Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania Niska sprawność intelektualna Inteligencja niższa niż przeciętna Upośledzenie umysłowe Zaniedbanie Środowiskowe Dydaktyczne Schorzenia neurologiczne Epilepsja ( padaczka) Mózgowe Porażenie Dziecięce Wady zmysłów Wzroku Słuchu Dysleksja rozwojowa Dysleksja Dysortografia Dysgrafia ( dotyczy uczniów o prawidłowym rozwoju intelektualnym)
Według definicji z 1994 roku, opublikowanej przez Międzynarodowe Towarzystwo Dysleksji im. Ortona, dysleksja jest ( )jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie (tzn. zmieniona jest struktura centralnego układu nerwowego). Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu (rozumieniu) pojedynczych słów ( ). Trudności te są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych i trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju, ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawności pisania.
Definicja wskazuje że bezpośrednią przyczyną dysleksji są najczęściej zaburzenia funkcji słuchowo językowych (głównie fonologicznego aspektu języka),jednak nie wyczerpuje wszystkich możliwych powodów. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu mogą być uwarunkowane zaburzeniami funkcji wzrokowych ( uwagi, postrzegania, pamięci wzrokowej), wzrokowo przestrzennych, ruchowych (motoryki małej i dużej ) oraz ich integracji, którą określają terminy : integracja sensoryczna, integracja percepcyjno motoryczna. Zaburzeniom tym często towarzyszą zakłócenia rozwoju lateralizacji czynności ruchowych ( np. oburęczność) i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
Powszechnie przyjęta definicja mówi, że dysleksja rozwojowa to zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo: stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji, sprzyjających warunków społeczno - kulturowych.
Dysleksja rozwojowa to inaczej specyficzne trudności w nauce czytania i pisania, występują one od początku nauki.
Określenie rozwojowa lub wrodzona wskazuje na wczesne uwarunkowania tych trudności ( nie są one nabyte okresie późniejszym). Określenie specyficzne w odniesieniu do trudności w czytaniu i pisaniu stosowane jest dla podkreślenia charakteru trudności o ograniczonym, wąskim zakresie. Występują one u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, co odróżnia je od uogólnionych trudności w nauce u dzieci o opóźnionym rozwoju umysłowym.
Dysleksja Trudności w czytaniu Dysleksja rozwojowa Dysortografia Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni Dysgrafia Niski poziom graficzny pisma
Dysleksja - rozumiana jako trudności w czytaniu, przejawiające się zaburzeniami tempa i techniki czytania, jak i stopnia rozumienia treści. Dysortografia - czyli trudności z opanowaniem poprawnej pisowni pod względem ortograficznym. Dysgrafia - są to trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma. Dysgrafia wyraża się w formie zniekształceń strony graficznej pisma, takich jak niedokładności w odtwarzaniu liter, złe proporcje liter w wyrazie, Stosowanie tych trzech terminów: dysleksja,dysgrafia, dysortografia daje możliwość precyzyjnego określenia obszaru trudności i jest zgodne z etymologią tych terminów oraz obszarem klinicznym omawianych zaburzeń, gdy występują w izolacji.
dysleksja typu słuchowojęzykowego, gdy zaburzone są funkcje słuchowojęzykowe (spostrzeganie słuchowe, pamięć słuchowa, funkcje językowe) Typy dysleksji dysleksja typu wzrokowoprzestrzennego, gdy zaburzone są funkcje wzrokowo-przestrzenne (spostrzeganie wzrokowe, spostrzeganie przestrzeni, pamięć wzrokowa), Dysleksja typu integracyjnego, gdy zaburzone są funkcje percepcyjno-motoryczne (wzrokowe, słuchowe, dotykowe i motoryczne). Dysleksja typu mieszanego - występują zaburzenia słuchowo-językowe oraz zaburzenia wzrokowoprzestrzenne,
Wyróżnia się zwykle 5 podstawowych koncepcji mówiących o pierwotnych przyczynach dysleksji: 1.Koncepcja Genetyczna Według koncepcji genetycznej przyczyną zaburzeń i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu są geny przekazywane z pokolenia na pokolenie. Jest to dziedziczenie dysleksji. 2.Koncepcja opóźnionego dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego; Według koncepcji opóźnionego dojrzewania uważa się, że zaburzenia dyslektyczne są związane ze spowolnieniem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego, spowodowanym przez takie czynniki jak geny, hormony.
3.Koncepcja Organiczna; Koncepcja organiczna głosi, że przyczyną są mikrouszkodzenia tych okolic mózgu, które szczególnie uczestniczą w procesie czytania i pisania. Związane jest to ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi oddziałującymi na ośrodkowy układ nerwowy w okresie okołoporodowym. 4. Koncepcja hormonalna Według koncepcji hormonalnej, przyczyną dysleksji jest niedokształcenie struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowy model rozwoju mózgu, tzn. zablokowanie lewej półkuli mózgowej, czyli tej, która jest szczególnie związana z mową. Szkodliwym czynnikiem może tu być nadprodukcja hormonów, np. testosteronu.
5.Koncepcja psychogenna Koncepcja psychogenna upatruje przyczynę w zaburzeniach emocjonalnych spowodowanych przez urazy psychiczne, stres. Jest ona przez większość badaczy traktowana jako wytłumaczenie nasilania się objawów dysleksji, a nie ich powstawania.
pochodzących z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i skomplikowanego porodu są to dzieci urodzone przedwcześnie, w zamartwicy, z niską wagą urodzeniową, w złym stanie fizycznym (w skali Apg poniżej 6 pkt). obciążonych genetycznie w rodzinie występuje dysleksja, opóźnienia w rozwoju mowy, leworęczność u których można zaobserwować dysharmonie w rozwoju psychomotorycznym tzn. występują u nich symptomy ryzyka dysleksji.
Motoryka duża - opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy Już w wieku niemowlęcym możemy zaobserwować pewne symptomy nieprawidłowości. Dzieci nie raczkują lub mało raczkują, gorzej utrzymują równowagę w posta wie siedzącej i stojącej. Minimalne dysfunkcje neurologiczne, jak np. obniżony tonus mięśniowy, asymetryczną pozycję ciała podczas leżenia i siedzenia, utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone, które powinny zaniknąć do końca pierwszego roku życia.
Funkcje wzrokowe, koordynacja wzrokowo-ruchowa - opóźnienie rozwoju grafomotorycznego. Dzieci nie próbują same rysować, w wieku 2 lat nie naśladują rysowania linii, w wieku 2 lat 6 miesięcy nie potrafią naśladować kierunku poziomego i pionowego linii, w wieku 3 lat nie umieją narysować koła; Funkcje językowe - opóźnienie rozwoju mowy Dzieci później wypowiadają pierwsze słowa (w pierwszym roku życia), w wieku 2 lat - zdania proste i w wieku 3 lat - zdania złożone. motoryka mała opóźniony rozwój motoryki rąk ( dzieci są mało zręczne manualnie) Motoryka duża opóźniony rozwój ruchowy ( trudności z utrzymaniem równowagi, automatyzacją chodu. Później zaczynają chodzić, biegać.
Motoryka duża - niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, która objawia się tym, że dziecko: słabo biega, ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, np. podczas chodzenia po linii krawężnika, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, hulajnodze, jest niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych
Motoryka mała - słaba sprawność ruchowa rąk, której symptomami są: trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych, np. zapinania małych guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych, takich jak nawlekanie korali. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, w zakresie której zaburzenia objawiają się: trudnościami z budowaniem z klocków, niechęcią dziecka do rysowania, wykonywaniem bardzo uproszczonych rysunków, poprzez nieprawidłowy sposób trzymania ołówka w palcach, przez co w rezultacie dziecko rysując za mocno lub za słabo go przyciska brakiem umiejętności rysowania koła - w wieku 3 lat, kwadratu i krzyża -w wieku 4 lat, trójkąta i kwadratu opartego na kącie - w wieku 5 lat
Funkcje wzrokowe - zaburzenia w rozwoju objawiają się: trudnościami w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek, mozaiki; nieporadnością w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie), Orientacja w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeniczyli opóźnienie orientacji Z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie umie wskazać prawej ręki ( myli się ).
Funkcje językowe - zaburzenia stają się widoczne poprzez: opóźniony rozwój mowy, nieprawidłową artykulację wielu głosek, jako trudności z wypowiadaniem nawet niezbyt złożonych wyrazów (częste przekręcanie wyrazów), wydłużony okres posługiwania się neologizmami. trudności z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów, trudności z zapamiętaniem i przypominaniem nazw (szczególnie sekwencji nazw, takich jak pory dnia, nazwy posiłków), trudności z zapamiętaniem krótkich wierszyków i piosenek, trudności z budowaniem wypowiedzi, używanie głównie równoważników zdań i zdań prostych, mały zasób słownictwa;
Lateralizacja - opóźniony rozwój, który objawia się: brak przejawów preferencji jednej ręki, dziecko używa na zmianę raz prawej raz lewej ręki;
Objawy jak wyżej oraz: Motoryka duża - obniżona sprawność ruchowa, która objawia się tym, że: dziecko ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych, takich jak chodzenie po linii, stanie na jednej nodze, ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, łyżwach, rowerze, hulajnodze;
Motoryka mała - mała sprawność manualna, dla której charakterystyczne są: nadal utrzymują się trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. z zawiązywaniem sznurowadeł na kokardkę, posługiwaniem się nożyczkami, trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków ruchowych podczas ry sowania i pisania, np. dziecko pomimo wielu ćwiczeń niewłaściwie trzyma ołówek w palcach, w niewłaściwym kierunku kreśli linie pionowe (od dołu do góry) i poziome (od prawej do lewej);
Koordynacja wzrokowo-ruchowa - zaburzenia objawiają się: trudnościami z rzucaniem i chwytaniem piłki, dziecko źle trzyma ołówek w palcach (nieprawidłowy chwyt), ma trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycz nych (np. rysowaniem rombu w wieku 6 7 lat); Funkcje językowe - zaburzenia objawiają się jako: wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek, np.sosa lub szosza), błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne,
trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne: nad - pod, za - przed, wewnątrz - na zewnątrz, trudności z manipulowaniem strukturą fonologiczną słów (np. problem w poleceniach typu: odszu kaj słowa ukryte w nazwie lewkonia", o czym myślę: Baba..aga rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji (np. w poleceniach typu: wymyśl rym do słowa mama", które słowa się rymują: Tomek-Adam-domek" a które słowo brzmi inaczej; któ re brzmią podobnie kolejka-pociąg-kolega"),
trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, trudność z zapamiętywaniem nazw, trudność z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwen cje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś -jutro i sekwencji cyfr: szeregów 4-cyfrowych; dziecko ma trudności z dokonywaniem operacji (analizy, syntezy, opuszczania, dodawa nia, zastępowania, przestawiania) na cząstkach fonologicznych (logotomach, sylabach, głoskach) w takich zadaniach, jak wydzielanie sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej), analizowaniem struktury;
funkcje wzrokowe zaburzenia, które można dostrzec, gdy dziecko ma: trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowa niem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków lego, układania mozaiki, trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. figur geometrycznych, liter m-n, l t ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d); Lateralizacja - opóźnienie rozwoju lateralizacji - obserwujemy brak ustalenia ręki dominującej; dziecko nadal jest oburęczne;
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni : Dziecko ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała, gdy określa terminami: prawe - lewe (np. prawa i lewa ręka, noga, ucho); nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo); orientacja w czasie - zaburzenia dotyczące trudności z określaniem pory roku, dnia; Czytanie nasilone trudności w nauce czytania (bardzo wolne tempo czytania, głównie głoskowanie i nie zawsze dokonywanie syntezy, częste przekręcanie wyrazów, brak rozumienia przeczytanego zdania. Pisanie dziecko często zapomina i myli litery, pisze litery i cyfry zwierciadlane, często odwzorowuje wyrazy, zapisując je od strony prawej do lewej.
motoryka duża, czyli mała sprawność ruchowa całego ciała, która objawia się tym, że dziecko: ma nadal trudności z opanowaniem jazdy na hulajnodze, dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach, niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach w-f, ponieważ ma trudności z wykonywaniem niektórych ćwiczeń, np. układów gimnastycznych; motoryka mała, czyli obniżona sprawność ruchowa rąk - zauważamy, że dziecko: nadal w pełni nie opanowało czynności samoobsługowych związanych z ubieraniem się, myciem i jedzeniem (nożem i widelcem); koordynacja wzrokowo-ruchowa - zaburzenia objawiają się: trudnościami z rzucaniem do celu i chwytaniem,
niechęcią do rysowania i pisania, poprzez sposób trzymania ołówek/długopis, przez co ręka szybko się męczy, trudnościami z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, poprzez niski poziom graficzny rysunków i pisania dziecko "brzydko" rysuje (poziom wykonania nieadekwatny do wieku życia) i niestarannie pisze (nie mieści się w liniaturze, zagina "ośle uszy" na rogach kartek zeszytu, pisze wolno) funkcje wzrokowe - objawy zaburzeń to: trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków, układania mozaiki,
trudności z wyodrębnianiem kształtów podobnych (np. liter m-n, l-t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d); funkcje językowe - objawy zaburzeń to: wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym: trudności z zapamiętywaniem tabliczki mnożenia;
lateralizacja - utrzymywanie się oburęczności; orientacja w schemacie ciała i przestrzeni - przejawy zaburzeń to: trudności z jednoczesnym wskazywaniem na sobie części ciała i określanie ich terminami: prawe - lewe, np. odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony ciała, trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie, np. droga na prawo, zaś drzwi na lewo, pisanie liter i cyfr zwierciadlane i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony;
czytanie - nasilone trudności w nauce czytania, które można dostrzec, jeżeli dziecko: bardzo wolno czyta - prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), ale mało błędów, bardzo szybko czyta, lecz popełnia przy tym wiele błędów - wynikają one z tego, że dziecko domyśla się treści na podstawie kontekstu, niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst;
pisanie - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej to: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter o skomplikowanej strukturze (np. wielkie litery pisane: F,H,Ł,G), mylenie liter podobnych pod względem kształtu, np. l-t-ł, m-n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p- b-d-g, popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów; -
pisanie - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni wynikające z opóźnienia rozwoju fonologicznego aspektu funkcji językowych (spostrzegania słuchowego dźwięków mowy) i pamięci fonologicznej objawiają się: myleniem liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski z-s,w-f,d-t,k-g), trudnościami z zapisywaniem zmiękczeń, myleniem głosek i-j, głosek nosowych ą-om, ę-en, nagminnym opuszczaniem, dodawaniem, przestawianiem, podwajaniem liter i sylab, pisaniem wyrazów bezsensownych, nasilonymi trudnościami podczas pisania ze słuchu (dyktanda); orientacja w czasie - przejawy zaburzeń to: trudności z określaniem pory roku, dnia, czasu na zegarze.
Jeżeli wyżej wymienione symptomy oraz trudności w czytaniu i pisaniu utrzymują się u dzieci w klasie II, pomimo pomocy udzielanej przez rodziców w domu i właściwej pracy nauczyciela w szkole (zajęć korekcyjno kompensacyjnych), należy przeprowadzić badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu stwierdzenia, co jest przyczyną owych zaburzeń. Jedną z nich może być właśnie dysleksja.
Informacji o objawach dysleksji dostarcza przede wszystkim ocena głośnego czytania: tempa (zbyt wolne), techniki (czytanie za pomocą głoskowania, sylabizowania zamiast czytania całymi wyrazami lub stosowanie form mieszanych), poprawności (duża liczba błędów i ich rodzaj), intonacji (nieprzestrzeganie znaków interpunkcyjnych, właściwego akcentowania, modulowania głosu) oraz rozumienia czytanego tekstu (niski stopień rozumienia).
Ocena poziomu pisania obejmuje analizę zeszytów i prac pisemnych ucznia: pisanie ze słuchu (dyktando), pisanie ze wzoru (przepisywanie), pisanie z pamięci. Oceniamy również stopień poprawności pisowni (liczba i rodzaj błędów), poziom techniki pisania: tempo i poziom graficzny pisma (kształtność, czytelność). Rozmowa z nauczycielami i rodzicami dostarcza informacji, od jak dawna obserwowano trudności ucznia, czego one dotyczyły i jak się zmieniały w ciągu życia dziecka.
Na tym etapie edukacyjnym w zakresie czytania mogą występować takie trudności jak : odwracanie kolejności liter, sylab, wyrazów w zdaniu, problemy z automatyzacją, płynnością czytania, mylenie wyrazów o podobnym obrazie wizualnym, np. but- bat, pomijanie sylab bądź głosek w wyrazach wielosylabowych lub nieznanych, np. rzeczółka- rzeczka, przestawianie liter w wyrazie, np. kolare (korale), opuszczanie wersów w tekście podczas czytania. czytanie przez sylabizowanie, głoskowanie, ubezdźwięcznianie, np. żaglówka żaklówka, niewłaściwe akcentowanie wyrazów
Trudności w pisaniu pod względem graficznym: obniżenie sprawności manualnej, zbyt wolne tempo pisania, męczliwość ręki, nieprawidłowa technika i estetyka pisania, -zbyt mocne przyciskanie długopisu do kartki, -niekształtne litery, nieprawidłowe łączenie liter, -mało czytelne pismo.
MOTORYKI DUŻEJ mała sprawność ruchowa całego ciała (uczeń słabo biega, ma trudności z nauczeniem się jazdy na łyżwach, nartach), niechęć do uczestniczenia w lekcjach wychowania fizycznego, trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych, trudności z wykonywaniem ćwiczeń wymagających uczenia się sekwencji ruchowych (układy gimnastyczne i taneczne)
MOTORYKI MAŁEJ mała sprawność manualna (trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów: rysowanie schematów, wycinanie, sklejanie modeli, itp.) KOORDYNACJI WZROKOWO RUCHOWEJ trudności z chwytaniem i rzucaniem do celu, brzydkie i niechętne rysowanie, nieczytelne pismo,
PAMIĘCI trudności z zapamiętywaniem sekwencji nazw, trudności z zapamiętaniem wiersza, złożonego polecenia, trudności z szybkim wymienieniem serii nazw, z powtarzaniem szeregu słów, problemy z zapamiętaniem trudnych nazw, terminów, trudności z liczeniem w pamięci, z korzystaniem z tabliczki mnożenia, trudności z powtarzaniem z pamięci szeregu cyfr.
Powyższe symptomy powodują, że uczniowie z dysleksją w starszych klasach szkoły podstawowej mogą mieć trudności w opanowaniu treści programowych nie tylko z języka polskiego, ale z różnych przedmiotów nauczania. Jednak nie wszystkie trudności w uczeniu się występują u poszczególnych uczniów jednocześnie. Zależnie od zaburzeń rozwoju określonych funkcji każdy uczeń ma inny układ objawów, na przykład zaburzenia funkcji językowych utrudniają uczenie się języków obcych, nie powodują natomiast kłopotów w geometrii, orientacji na mapie, itp., które zależą od właściwego rozwoju funkcji wzrokowo przestrzennych.
. Duże problemy na tym etapie edukacji mogą sprawiać uczniom z zaburzeniami percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej takie przedmioty szkolne, jak: przyroda, elementy geografii tj. (zła orientacja na mapie, w stronach świata); matematyka arytmetyka: błędne zapisywanie i odczytywanie liczb wielocyfrowych (z wieloma zerami lub miejscami po przecinku); przestawianie cyfr (np. 56-65);trudności z dodawaniem w pamięci, bez pomocy kartki papieru; nieprawidłowa organizacja przestrzenna zapisu działań matematycznych, przekształcanie wzorów; Geometria: trudności z zadaniami angażującymi wyobraźnię przestrzenną, niski poziom graficzny wykresów i rysunków. muzyka (czytanie i zapis nut).
uczniom z zaburzeniami percepcji słuchowej dźwięków mowy, funkcji językowych i pamięci słuchowej trudności sprawiają: języki obce (zapamiętywanie słówek, odróżnianie podobnych wyrazów, prawidłowa wymowa); przyroda (opanowanie terminologii); historia (zapamiętywanie nazwisk, nazw, dat, orientacja w czasie chronologia); arytmetyka (zapamiętywanie szeregów cyfr, szczególnie wspak, utrwalenie tabliczki mnożenia oraz liczenie w pamięci).
Trudności pojawić się mogą również w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej sprawności motorycznej i koordynacji wzrokowo -ruchowej: Wychowanie fizyczne trudności z opanowaniem układów gimnastycznych (sekwencje ruchowe zorganizowane w czasie i przestrzeni); trudności w bieganiu, ćwiczeniach równoważnych; trudności w opanowaniu gier wymagających użycia piłki (tenis ziemny i stołowy, siatkówka, koszykówka itp.); niechęć do uprawiania sportów wymagających dobrego poczucia równowagi (deskorolka, windsurfing, snowboard itp.). plastyka, technika, przyroda elementy biologii, geografii ( rysowanie).
Oto przykłady typowych trudności w nauce poszczególnych przedmiotów: JĘZYKI OBCE trudności z poprawnym pisaniem pomimo dobrych wypowiedzi ustnych, trudności z wymawianiem i zapamiętywaniem słów, problemy z analizą słuchową wyrazów w zdaniu, opuszczanie i przestawianie liter w wyrazach, opuszczanie elementów liter, trudności z budowaniem wypowiedzi słownych trudności w rozumieniu czytanego tekstu,
trudności z rozumieniem tekstu odtwarzanego z nagrania lub z płyty CD, kłopoty z zapisem wyrazów w poprawnej formie gramatycznej.
MATEMATYKA / FIZYKA problemy z rozwiązywaniem zadań tekstowych z powodu słabego rozumienia czytanych treści lub nieprawidłowego odczytania treści, trudności z liczeniem w pamięci, trudności w podaniu wyniku bez zobaczenia działania, pomyłki w obliczeniach, niemożność opanowania tabliczki mnożenia, trudności z zapamiętywaniem definicji oraz wzorów matematycznych i fizycznych, trudności z przekształcaniem wzorów, mylenie znaków, pojęć, np. odwrotne zapisywanie znaków nierówności;
trudności w nauce geometrii z powodu konieczności angażowania wyobraźni przestrzennej, problemy z rysowaniem wykresów, rzutów figur, trudności w obliczaniu objętości i powierzchni brył i figur złożonych, trudności w obliczaniu dłuższych równań i układów równań, pomyłki w zapisie obliczeń, pomijanie części działania, mylenie linijek, opuszczanie danego składnika, lustrzane zapisywanie cyfr i liter, problemy z zapisem liczb dziesiętnych lokalizacja przecinka, błędy w zapisie i odczytywaniu liczb wielocyfrowych i liczb z wieloma zerami,
trudności z uproszczonym zapisem równania i przekształceniem go w pamięci, błędy w przepisywaniu ( przestawianie cyfr, przekształcanie wzorów), chaotyczny zapis działań matematycznych, mylenie indeksów dolnych i górnych, trudności w posługiwaniu się schematami, wykresami, diagramami, problemy z porównywaniem wzorów, wykresów i rysunków, problemy z zapisywaniem jednostek.
trudności z posługiwaniem się mapą i skalą, kłopoty z orientacją na mapie i orientowaniem się w nieznanym terenie, trudności w określaniu kierunków geograficznych, mylenie kierunków, problemy z posługiwaniem się kompasem i busolą, mylenie pojęć i nazw geograficznych, zwłaszcza podobnie brzmiących, trudności w obliczaniu współrzędnych geograficznych, stref czasowych, kąta padania słońca, itp., problemy z zapisywaniem jednostek, trudności w posługiwaniu się schematami, wykresami, diagramami, problemy z porównywaniem wykresów i rysunków, problemy z rysowaniem wykresów, schematów, map, itp.
trudności z opanowaniem terminologii (dłuższe nazwy, nazwy łacińskie), trudności w posługiwaniu się schematami, wykresami, diagramami, problemy z porównywaniem wykresów i rysunków, problemy z organizacją przestrzenną schematów i rysunków, trudności z zapisem i zapamiętaniem łańcuchów reakcji biochemicznych, trudności z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji).
problemy z opanowaniem terminologii chemicznej (nazw, symboli pierwiastków i związków chemicznych, mylenie pojęć, trudności z zapamiętywaniem wzorów, reakcji chemicznych, danych zorganizowanych przestrzennie (np. tablica Mendelejewa), kłopoty w rozwiązywaniu zadań, niewłaściwe stosowanie dużych i małych liter w zapisie jednostek, symboli, wzorów chemicznych, mylenie indeksów górnych i dolnych, trudności z rysowaniem wzorów strukturalnych, nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych.
trudności z zapamiętywaniem nazw i nazwisk, zła orientacja w czasie (chronologia zdarzeń, daty), problemy z analizowaniem i czytaniem map, diagramów, wykresów, schematów, tabel, problemy z porównywaniem wykresów, diagramów, tabel, itp., trudności ze zrozumieniem dłuższego tekstu, utrudnione czytanie tekstów źródłowych, szczególnie napisanych nietypową czcionką, nieumiejętność robienia zwięzłych notatek, trudności w streszczaniu, opowiadaniu.
Uzyskanie z poradni psychologiczno - pedagogicznej opinii stwierdzającej występowanie trudności o charakterze dyslektycznym nie rozwiązuje wszystkich dotychczasowych problemów ucznia z dysleksją. Opinia zawiera przede wszystkim diagnozę, dzięki której otrzymujemy odpowiedź na pytanie, dlaczego uczeń, który pod względem możliwości intelektualnych oraz wkładanego w naukę wysiłku nie różni się od rówieśników, osiąga słabsze wyniki w zakresie umiejętności płynnego czytania i poprawnego pisania.
dostosowaniu (nie obniżeniu) przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów wymagań i metod pracy do możliwości ucznia, zapewnieniu w szkole dodatkowej specjalistycznej pomocy w formie zajęć korekcyjno kompensacyjnych (terapia pedagogiczna) prowadzonych przez nauczyciela terapeutę, zapewnieniu terapii indywidualnej dla uczniów z głęboką postacią dysleksji rozwojowej, zwolnieniu z nauki drugiego języka obcego w wypadku uczniów ze stwierdzoną głęboką dysleksją (na wniosek rodziców),
dostosowaniu organizacji sprawdzianu uczniów klas szóstych, egzaminu gimnazjalnego i maturalnego do możliwości uczniów ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, zwiększeniu ilości czasu, jaki powinien poświęcić uczeń na odpowiednio ukierunkowaną pracę, nawiązaniu współpracy pomiędzy nauczycielem terapeutą i rodzicami (którzy dopilnują, by dziecko pracowało systematycznie w domu).
Objęcie specjalistyczną opieką uczniów w starszym wieku szkolnym jest uzasadnione i potrzebne. Uczniowie z dysleksją wymagają postępowania dostosowanego do ich potrzeb na każdym etapie nauczania. Nigdy nie jest za późno.
Podstawowym celem dostosowania wymagań jest wyrównanie szans edukacyjnych uczniów oraz zapobieganie wtórnym zaburzeniom sfery emocjonalno- motywacyjnej. Dostosowanie polega na modyfikacji procesu edukacyjnego, umożliwiającej uczniom sprostanie wymaganiom. Obszary dostosowania obejmują: warunki procesu edukacyjnego tj zasady, metody, formy, środki dydaktyczne zewnętrzną organizację nauczania ( np. posadzenie ucznia słabo słyszącego w pierwszej ławce) warunki sprawdzania poziomu wiedzy i umiejętności (metody i formy sprawdzania i kryteria oceniania)
W zakresie zaburzeń koncentracji uwagi: podawanie ważnych informacji w krótkich komunikatach, sadzanie dziecka blisko siebie, plecami do innych zadbanie, by na jego ławce były tylko potrzebne rzeczy sprawdzanie notatki z lekcji, zapisanej pracy domowej, ustnej i pisemnej, wprowadzanie czasowych ograniczeń przy różnych czynnościach, w pracy na lekcji po to, aby uczeń nauczył się pracować szybciej i dokładniej.
niepytanie ucznia z czytania głośnego w klasie przy wszystkich, nakłanianie ucznia (w szkole, na lekcjach) do czytania sylabami lub taką techniką jaką ćwiczy w domu zaproponowaną przez terapeutę, dawanie więcej czasu na czytanie tekstów, instrukcji, poleceń, szczególnie podczas sprawdzianów, w miarę potrzeby pomaganie w ich odczytaniu, zaznaczanie w czytanych przez ucznia tekstach, na kolorowo, znaków interpunkcyjnych, aby były lepiej zauważane przez uczniów, dostosowanie długości i stopnia trudności tekstów do poziomu, techniki i tempa czytania dziecka z trudnościami ( wybieranie łatwiejszych fragmentów czytanek)
zezwolenie na czytanie z przesłoną lub wskaźnikiem przyzwyczajanie ucznia do zakreślania w tekście ważnych informacji lub fragmentów, powiększanie druku (sprawdziany, czytanki, ćwiczenia).
wydłużanie czasu pracy przy pisaniu, przepisywaniu i pracach sprawdzających lub ograniczanie długości przepisywanego tekstu na tablicy lub w książce, nie obniżanie ocen za błędy ortograficzne w wypracowaniach, danie dodatkowego bonusa na przygotowanie się do pisania dyktand poprzez podanie mu trudniejszych wyrazów a nawet wybranych zdań, które wystąpią w dyktandzie, można tez dawać teksty z lukami lub zastąpić pisanie ze słuchu pisaniem z pamięci, unikanie stosowania pisania ze słuchu jako sprawdzenia nabytych umiejętności, nakłanianie ucznia, aby pisząc dyktował sobie sylabami.
zezwolenie uczniowi na liczenie na palcach, liczmanach tak długo jak będzie tego potrzebował, dawanie dziecku potrzebnego mu czasu na policzenie, okazywanie cierpliwości, ograniczanie ilości zadań i ćwiczeń (lub/i ) rozbijanie zadań złożonych na pojedyncze kroki operacyjne, pozwalanie dziecku na korzystanie z tabliczki mnożenia na kartce, wtedy, gdy celem zajęć nie jest sprawdzenie znajomości pamięciowego mnożenia, w trakcie rozwiązywania zadań tekstowych sprawdzanie czy uczeń przeczytał treść zadania i czy prawidłowo je zrozumiał, w razie potrzeby udzielanie wskazówek, nawiązywanie do realnych czynności w czasie i przestrzeni, odwoływanie się do wyobraźni,
zwalnianie tempa wypowiadanych słów (w fazie prezentacji leksyki) a nawet wypowiadanie ich hiperpoprawnie, dawanie większej ilości czasu na opanowanie słówek, objaśnianie nowych wyrazów za pomocą obrazka, wymagania w wypowiadaniu się na dany temat ograniczyć do kilku krótkich, prostych zdań.
JĘZYK POLSKI nie wymagać, by uczeń czytał głośno przy klasie nowy tekst, wskazywać wybrane fragmenty dłuższych tekstów do opracowania w domu i na nich sprawdzać technikę czytania, dawać więcej czasu na czytanie tekstów, poleceń, instrukcji, szczególnie podczas samodzielnej pracy lub sprawdzianów, w miarę potrzeby pomagać w ich odczytaniu, jeśli to możliwe - sprawdziany i kartkówki przygotowywać w formie testów,
czytanie lektur szkolnych lub innych opracowań rozłożyć w czasie, częściej sprawdzać zeszyty szkolne ucznia, ustalić sposób poprawy błędów, czuwać nad wnikliwą ich poprawą, oceniać poprawność i sposób wykonania prac, dać uczniowi czas na przygotowanie się do pisania dyktanda poprzez podanie mu trudniejszych wyrazów, a nawet wybranych zdań, które wystąpią w dyktandzie,
błędów nie omawiać wobec całej klasy, w przypadku trudności w redagowaniu wypowiedzi pisemnych uczyć tworzenia schematów pracy, planowania kompozycji wypowiedzi (wstęp, rozwinięcie, zakończenie), pomagać w doborze argumentów, jak również odpowiednich wyrażeń i zwrotów, nie obniżać ocen za błędy ortograficzne i graficzne w wypracowaniach, pozwalać na wykonywanie prac na komputerze.
nie wyrywać do natychmiastowej odpowiedzi, dawać więcej czasu na zastanowienie się i przypomnienie słówek, zwrotów, dawać więcej czasu na opanowanie określonego zestawu słówek, w fazie prezentacji leksyki zwolnić tempo wypowiadanych słów i zwrotów, a nawet wypowiadać je przesadnie poprawniehiperpoprawnie nie wyrywać do natychmiastowej odpowiedzi, dawać więcej czasu na zastanowienie się i przypomnienie słówek, zwrotów, oceniać za wiedzę i wysiłek włożony w opanowanie języka, kłaść większy nacisk na wypowiedzi ustne.
uwzględniać trudności związane z myleniem znaków działań, przestawianiem cyfr, zapisywaniem reakcji chemicznych itp., materiał sprawiający trudność dłużej utrwalać, dzielić na mniejsze fragmenty, oceniać tok rozumowania, nawet gdyby ostateczny wynik zadania był błędny co wynikać może z pomyłek rachunkowych).
w miarę możliwości pomagać, wspierać, dodatkowo instruować, naprowadzać, pokazywać na przykładzie, nie zmuszać na siłę do śpiewania, czy wykonywania ćwiczeń sprawiających uczniowi trudność, dawać więcej czasu na opanowanie danej umiejętności, cierpliwie udzielać instruktażu, nie krytykować, nie oceniać negatywnie wobec klasy.
W sytuacji braku dodatkowych działań zmierzających do wyeliminowania trudności ucznia możemy mieć do czynienia z następującymi zjawiskami tj. Rozszerzenie się zakresu trudności na więcej przedmiotów; Nawarstwianie się zaburzeń ( zaburzenia wtórne sfery emocjonalno -motywacyjnej, obniżenie poczucia własnej wartości); Kompensowanie zaburzeń i redukcja niektórych trudności. Wraz z wiekiem i dojrzewaniem centralnego układu nerwowego oraz dzięki zajęciom korekcyjno- kompensacyjnym następuje zmniejszenie lub wyeliminowanie trudności w czytaniu. W starszych klasach szkoły podstawowej oraz w gimnazjum mogą utrzymywać się błędy ortograficzne (dysortografia).
Wielu uczniów ma dysleksję, a w każdej klasie znajduje się ich pewnie kilku. Uczniowie z dysleksją rozwojową funkcjonują na różnym poziomie w zależności od rodzaju i nasilenia zaburzeń. Mogą to być dzieci które są postrzegane jako zdolne, bystre zazwyczaj mające dobry poziom wiedzy, często nawet wybiegające poza średnią, ich trudności przejawiają się w postaci np. dysortografii lub dysgrafii. Kolejną grupę stanowią ci uczniowie u których dysleksja rozwojowa rzutuje na problemy w nauce większości przedmiotów. Taki uczeń może być nieśmiały i wycofany. Nie znaczy to, ze jest mu pisany gorszy los, w karierze szkolnej i zawodowej. Ono także może ukończyć studia i odnosić sukcesy, lecz potrzebuje do tego więcej czasu i o wiele więcej pracy.
Opracowanie mgr Dominika Pichlińska mgr Danuta Kryściak Prezentacja została przygotowana w oparciu o literaturę : Uczeń z dysleksją w szkole M, Bogdanowicz, A.Adryjanek, M.Rożyńska Uczeń z dysleksją w domu M. Bogdanowicz, A.Adryjanek Ryzyko dysleksji dysortografii i dysgrafii M. Bogdanowicz