STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIII zeszyt 1 313 Marcin Ratajczak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie WYKORZYSTANIE ŚRODKÓW Z FUNDUSZY UNII EUROPEJSKIEJ W DZIAŁALNOŚCI MAŁYCH ORAZ ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW WIEJSKICH Z WARMII I MAZUR USE OF FUNDS FROM EUROPEAN UNION IN THE ACTIVITIES OF SMALL AND MEDIUM RURAL ENTERPRISES FROM WARMIA AND MAZURY Słowa kluczowe: małe i średnie przedsiębiorstwa, obszary wiejskie, fundusze Unii Europejskiej Key words: small and medium enterprises, rural areas, European Union funds Synopsis. W artykule przedstawiono zagadnienia związane w wykorzystaniem środków z funduszy Unii Europejskiej w działalności małych oraz średnich przedsiębiorstw wiejskich z Warmii i Mazur. Podjęte zostały zagadnienia dotyczące składania aplikacji przez badane firmy, przeznaczenia środków UE oraz głównych trudności przy ich pozyskiwaniu. Wykorzystano badania własne obejmujące lata 2005-2007. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wypełnienie tych wniosków dla przedsiębiorców wiejskich było zbyt trudne, a nie mieli oni odpowiedniego wsparcia ze strony instytucji lokalnych w tym zakresie oraz wystarczającej ilości środków finansowych na pozyskiwanie wiedzy w tym zakresie. Wstęp Pojęcie przedsiębiorczości stało się bardzo popularne w ostatnich kilkunastu latach, zarówno w literaturze naukowej oraz języku potocznym. Problematyka dotycząca przedsiębiorczości jest przedmiotem badań prowadzonych w wielu ośrodkach naukowych i podejmowana w ramach wielu takich dyscyplin naukowych, jak: ekonomia, zarządzanie, socjologia i psychologia. Dyscypliny te, z uwagi na swoje zainteresowania, podejmują jej aspekty ekonomiczne, społeczne, osobowościowe i edukacyjne. Jednak w większości podejść do tego zagadnienia, a szczególnie w znaczeniu mikroekonomicznym, przedsiębiorczość łączona jest z działalnością gospodarczą oraz korzyściami o charakterze ekonomicznym osiąganymi przez podmioty działające na rynku lokalnym, regionalnym lub w całej gospodarce [Sikorska-Wolak 2008]. W ujęciu makroekonomicznym natomiast przedsiębiorczość rozumiana jest jako główny czynnik rozwoju gospodarczego, co podkreślał już na początku ubiegłego stulecia Schumpeter [1960], pokazując zgodność pomiędzy makroekonomiczną teorią rozwoju gospodarczego a mikroekonomiczną koncepcją indywidualnego przedsiębiorcy i innowatora. Należy także podkreślić, że przedsiębiorca powinien starać się efektywnie i umiejętnie wprowadzać innowacje oraz odpowiednio wykorzystywać własny kapitał, który w analizowanym przypadku stanowią pozyskane środki finansowe z funduszy Unii Europejskiej. Znaczenie obszarów wiejskich w Polsce jest bardziej istotne niż w innych krajach europejskich. Wieś w naszym kraju jest miejscem zamieszkania dla prawie 40% polskiego społeczeństwa, dla ponad 30% stanowi główne źródło utrzymania, a dla jednej czwartej jest to miejsce zatrudnienia [Kłodziński 1999]. W związku z tym istnieje duża potrzeba kreowania przedsiębiorczości w środowisku wiejskim oraz, dzięki temu, szukania możliwości zatrudnienia i zwiększenia dochodów ludności wiejskiej. Powinno to się odbywać przede wszystkim poprzez rozwój infrastruktury obszarów wiejskich i wykorzystanie zasobów wytwórczych w tych regionach [Makarski 1999]. Szczególnie pożądaną na obszarach wiejskich wydaje się być mała i średnia przedsiębiorczość, jako czynnik aktywizujący ich rozwój, umożliwiający ich wielofunkcyjność oraz przyczyniający się do ograniczenia wielu niekorzystnych zjawisk, jak: duża skala bezrobocia jawnego i ukrytego, słaba sytuacja finansowa rodzin rolniczych, niewielki stopień zaawansowania pozarolniczych funkcji wsi oraz rosnąca migracja młodych ludzi do miast. Wymienione niekorzystne zjawiska występują w największym nasileniu na obszarach wiejskich położonych peryferyjnie, zwłaszcza na północno-wschodnich terenach Polski. Rozwój przedsiębiorczości jest dla tych obszarów szansą ożywienia społeczno-gospodarczego poprzez dywersyfikację gospodarstw rolnych oraz wielofunkcyjny rozwój tych terenów [Sikorska-Wolak 2008].
314 Marcin Ratajczak Celem artykułu była analiza kierunków wykorzystania środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej przez małe i średnie przedsiębiorstwa wiejskie z Warmii i Mazur oraz określenie źródeł ich pozyskiwania i identyfikacja barier. Charakterystyka badanej populacji Badania zostały przeprowadzone w 2008 roku metodą ankietową za pomocą kwestionariusza oraz obejmowały 186 małych (10-49 pracowników) i średnich (50-249) przedsiębiorstw prowadzących działalność pozarolniczą na obszarach wiejskich Warmii i Mazur. W badanej próbie przeważały małe przedsiębiorstwa (76%), a firmy średnie stanowiły 24%. Prawie 43% ankietowanych firm zlokalizowane było na obszarach wiejskich podregionu elbląskiego, 38% w podregionie olsztyńskim oraz około 19% w podregionie ełckim. Około 74% badanych podmiotów miało stabilną pozycję na rynku, ponieważ działało już kilkanaście lat (przed 1989 rokiem powstała co piąta firma, a w latach 1990-1999 ponad połowa badanych przedsiębiorstw). W okresie przed akcesją Polski do struktur Unii Europejskiej, czyli w latach 2000-2004, zostało utworzonych 20% badanych firm, a po wejściu Polski do Wspólnoty Europejskiej 11 podmiotów (5,9% badanej populacji). Mężczyźni byli właścicielami 54% ankietowanych podmiotów, a kobiety 46%. Występowało wyraźne zróżnicowanie właścicieli firm w odniesieniu do ich wieku. Ponad połowa ankietowanych miała 46 lat i więcej (odpowiednio: właściciele w wieku 46-55 lat 38%, a powyżej 56 lat ok. 13%). Co trzeci przedsiębiorca znajdował się w przedziale wiekowym 30-45 lat (60 jednostek gospodarczych), a najmłodsi właściciele, w wieku do 30 lat, stanowili ok. 17% całej badanej populacji. Tabela 1. Wykształcenie właścicieli przedsiębiorstw w zależności od płci i wieku [%] Table 1. Education of owner of enterprises depending on sex and age [%] Wykształcenie/ Education Ogółem/ Total Udział procentowy/share of answers płeć/sex wiek [lata]/age [years] mężczyzna/ do 30/less man than 30 kobieta/ woman 30-45 46-55 powyżej 55 lat/more than 55 Wyższe/High 43,0 52,5 47,5 26,3 28,8 32,5 12,4 Średnie/ Average 47,0 45,5 54,5 10,2 34,1 42,0 13,7 Zasadnicze/ Fundamental 10,0 11,1 88,9 5,6 38,9 44,4 11,1 Korzystnie prezentowała się struktura właścicieli badanych firm według ich wykształcenia, co przedstawiono w tabeli 1. Zarządzający 43% firm mieli wykształcenie wyższe, co jest pozytywnym zjawiskiem, jeśli chodzi o prowadzenie działalności na obszarach wiejskich (biorąc pod uwagę migracje osób wykształconych ze wsi do miast). Jeśli chodzi o płeć, to nie było w przypadku tego poziomu wykształcenia wyraźnego zróżnicowania występowała nieznaczna przewaga kobiet z tym poziomem wykształcenia. Natomiast wykształcenie wyższe mieli głównie właściciele w wieku 30-55 lat (ponad 60%). Co czwarty zarządzający z wykształceniem wyższym miał do 30 lat. Prawie połowa ankietowanych miała wykształcenie średnie. Nieznaczną przewagę mieli w tej grupie mężczyźni, a przedział wiekowy zdominowany był przez zarządzających w wieku 46-55 lat. Pozostali właściciele firm mieli jedynie wykształcenie zasadnicze (około 10% badanej populacji) występowała duża dominacja mężczyzn w wieku 30-55 lat (ponad 83%). Ponad 1/3 ankietowanych prowadziła działalność w sekcji handlowej, co jest charakterystyczne także dla wszystkich małych i średnich podmiotów w skali kraju. Natomiast znacznie większy udział mieli przedsiębiorcy zajmujący się przetwórstwem przemysłowym i budownictwem (odpowiednio co czwarty oraz co piąty ankietowany), co wynikało z częstego lokalizowania tych podmiotów na obszarach wiejskich w pobliżu dużych miast. Pozostałe sekcje, transport oraz hotele i restauracje stanowiły ok. 19% struktury badanych podmiotów. Należy zwrócić uwagę na to, że na obszarach wiejskich praktycznie nie występowały podmioty z sekcji obsługa nieruchomości i firm.
315 Najwięcej badanych podmiotów wiejskich (ponad 70%) funkcjonowało jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i jako osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Te dwie formy prawne wyraźnie zdominowały badaną populację i były także najbardziej popularne w skali całego kraju. W pozostałych przypadkach ankietowane przedsiębiorstwa funkcjonowały jako spółki jawne, co dziesiąte jako spółki cywilne oraz 2 przedsiębiorstwa były zarejestrowane jako spółki akcyjne. Wykorzystanie środków z funduszy Unii Europejskiej przez badane przedsiębiorstwa wiejskie z Warmii i Mazur Dotacje z funduszy UE wymagają od przedsiębiorców własnego wkładu, jednak oferują pomoc w postaci zwrotu części zainwestowanego wcześniej kapitału. Dotacje dają korzyści finansowe przedsiębiorcom w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. W badanej zbiorowości tylko 1/3 ankietowanych przedsiębiorców (30,7%) aplikowała w latach 2005-2007 o dotacje z UE. Ponad połowa z nich (55%) tylko raz składała aplikację o dofinansowanie z UE, prawie 44% badanych aplikowało kilkakrotnie. Jedno średnie przedsiębiorstwo składało aplikacje kilkadziesiąt razy (1,7% populacji, która aplikowała o dofinansowanie) otrzymało dofinansowanie 8-krotnie. Był to średni podmiot z branży Rysunek 1. Pochodzenie wsparcia z UE dla badanych przedsiębiorstw według źródeł Figure 1. Origin of support from the EU for researched enterprises according to sources meblarskiej, który dzięki funduszom stał się prężnym i wysoko konkurencyjnym przedsiębiorstwem. Jest to przykład, że warto często aplikować o taką formę pomocy nawet, gdy kilkakrotnie wnioski zostaną odrzucone. Natomiast otrzymanie wsparcia z funduszy Unii Europejskiej miało miejsce w przypadku 70% aplikujących przedsiębiorstw, co oznacza dla 30% odrzucenie wniosków o dofinansowanie. Badani przedsiębiorcy, którzy dostali wsparcie z UE korzystali z czterech źródeł: Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw 47,5% podmiotów, SAPARD 32,5% firm, PHARE 15% oraz Europejski Fundusz Społeczny 5% (rys. 1). Przeznaczenie pozyskanych środków z funduszy UE przez badanych przedsiębiorców zaprezentowano na rysunku 2. pokrycie kosztów eksportu/cover the cost badania i innowacje/ of export 3% research and innovation 6% usługi doradcze/ consulting services 7% certyfikaty/certificates 8% nowe miejsca pracy/new places to work 8% usługi szkoleniowe/ training services 9% ochrona środowiska/environment 3% inwestycje w środki trwałe/investments in fixed assets 56% Rysunek 2. Przeznaczenie pozyskanych środków z UE przez badanych przedsiębiorców Figure 2. Allocation of won means from EU by researched businessmen
316 Marcin Ratajczak 100% 80% 82,8% 71,5% 60% 40% 20% 30,7% 22,1% 18,2% 14,5% 11,1% 0% zbyt czasochłonne procedury/too timeconsuming procedures zbyt skomplikowane procedury/too complicated procedures brak czasu/lack of time nie ma się kto tym nie są atrakcyjne zająć/who do not pod względem have to take care of ekonomicznym/are not economically attractive brak takiej potrzeby/no such need Rysunek 3. Trudności w pozyskiwaniu środków z funduszy UE według badanych przedsiębiorców Figure 3. Difficulties of winning means from the EU according to researched businessmen odrzucenie wniosków/rejection Spośród badanych przedsiębiorców, prawie 60% projektów dofinansowanych z dotacji UE przeznaczonych było na inwestycje w środki trwałe. Pozostałe przeznaczenie tych środków miało wyraźnie mniej wskazań w badanej populacji. Co dziesiąta firma przeznaczała pozyskane środki na usługi szkoleniowe oraz nowe miejsca pracy (głównie średnie podmioty). Natomiast małe firmy dominowały w lokowaniu tych środków na certyfikaty jakości (7,5% ankietowanych) oraz usługi doradcze (7%). Niestety tylko 3% przeznaczono na pokrycie kosztów eksportu, co potwierdza fakt, że firmy te działały przede wszystkim na rynku krajowym i regionalnym, a w mniejszym stopniu na rynku unijnym. Badani przedsiębiorcy zostali poproszeni także o wskazanie trudności w pozyskiwaniu środków z funduszy Unii Europejskiej w regionie Warmii i Mazur (rys. 3). Większość ankietowanych stwierdzało, że procedury wykonawcze przy ubieganiu się o fundusze są zbyt czasochłonne (ponad 82% odpowiedzi) lub zbyt skomplikowane (ponad 71% wskazań). Niemal co trzecie przedsiębiorstwo wskazało na brak czasu niezbędny do przygotowania wniosków (głównie małe podmioty), a co piąte stwierdzało, że nie ma się kto tym zająć (również dominacja małych firm). Dla ponad 18% ankietowanych fundusze UE nie były atrakcyjne pod względem ekonomicznym, co pokazuje niski zakres wiedzy z tego zakresu. Średnie przedsiębiorstwa jako przyczynę wskazywały po prostu brak takiej potrzeby (prawie 15% wskazań), a niemal 11% badanych firm zniechęciło się, gdy ich wnioski odrzucono. Podsumowanie Tylko 30% ankietowanych przedsiębiorców aplikowało w latach 2005-2007 o dotacje z UE, a ponad połowa z nich tylko raz składała wniosek o dofinansowanie. Znaczna większość projektów dofinansowanych z dotacji UE przeznaczonych było na inwestycje w środki trwałe. Za główne przyczyny braku zainteresowania pomocą finansową z UE większość badanych przedsiębiorców wskazywała na zbyt czasochłonne i skomplikowane procedury wykonawcze. Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że wypełnienie tych wniosków dla przedsiębiorców wiejskich było zbyt trudne, a nie mieli oni odpowiedniego wsparcia ze strony instytucji lokalnych w tym zakresie oraz wystarczającej ilości środków finansowych na pozyskiwanie wiedzy w tym zakresie. Powyższe wyniki wskazują na potrzebę wypracowania oferty, która będzie w łatwy i przystępny sposób pokazywała możliwości dofinansowania inwestycji z funduszy Unii Europejskiej w małych i średnich przedsiębiorstwach z obszarów wiejskich. Pożądany jest także rozwój działań związanych z dywersyfikowaniem źródeł informacji poprzez tworzenie baz danych pokazujących możliwości otrzymania wsparcia finansowego z Unii Europejskiej. Podany w artykule przykład przedsiębiorstwa pokazuje, że dzięki funduszom można stać się prężną i wysoko konkurencyjną firmą oraz obrazuje to istotny wpływ środków unijnych na rozwój gospodarczy, a przede wszystkim na rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich.
317 Literatura Kłodziński M. 1999: Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa. Makarski S. 1999: Teoria i praktyka przedsiębiorczości w agrobiznesie. [W:] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości gospodarczej na obszarach wiejskich w kontekście integracji z Unią Europejską. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn. Schumpeter J. 1960: Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa. Sikorska-Wolak I. 2008: Wieloaspektowość przedsiębiorczości i jej postrzeganie przez mieszkańców wsi. [W:] Doradztwo w działalności przedsiębiorczej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Summary The paper presents issues related to the use of funds of the European Union for small and medium-sized enterprises in rural areas of Warmia and Mazury. Issues have been taken for application by the fi rms surveyed, use of EU funds and the main difficulties in obtaining them. Used their own studies covering the period 2005-2007. The analysis shows that the fulfi llment of these proposals for rural entrepreneurs was too diffi cult and they had no adequate support from local institutions in this fi eld and suffi cient funds for the acquisition of knowledge in this fi eld. Adres do korespondencji: dr Marcin Ratajczak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (22) 593 41 82 e-mail: marcin_ratajczak@sggw.pl