię kapeluszy, jatkę koszerną dla żydowskiej klienteli. Na rogu ulic Julianowskiej i Oliwskiej wyróżniał się swą kolorystyką piętrowy dom: miał białe tynki ścian i bardzo niebieską stolarkę okienną (16). Obok, na pustym placu często rozwijały swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki. W dole rysunku stoi samotnie dwupiętrowa kamienica mieszkalna (17); sąsiednia zabudowa została spalona we wrześniu 1939 r. W budynku tym zamieszkiwała i prowadziła sklep z materiałami piśmiennymi (i laurkami jej autorstwa) malarka p. Janina Strzeszewska, autorka obrazu przedstawiającego M.B. Różańcową nad płonącym Nowym Bródnem w 1944 r. 36

KOLEJARSKIE NOWE BRÓDNO Z 1940 R.. RYSUNKI SZCZEGÓŁOWE OD POŁUDNIA Z OPISEM 5. Od ul. Julianowskiej do ul. Nadwiślańskiej Po wschodniej stronie ul. Białołęckiej ciągnie się pas rzadko zabudowanego terenu jest to pozostałość po wojennej pożodze z września 1939 r. A był to wzdłuż Białołęckiej zwarty ciąg drewnianych, przeważnie piętrowych domów, których partery mieściły rozmaitej branży sklepy i zakłady usługowe. Na skrzyżowaniu z ul. Julianowską była cukiernia Pawlaka, Koprowa sprzedawała patefony, działał sklep bławatny Katzowej i tętnił życiem bazar Kobuszewskiego. Na następnym, z ul. Syrokomli, usadowił się sklep firmowy Agril ze Starego Bródna, naprzeciw papeteria Różyckiej, po przeciwnej apteka Rościszewskich i skład drewna Zorza. We wschodniej połaci ulicznej ku Nadwiślańskiej, na posesji Manchajmerowej, był sklep spożywczy Jutrzenka, bławatny Hermanki i zakład fotograficzny Minakierowej. Ślad po nich zaginął, pozostały chaszcze na zgliszczach. Po zachodniej stronie odcinka ul. Białołęckiej ostały się dwa murowane domy (17), (18) oraz znana restauracja z bilardem Popielarskiej (19). Obok budynku (17), na pustym placu, często rozwijały swe dwumasztowe namioty wędrowne cyrki. W zakończeniu ul. Nadwiślańskiej, gdzie dochodziła ona do ul. Oliwskiej, istniało duże zbiorowisko drewnianych domów: po stronie południowej długi, parterowy szeregowiec (20) z oknami poddasznymi, prześwitami i gankami, a po przeciwnej, na posesji ciągnącej się aż do ul. Kiejstuta, rozlokował się duży kompleks zróżnicowanej zabudowy mieszkaniowej, której właścicielami byli Alina i Edward Kobuszewscy. Zamieszkiwali tu do 1935 r. na piętrze frontowego budynku (21) wraz córkami: Marią i Hanną oraz synem Janem (przyszłym aktorem); później przenieśli się do Śródmieścia. Na sąsiedniej posesji usadowiła się gmina żydowska (22); bezpośrednio przy ulicy stał dwupiętrowy budynek zamieszkały przez Żydów, w głębi obiekty mieszczące m.in. Żydowską Niższą Szkołę Ogólnokształcącą Religijną oraz Dom Modlitwy. Perspektywę ul. Nadwiślańskiej zamykała potężna bryła hali Warsztatów Kolejowych, w obramowaniu drzew kolejowego ogrodu. W górnym narożu rysunku u wylotu ul. Kiejstuta do ul. Oliwskiej widać portiernię (23) do Depot kolejowego. 6. Od ul. Nadwiślańskiej do kina Klub Ul. Białołęcka wkracza w swój centralny odcinek, ku rozwidleniu z ul. Wysockiego przy ul. Bartniczej. Kończy się pusty obszar pogorzeliska z 1939 r. Na skrzyżowaniu z ul. Nadwiślańską zgromadziły się budynki z licznymi sklepami i usługami. Oto przy małym skwerku z kioskiem rozsiadła się znana restauracja Olszewskiego (24), zwana pieszczotliwie Pod Kocim Łbem, gdzie m.in. można było za drobniaki posłuchać cymbałowych dźwięków grającej szafy i zagrać na bilardowym stole. W końcu budynku była maleńka owocarnia, którą obsługiwał ugrzeczniony Żyd Emer. Obok bezpośrednio przylegał parterowy, murowany budynek braci Matkowskich (25). Wincenty prowadził dobrze zaopatrzony sklep spożywczo-kolonialny (dziś można by go nazwać delikatesowy), którego wnętrze pachniało egzotycznie i korzennie. Jan obsługiwał skład apteczny, z przeszklonymi regałami i kontuarami, przyjemnie woniejący sterylnością i perfumami. Po drugiej stronie Nadwiślańskiej stał długi, piętrowy drewniak rzeźnika Cyrana (26), którego parter był całkowicie nafaszerowany różnymi sklepikami, m.in. Mikulskiej, Filipkowej, Karaszewskiej, Krzyżanowskiego, warsztat szewski Gromczyńskiego. W sąsiednim piętrowym domu od ul. Białołęckiej (27) ulokowały się dwie kolektury Monopolu Loteryjnego i przejściowo sklep księgarsko-papierniczy Promień 37