CENTRÓW HANDLOWYCH W POLSCE

ALMANAC OF SHOPPING CENTRES CENTRÓW HANDLOWYCH W POLSCE VAT)Almanach ISSN 2081-1683 Cena 98 (w tym 8% 2013/2014 WYDANIE 4 Almanach Centrów Handlowych w Polsce 2013/2014 Partner strategiczny / Strategic Partner Partnerzy merytoryczni / Contents Partners Partnerzy / Partners

OD WYDAWCY / EDITORIAL 03 Retail się zmienia Czwarta edycja Almanachu Centrów Handlowych powstawała w szczególnym dla branży okresie. Po raz pierwszy od długiego czasu mamy do czynienia ze spadkiem dynamiki sprzedaży detalicznej, choć maj zaskoczył pozytywnie. To wyzwanie zarówno dla najemców, jak i właścicieli powierzchni handlowych. Kolejnym problemem jest starzenie się budynków. Aby nie wypaść z gry, trzeba trzymać rękę na pulsie i w odpowiednim momencie zdecydować się na unowocześnienie centrum, zanim konkurencja przejmie klientów. Coraz większe znaczenie odgrywa też e-handel. Dla jednych jest on zagrożeniem, inni traktują go jak wyzwanie. Do głosu dochodzi pokolenie, dla którego świat wirtualny nie jest wcale tak odległy od rzeczywistego. Podejmowanie decyzji w takich warunkach nie jest łatwe i wymaga odpowiedniej wiedzy. W Almanachu przedstawiamy praktyczne informacje, które pozwolą na budowanie strategii zarówno dla sprzedających w centrach handlowych, jak i dostarczających powierzchnię handlową i zarządzających nią. Jak co roku przygotowaliśmy kompleksowe zestawienie najnowszych informacji na temat rynku centrów handlowych w Polsce. Na czytelników czeka solidna porcja specjalistycznej wiedzy, którą dzielą się eksperci, oraz teksty przygotowane przez naszą redakcję, poruszające najistotniejsze zagadnienia, z którymi mierzy się obecnie rynek. Współpracujemy z wieloma ekspertami z branży. Udział w przygotowaniu Almanachu mieli przedstawiciele m.in. TPA Horwath, BNP Paribas Real Estate Poland, DTZ, CBRE, Colliers International. Partnerem strategicznym wydawnictwa jest Metro Properties, a partnerami: Apsys, ECE, Carrefour, Immochan, CH Forum, Park Handlowy Kwadrat i CH Sukcesja. W publikacji zamieściliśmy też zestawienie ponad 300 obiektów handlowych funkcjonujących na rynku oraz tych, które mają być otwarte w najbliższych kwartałach. Zapraszamy Państwa do lektury Almanachu Centrów Handlowych 2013/2014. Tomasz Szpyt, redaktor naczelny Retail is changing The fourth edition of The Almanac of Shopping Centres was being created in a period which has been special to the industry. For the first time in a long time we are observing a decrease in the dynamics of retail sales, although May turned out to be a positive surprise. This is a challenge for both the tenants and the owners of retail space. Aging buildings are another problem. In order to stay in the game, you must constantly keep an eye on the situation and decide to modernise your shopping centre at the right moment, before your competitors take your customers. E-commerce plays an increasingly important role as well. For some it is a threat, while others consider it a challenge. The generation which does not think the virtual world is that far from the real world has more and more to say. Making a decision is these conditions is not easy and requires adequate knowledge. In the Almanac we provide you with practical information which will allow you to develop strategies, both for those who sell in shopping centres and those who deliver retail space and manage it. Like every year, we have prepared a comprehensive summary of the latest information on the shopping centre market in Poland. The industry experts and text prepared by our editorial team will provide you with a large portion of specialised knowledge concerning the most important issues the market is currently dealing with. We have worked with numerous industry experts. This issue of the Almanac has been prepared in cooperation with representatives of TPA Horwath, BNP Paribas Real Estate Poland, DTZ, CBRE and Colliers International. Metro Properties is the strategic partner of the publication while Apsys, ECE, Carrefour, Immochan as well as CH Forum, Retail Park Kwadrat and CH Sukcesja are the partners. The publication contains a summary of over 300 retail projects operating in the market and those that are to be launched in the nearest quarters. Enjoy the reading of The Almanac of Shopping Centres 2013/2014. Tomasz Szpyt, Editor in Chief

04 SPIS TREŚCI / CONTENT Partnerzy....................................................05 Retail kluczowy dla gospodarki.......................................09 Sytuacja na rynku powierzchni handlowych w Polsce..........................16 Rynek handlowy w mniejszych miastach..................................24 Zachęty dla najemców centrów handlowych...............................30 Zarządzanie centrum handlowym z przewagą marek premium....................34 Ekologia się opłaca..............................................38 Jakie wyzwania stoją przed zarządcą...................................47 Księgowi w nieruchomościach, czyli bez obsługi finansowej ani rusz.................52 Kontrola podatkowa nie musi być koszmarem przedsiębiorcy.....................57 Centrum handlowe reaktywacja.....................................64 Zaplanuj swój sukces efektywne zbycie inwestycji...........................69 Komentarze i opinie.............................................74 Supermarket nie przyciąga klientów....................................76 Nagroda za zakupy..............................................84 Zdążyć przed internetem..........................................90 Lista centrów handlowych..........................................96 Partners....................................................05 Retail vital to economy............................................09 Current situation in the retail market....................................16 Retail markets in smaller Polish cities...................................24 Incentives for shopping centre tenants...................................30 Managing a shopping centre offering predominantly premium brands................34 Ecology pays off................................................38 What are the challenges to be faced by property managers......................47 Accountants in real estate or no can do without financial services...................52 Tax inspection not necessarily needs to be a businessman s nightmare................57 Shopping centre reactivation........................................64 Plan your success effective sales of investment.............................69 Commentary and opinions..........................................74 Supermarket will not attract customers..................................76 Reward for shopping.............................................84 Make it before the Internet..........................................90 List of shopping centres...........................................96 ul. Stępińska 22/30 00-739 Warszawa tel. + 48 (22) 840 65 21 tel. + 48 (22) 841-31-52 www.thecity.com.pl Zdjęcie na okładce / Cover photo: Fotolia.pl Redakcja: Tomasz Szpyt redaktor naczelny tszpyt@thecity.com.pl Magdalena Fabijańczuk-antkowicz redaktor mfabijanczuk@thecity.com.pl Łukasz Marynowski redaktor prowadzący lmarynowski@thecity.com.pl Marta Ryczwolska dziennikarz mryczwolska@thecity.com.pl Tomasz Papiernik dziennikarz/tłumacz tpapiernik@thecity.com.pl ewa cichocka korektorka arkadiusz chorąży DFG studio skład, łamanie i opracowanie graficzne ReklaMa: daniel jabłoński dyrektor zarządzający djablonski@thecity.com.pl Hubert Wasiak project manager hwasiak@thecity.com.pl cezary Goss project manager cgoss@thecity.com.pl Jeśli nie zaznaczono inaczej, fotografie i wizualizacje zamieszczone w magazynie pochodzą z materiałów prasowych. Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, zastrzega sobie prawo redagowania nadsyłanych tekstów oraz nie odpowiada za treść zamieszczonych reklam i ogłoszeń. Unless otherwise stated, photographs and visualisation published in the magazine come from press releases. Property Media Group does not take any responsibility for the contents of the advertisements published in the magazine.

PARTNERZY / PARTNERS Apsys jest globalnym operatorem w branży centrów handlowych istniejącym w Polsce od 1996 r. Firma działając jako inwestor, deweloper, agent ds. najmu, menedżer projektu oraz zarządca nieruchomości świadczy kompleksowe usługi zarówno w odniesieniu do centrów należących do spółki, jak również tych pozostających pod jej zarządzaniem. Fachowa wiedza, znajomość oczekiwań konsumentów oraz długoletnie doświadczenie pozwalają Apsys planować i realizować projekty, które pomimo upływu czasu wciąż pozostają atrakcyjne dla klientów. W Polsce Apsys zarządza obecnie 18 centrami handlowymi o całkowitej powierzchni GLA 650 000 mkw. zlokalizowanymi w 13 największych miastach i prowadzi prace nad budową swojego nowego flagowego projektu zlokalizowanego w Poznaniu centrum handlowego Łacina o powierzchni GLA 99 000 mkw. Apsys is a global operator in the shopping centers industry founded in 1996. Acting as investor, developer, leasing agent, project manager and property & asset manager, the Company provides complex services both for its shopping centers, as well as for those under its management. Apsys responds to consumers behavior by adopting an original approach and using its expertise, which enables it to design its schemes and to make them evolve over time. In Poland Apsys is currently managing the portfolio of 18 shopping centers located in 13 biggest cities with total area of 650 000 sqm of GLA and is developing its new flagship project Łacina a 99 000sqm of GLA shopping center located in Poznań. BNP Paribas Real Estate jest wiodącą międzynarodową firmą działającą na rynku nieruchomości, oferującą swoim klientom szeroki zakres usług, który obejmuje cały cykl życia nieruchomości: property development, transaction, consulting, valuation, property management i investment management. BNP Paribas Real Estate posiada doskonałą znajomość lokalnych rynków i globalne doświadczenie. Firma jest obecna w 36 krajach. Działa poprzez sieć ponad 180 biur. Zatrudnia ponad 3400 pracowników. BNP Paribas Real Estate jest częścią grupy BNP Paribas. Więcej informacji na stronie: www.realestate.bnpparibas.pl BNP Paribas Real Estate, leading international real estate provider, offers to its clients a comprehensive range of services that span the entire real estate lifecycle: property development, transaction, consulting, valuation, property management and investment management. BNP Paribas Real Estate has local expertise on a global scale through its presence in 36 countries through more than 150 offices and 3,400 employees. BNP Paribas Real Estate is a subsidiary of BNP Paribas. For more information: www.realestate.bnpparibas.com Grupa Carrefour Polska, należąca do francuskiej sieci Carrefour, to lider wielkiej dystrybucji posiadający w swoim portfelu sieć centrów handlowych zlokalizowanych w dużych oraz średnich miastach. Cechą wspólną posiadanych obiektów jest siła marki Carrefour, która obecna jest w Polsce od 16 lat. Obecnie Carrefour Polska zarządza ponad 220 000 mkw. powierzchni handlowej zlokalizowanej w 20 obiektach na terenie całego kraju. Carrefour Polska prowadzi również intensywne działania rekomercjalizacyjne posiadanych obiektów w połączeniu z ich częściową lub całkowitą modernizacją. The Carrefour Polska Group, owned by the French Carrefour chain, is a leader in large distribution, having a network or shopping centres in large and medium sized cities in its portfolio. The common trait of all the premises is the strength of the Carrefour brand which has been present in Poland for 16 years. Currently, Carrefour Polska manages over 220,000 sqm of retail space situated in 20 locations across the country. Carrefour Polska is also preforming an intensive re-commercialisation of its premises combined with their partial or total modernisation. CBRE to największa na świecie firma doradcza i inwestycyjna działająca w sektorze nieruchomości komercyjnych (pod względem przychodów za rok 2012), a także jedna z 500 wiodących firm świata według rankingów magazynu Fortune oraz agencji ratingowej Standard & Poor s. CBRE, z siedzibą główną w Los Angeles, zatrudnia około 37 000 pracowników i obsługuje inwestorów, właścicieli oraz najemców nieruchomości w ponad 300 biurach na całym świecie (nie wliczając firm stowarzyszonych i partnerskich). Zakres usług świadczonych przez CBRE obejmuje: doradztwo strategiczne w zakresie inwestycji i wynajmu, usługi korporacyjne, usługi zarządzania nieruchomościami oraz projektami, administrację firm, bankowość hipoteczną, wyceny, usługi deweloperskie, usługi zarządzania inwestycjami oraz usługi konsultingowe i analityczne. Zapraszamy do odwiedzenia naszej strony internetowej www.cbre.com. CBRE Group, Inc. (NYSE:CBG), a Fortune 500 and S&P 500 company headquartered in Los Angeles, is the world s largest commercial real estate services and investment firm (in terms of 2012 revenue). The Company has approximately 37,000 employees (excluding affiliates), and serves real estate owners, investors and occupiers through more than 300 offices (excluding affiliates) worldwide. CBRE offers strategic advice and execution for property sales and leasing; corporate services; property, facilities and project management; mortgage banking; appraisal and valuation; development services; investment management; and research and consulting. Please visit our website at www.cbre.com

PARTNERZY / PARTNERS Colliers International jest globalną firmą doradczą działającą w obszarze rynku nieruchomości komercyjnych poprzez sieć 482 biur w 62 krajach i zatrudniającą ponad 13 500 pracowników. Jako część spółki giełdowej FirstService Corporation Colliers oferuje pełen zakres usług podmiotom związanym z rynkiem nieruchomości. Colliers doradza najemcom komercyjnym, właścicielom nieruchomości oraz inwestorom. Zajmuje się pośrednictwem w zakresie wynajmu, sprzedaży i zarządzania nieruchomościami, a także doradztwem na rynku inwestycji hotelowych i rekreacyjnych, nadzorem budowlanym, wyceną oraz badaniami rynku. W Polsce firma jest obecna od 1997 r. i posiada swoje placówki w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu i Szczecinie zatrudniając w nich łącznie ponad 190 osób. Colliers International is a global leader in commercial real estate services, with over 13,500 professionals operating out of 482 offices in 62 countries. A subsidiary of FirstService Corporation, Colliers International delivers a full range of services to real estate users, owners and investors worldwide, including global corporate solutions, brokerage, property and asset management, hotel investment sales and consulting, valuation, consulting and appraisal services, mortgage banking and insightful research. Colliers International has been active in the Polish market since 1997 and operates through offices in Warsaw, Kraków, Wrocław, Poznań and Szczecin with over 190 employees in total. DTZ jest międzynarodowym liderem świadczącym usługi na rynku nieruchomości. Firma dostarcza klientom biznesowym, najemcom powierzchni komercyjnych oraz inwestorom kompleksowych usług, w skład których wchodzą: pośrednictwo w wynajmie powierzchni handlowych, biurowych i magazynowych, zintegrowane usługi z zakresu property i facility management, doradztwo w zakresie rynków kapitałowych, zarządzanie portfelami klientów korporacyjnych, doradztwo inwestycyjne, wyceny, doradztwo inwestycyjno-budowlane. Dodatkowo dzięki najwyższej jakości usługom z zakresu badań i doradztwa rynkowego dostarczamy naszym klientom wiedzy na temat globalnych i lokalnych rynków. Prognozujemy rozwój sytuacji i trendów na rynkach, przez co wspomagamy naszych klientów w podejmowaniu najlepszych, długoterminowych decyzji. DTZ zatrudnia 47 000 osób, wliczając w to podwykonawców, którzy pracują poprzez sieć 217 oddziałów zlokalizowanych na terenie 52 krajów. W Polsce DTZ zatrudnia ponad 280 osób. Więcej informacji znajduje się na stronie: www.dtz.com. D TZ is a global leader in property services. We provide occupiers and investors around the world with industry leading, end-to-end property solutions comprised of leasing agency and brokerage, integrated property and facilities management, capital markets, CREM (corporate real estate management), investment and asset management, valuation, building consultancy and project management. In addition, our award winning research and consulting services provide our clients with global and local market knowledge, forecasting and trend analysis to make the best long-term decisions for their continuous success far into the future. DTZ has 47,000 employees including sub-contractors, operating across 217 offices in 52 countries. DTZ in Poland employs over 280 staff. For further information, visit: www.dtz.com. Już od roku 1965 ECE działa jako projektant i deweloper centrów handlowych. Swoje obiekty ECE wynajmuje samodzielnie oraz podejmuje się zarządzania nimi w długiej pespektywie. Na rynku europejskim jest w tym segmencie niekwestionowanym liderem. W 183 galeriach handlowych zarządzanych przez ECE (z tego 38 przez MEC METRO-ECE Centermanagement GmbH & Co. KG ) w 16 krajach ok. 17 500 sklepów mieszczących się na powierzchni 6 mln mkw. osiąga obroty na poziomie 19 miliardów euro rocznie. Do centrów tych zaliczają się w Polsce m. in. Galeria Bałtycka w Gdańsku i Galeria Krakowska w Krakowie, a w Niemczech Potsdamer Platz Arkaden w Berlinie, Promenaden na Dworcu Głównym w Lipsku, Alstertal-Einkaufszentrum w Hamburgu oraz Schloss-Arkaden w Brunszwiku. Obecnie w fazie projektowania i budowy na terenie Europy znajduje się kolejne 12 galerii handlowych, w tym Galeria Kujawska w Bydgoszczy, Skyline Plaza we Frankfurcie nad Menem, Milaneo w Stuttgarcie. W połowie października bieżącego roku oddane zostały do użytku Marmara Park w Istambule (Turcja) oraz Central w Bratysławie (Słowacja). W ramach swoich działów Office Traffic i Industries firma ECE realizuje także obiekty o innym przeznaczeniu, jak choćby niemiecką centralę firmy Philips w Hamburgu, siedzibę firmy ThyssenKrupp w Essen czy hotel Steigenberger na nowym stołecznym lotnisku w Berlinie (BER). Udziałowcami funduszu ECE Prime European Shopping Centre Fund są czołowi inwestorzy instytucjonalni z całego świata. Fundusz ten zajmuje się głównie nabywaniem działających centrów handlowych posiadających duży potencjał wzrostu wartości ECE develops, plans, builds, leases out, and manages large commercial real estate in the sectors Shopping, Office, Traffic, and Industries since 1965 and is active in 16 European countries. The company is European market leader with 183 managed shopping centers (thereof 38 managed by MEC METRO-ECE Centermanagement GmbH & Co KG. On an overall sales area of 6 million square meters, about 17,500 retail businesses generate 19 billion euros in annual sales. Among these centers are in Poland Galeria Baltycka in Gdansk and Galeria Krakowska in Cracow as well as in Germany Potsdamer Platz Arkaden in Berlin, Promenaden at Leipzig central station, Alstertal-Einkaufzentrum in Hamburg, and Schlossarkaden in Brunswick. Another 12 shopping centers are currently under construction or planned throughout Europe, among them the shopping center in Bydgoszcz, Skyline Plaza in Frankfurt/Main, and Milaneo in Stuttgart. In the middle of October 2012 Marmara Park in Istanbul (Turkey) and Central in Bratislava (Slovakia) were delivered for use. In the business units Office, Traffic and Industries, ECE realizes also other commercial properties such as the German Philips headquarters in Hamburg, the ThyssenKrupp Quarter in Essen or the Steigenberger hotel at the new Berlin Capital Airport BER. Globally leading investors are holding shares of the ECE Prime European Shopping Centre Fund. The Fund concentrates on the acquisition of existing shopping centers with value appreciation potential.

PARTNERZY / PARTNERS Sukcesja to powstające w Łodzi nowoczesne, wielofunkcyjne Centrum Handlowo-Rozrywkowe, którego inwestorem jest Fabryka Biznesu Sp. z o.o. Będzie w pełni zielonym obiektem, pierwszym tego typu w regionie z międzynarodowym certyfikatem BREEAM. Znajdą się w niej m.in. galeria handlowa (około 170 lokali), strefa rozrywkowo-rekreacyjna z 9-salowym kinem Helios, klubem Pure Jatomi Fitness i placem zabaw oraz dwupoziomowy parking na ponad 1000 miejsc. Zostanie oddana do użytku w 2014 r. www.sukcesja.eu Sukcesja is a modern mixed-use shopping and entertainment centre under construction in Łódź with Fabryka Biznesu Ltd. being the investor. Sukcesja is going to be a green building the first one in the region to have the BREEAM certificate. It will house, among others, a shopping gallery (approx. 170 units), an entertainment and recreation zone with a 9-screen Helios cinema, the Pure Jatomi Fitness club and a playground as well as a two-storey car park with 1,000 parking spaces. The building will be commissioned in 2014. www.sukcesja.eu FORUM centrum handlowo-rozrywkowe położone w ścisłym centrum Gliwic. 43 000 mkw. pow. handlowej i 140. najemców czyni z niego jedno z największych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu. Świetna lokalizacja, doskonałe połączenie z siecią drogową i transportem publicznym, wysokie obroty oraz rzesza lojalnych klientów to główne czynniki sukcesu CH FORUM. 70 proc. najemców CH FORUM to marki modowe, w tym znane firmy odzieżowe, i z sektora Zdrowie i uroda. Część rozrywkowa CH FORUM to m.in. 13-ekranowe Cinema City oraz pierwszy w regionie klub sieci Pure Jatomi Fitness. FORUM Gliwice jest laureatem prestiżowych nagród branżowych, w tym: Silver Solal Marketing Awards by ICSC w latach 2009-2013 2011 International Property Awards Highly Commended Nagroda główna w programie 2012 PRCH Retail Awards FORUM a shopping and entertainment centre in the centre of Gliwice. With its 43 000 sqm GLA and over 140 tenants is one of the largest facility of this kind in Upper Silesia and in Zagłębie. A great location, excellent connection to the road and public transport networks, high turnover and a large group of loyal customers are main reasons for success of FORUM S/C. 70 percent of tenants of FORUM S/C are fashion or health&beauty brands. The entertainment part of FORUM S/C includes, among others, 13-screen Cinema City and the first in the region Pure Jatomi Fitness club. FORUM is the laureate of prestigious industry awards, incl.: Silver Solal Marketing Awards by ICSC 2009-2013 2011 International Property Awards Highly Commended 2012 PRCH Retail Awards prize Immochan jest oddziałem Auchan Polska sp. z o.o., działającym jako deweloper, inwestor, komercjalizator i zarządca galerii oraz parków handlowych Auchan. Immochan na świecie, jako część międzynarodowej Grupy Auchan, prowadzi działalność w 12 krajach, uczestnicząc w rozwoju centrów handlowych Auchan. W Polsce Immochan posiada i zarządza 21 centrami handlowymi o łącznej powierzchni najmu ok. 571 000 mkw. Największe z galerii liczące ponad 80 butików odzieżowych, punktów usługowych i restauracji to Port Rumia Centrum Handlowe Auchan w Rumi oraz Park Handlowy Auchan Bielany we Wrocławiu. Ofertę centrów z galerią handlową i hipermarketem Auchan wzmacniają Decathlon, Leroy Merlin oraz Norauto, których łączna powierzchnia sprzedaży wynosi ok. 168 500 mkw. GLA. Powierzchnia najmu galerii nowych projektów wynosi ok. 300 000 mkw. Więcej informacji na www.centraauchan.pl. Immochan is a branch of Auchan Polska sp. z o.o., operating as a developer, investor, entity responsible for lease-up and manager of Auchan shopping centres and retail parks. In the world, Immochan being a part of an international Auchan Group operates in 12 countries, participating in development of Auchan shopping centres. In Poland, Immochan owns and manages 21 shopping centres with a total lettable space of approx. 571,000 sqm. The largest centres those with over 80 fashion boutiques, services points and restaurants are the Port Rumia shopping centre and the Auchan Bielany retail park in Wrocław. The offer of shopping centres with a shopping gallery and an Auchan hypermarket is extended by brands such as Decathlon, Leroy Merlin and Norauto, whose aggregate retail space amounts to approx. 168,500 sqm GLA. Leasable space of new projects totals 300,000 sqm. More information can be found at www.centraauchan.pl

PARTNERZY / PARTNERS Park Handlowy KWADRAT to nowy i największy obiekt handlowy w Polsce północno-wschodniej, łączący galerię handlową z parkiem handlowym. Łączna handlowa powierzchnia najmu (GLA) KWADRATU to około 51 000 mkw. Liczba miejsc parkingowych przeznaczonych dla przyszłych klientów to 1500. Data otwarcia całego obiektu planowana jest w IV kw. 2014 r. Z kolei planowana data otwarcia marketu OBI, to III kw. 2014 r. Generalnym Wykonawcą KWADRATU jest przedsiębiorstwo budowlane Unibep S.A. Dwaj główni najemcy to Tesco Extra i OBI. Procesem komercjalizacji zajmuje się firma Colliers International. The KWADRAT retail park is the newest and largest retail project in northeastern Poland which combines a shopping gallery and a retail park. The total leasable space of KWADRAT is approx. 51,000 GLA. The number of parking spaces for the future customers is 1,500. The opening of the entire facility is scheduled for Q4 2014, whereas the opening of the OBI market is Q3 2014. The general contractor of KWADRAT is Unibep S.A. Two anchor tenants are Tesco Extra and OBI. Colliers International is responsible for the lease-up process. METRO PROPERTIES to firma zajmująca się kompleksową obsługą wielkopowierzchniowych obiektów handlowych. METRO PROPERTIES jest częścią międzynarodowego koncernu METRO Group, obecnego w 31 krajach na świecie, z centralą w Niemczech w Düsseldorfie. Firma na polskim rynku działa od połowy lat 90-tych i zarządza komercyjnymi powierzchniami handlowymi, a także zajmuje się budową obiektów handlowych. METRO PROPERTIES zarządza 9 Centrami Handlowymi M1 oraz Centrum Handlowym Kometa w Toruniu, Centrum Handlowym Tulipan w Łodzi, Centrum Handlowym Ursynów w Warszawie, a także Centrum Handlowym Ster w Szczecinie. Dodatkowo METRO PROPERTIES Services obsługuje w zakresie Facility 27 hal Makro Cash & Carry, 50 hipermarketów Real, 11 obiektów Media Markt i 2 obiekty biurowe, w tym siedzibę METRO Group w Polsce, a także prowadzi działalność inwestycyjną na rzecz MAKRO C&C i Centrów Handlowych M1. M ETRO PROPERTIES is a firm operating in the field of comprehensive services for large-area retail projects. METRO PROPERTIES is a part of the international METRO Group, which is present in 31 countries all over the world and headquartered in Düsseldorf, Germany. The firm has been operating in the Polish market since the mid-90s; it manages commercial retail space and deals with the construction of retail premises. METRO PROPERTIES manages 9 M1 Shopping Centres and the Kometa Shopping Centre in Toruń, the Tulipan Shopping Centre in Łódź, the Ursynów Shopping Centre in Warsaw as well as the Ster Shopping Centre in Szczecin. Furthermore, METRO PROPERTIES Services provides services in the area of Facility to 27 Makro Cash & Carry facilities, 50 Real hypermarkets, 11 Media Markt facilities and 2 office buildings, including the registered office of METRO Group in Poland and conducts investment activities on behalf of MAKRO C&C and M1 Shopping Centres. TPA Horwath to wiodąca międzynarodowa grupa doradcza, członek Crowe Horwath International globalnego stowarzyszenia niezależnych firm doradczych i audytowych, należącego do czołowych grup konsultingowych na świecie. Zapewniamy efektywne rozwiązania biznesowe z zakresu strategicznego doradztwa podatkowego, audytu finansowego, doradztwa transakcyjnego, outsourcingu księgowego i płacowego oraz doradztwa personalnego. Oferujemy wyspecjalizowane branżowo usługi doradcze, kierowane w szczególności do sektora nieruchomości i budownictwa oraz branży energetycznej. Pod marką Horwath HTL dostarczamy specjalistyczne usługi doradcze dla hotelarstwa oraz turystyki. TPA Horwath is a leading international consulting group, a member of Crowe Horwath International (CHI). It is a global association of independent consulting and auditing firms. We provide effective business solutions in the field of strategic tax advisory, transaction advisory, financial audit, accounting and payroll outsourcing as well as corporate finance and HR advisory services. We also offer highly specialised advisory services to the real estate, construction and energy sectors. We provide specialist advisory services to the hotel and tourism sectors under a separate brand: Horwath HTL.

RYNEK / MARKET 09 Retail kluczowy dla gospodarki Centra handlowe i retailerzy mają fundamentalne znaczenie dla stanu europejskiej gospodarki, orzekli liderzy rynku nieruchomości handlowych w rozmowie z przedstawicielami Parlamentu Europejskiego podczas spotkania zorganizowanego przez Międzynarodową Radę Centrów Handlowych (ICSC) w Brukseli w maju 2013 r. Według danych UE ok. 20 proc. europejskiej gospodarki obraca się wokół handlu, co stanowi blisko 2,5 bln euro spośród zeszłorocznej wartości towarów i usług, która wyniosła 13 bln euro. Gospodarka europejska jest zależna od centrów handlowych. Około 25 proc. sprzedaży detalicznej w Europie ma miejsce w centrach handlowych, a w 2015 r. wartość sprzedaży generowanej przez centra handlowe wyniesie ponad 0,5 bln euro. Branża handlowa jest także jednym z większych pracodawców, dostarczając 18,5 mln miejsc pracy niemal 14 proc. pracowników niefinansowych w 27 krajach UE. Dzięki swojej jedności i wiedzy ICSC zaczyna odnosić sukcesy w Parlamencie Europejskim. Wskutek wywierania nacisku w imieniu członków ICSC zostały dostosowane sformułowania związane z wprowadzeniem gospodarki cyfrowej w niedawno opublikowanym europejskim planie działania na rzecz sektora detalicznego. Zamiast promować e-handel za wszelką cenę, dokument odnosi się teraz do strategii wielokanałowych, co stanowi bardziej zrównoważone podejście. Tak mała zmiana może się wydawać nieistotna, jednakże w skali kuluarów Parlamentu Europejskiego jest to znaczący krok naprzód. Pomagając osiągnąć ten cel, nasz zespół lobbingowy skupia się na strategii mającej promować tę informację i zachęcać kolejnych członków ICSC do zaangażowania. Retail vital to economy Shopping centres and retailers are critical to Europe s economic health European retail real estate leaders told European Parliament officials in Brussels, in a meeting organised by The International Council of Shopping Centres (ICSC) Europe in May 2013. Roughly 20 percent of the European economy revolves around retail, amounting to 2.5 trillion of last year s nearly 13 trillion in total goods and services, according to European Union data. Nicky Godding, European Press Officer, Międzynarodowa Rada Centrów Handlowych / European Press Officer, International Council Shopping Centres The European economy is highly dependent on shopping centers. Twenty-five percent of retail sales in Europe occur in shopping centers, and by 2015, shopping centers sales will be over half a billion. Retail is also a massive employer, providing some 18.5 million jobs nearly 14 percent of the nonfinancial workforce in the 27-country EU. ICSC s unity and knowledge is starting to achieve results within the European parliament. As a result of lobbying on ICSC members behalf, the recently published EU Retail Action Plan has adjusted its language in relation to the adoption of a digital economy. Rather than promoting pure e-commerce at all costs, it is now referring to multi-channel strategies a much more balanced approach. Such a small change of emphasis might seem insignificant but in European Parliament corridors of power this is an important step forward. Having helped achieve this, our lobbying team is rolling out a strategy to drive this message further and is encouraging more ICSC members to get involved. Shopping centers have generated over 4 million jobs in Europe and there is a strong impact in

10 RYNEK / MARKET Centra handlowe wytworzyły ponad 4 mln miejsc pracy w Europie, mają również silny wpływ na pośrednie zatrudnienie w powiązanych branżach, takich jak: budowlana, architektoniczna, projektowa i inne z sektora usługi. ICSC szacuje, że branża generuje ok. 2 mln pośrednich miejsc pracy. Centra handlowe zmieniają również krajobraz europejski; wiele spośród nowych inwestycji jest nastawionych na rewitalizację starych terenów i rozwijanie węzłów komunikacyjnych. Trinity Leeds, projekt o powierzchni ok. 93 tys. mkw., który Land Securities otworzyło w marcu, pomógł ożywić miasto Leeds na północy Wielkiej Brytanii. Obiekt przyciągnął ok. 2,7 mln odwiedzających w pierwszym miesiącu. Spuścizna po igrzyskach olimpijskich 2012 Westfield Stratford City to warte 1,45 mld funtów centrum handlowe zbudowane w pobliżu jednej z lokalizacji olimpijskich we wschodnim Londynie; zapewnia ok. 8,5 tys. stałych miejsc pracy, niemal 196 tys. mkw. przestrzeni handlowej i węzeł komunikacyjny. Według jednej z prognoz ekonomicznych z 2011 r. rozwój Stratford City, na który składa się centrum handlowe Westfield, wygeneruje blisko 140 mln funtów w postaci podatków rocznie do 2020 r. Wiele inwestycji ma miejsce w zintegrowanych lokalizacjach. Są pośród nich projekty wielofunkcyjne, zrewitalizowane dworce kolejowe i węzły komunikacyjne; ich realizacja często trwa wiele lat w ścisłej współpracy z władzami miast. Europejski rynek retail liczy 500 mln klientów w samej tylko Unii oraz wielu spoza Europy. Trzy indirect employment in related industries such as construction, architecture, design and other types of services. ICSC estimates that there are up to two million indirect jobs generated by this industry. Shopping centers are transforming Europe s physical environment too; much of the new retail real estate investment is now geared toward revitalizing older areas and enhancing public transportation hubs. Trinity Leeds, a 1 million-square-foot (approx. 93 000 sqm) project that Land Securities opened in March, has helped revive the northern UK city of Leeds. The shopping centre attracted some 2.7 million visitors in its first month. The post-olympic legacy of Westfield Stratford City, the 1.45 billion mall built next to one of the 2012 Olympic Games East London venues, includes some 8,500 permanent jobs, nearly 2 million square feet (approx. 196 000 sqm) of shopping space and a public transportation hub. According to one economic forecast from 2011, the Stratford City development that encompasses the Westfield mall will be generating up to 140 million in taxes per year by 2020. A lot of investment is really taking place in integrated locations. They include mixed-use projects, revitalised train stations and traffic hubs, and often are really developed over many years in close conjunction city governments. Europe s retailers now reach 500 million consumers within the EU, plus many more outside Europe. Three of the world s top 10 apparel and footwear retailers are European Inditex, which owns Zara; Hennes & Mauritz, and Next according to the 2013 Forbes Global 2000. Similarly, four Zdjęcie ICSC/ Photographs supplied by ICSC

Success requires the careful association of many elements. Apsys brings knowledge and experience to their full service management of shopping malls. Our expertise on Polish market: Real estate management 14 shopping malls in 12 cities in Poland Rental management 750 lease agreements under management with rent collection at 99,8% Leasing 300 lease agreements signed annually Marketing more than 70 million visitors and 400 marketing campaigns every year Project management from def ining the needs to completion of the works Green approach Apsys is the Pioneer in Poland in obtaining the Breem-In-Use certificates for shopping centers As a leader, we know that creating a friendly space requires something more than just experience. It is our sensibility and passion that allow us to create shopping malls, that connect with visitors. Places that have magic. This magic is the object of our interest, and your smile is our greatest reward. APSYS POLSKA S.A., ATRIUM CENTRUM, AL. JANA PAWŁA II 27, 00-867 WARSZAWA TEL.: 22 701 92 00, FAX: 22 701 92 01 - OFFICE@APSYSGROUP.PL, WWW.APSYSGROUP.COM

12 RYNEK / MARKET spośród największych 10 marek odzieżowych i obuwiowych pochodzą z Europy Inditex, który ma w swoim portfolio Zarę, Hennes & Mauritz, oraz Next zgodnie z rankingiem Forbes Global 2000 z 2013 r. Analogicznie, swoje siedziby w Europie mają 4 z 10 największych marek spożywczych na świecie Tesco, Carrefour, Ahold i J Sainsbury tak jak i 5 z najlepszych 10 marek z sektora moda i akcesoria: Christian Dior, Adidas, Swatch Group, Hermès International i Prada. Według Euromonitora sprzedaż detaliczna w Europie urosła z 2,272 bln euro w 2007 r. do 2,372 bln w 2012 r. Globalna zmiana w strukturze własności centrów handlowych Nie brak okazji do inwestycji handlowych w Turcji i Rosji, jednak inwestorzy nadal nie są skłonni inwestować w obszary uznawane za strefy wysokiego ryzyka. W Europie motywem przewodnim ostatnich 18 miesięcy jest stabilność i płynność finansowa. Kapitał koncentruje się w określonych obszarach, jak Wielka Brytania czy Niemcy oraz rynki północne i zachodnie. Niektórych może zdziwić fakt, że część inwestorów ponownie rozważa rynek hiszpański pomimo jego trudnej sytuacji gospodarczej. Pojawiło się długo oczekiwane zainteresowanie południową Europą i Hiszpanią, w której rynek zaczyna się uspokajać, oraz Włochami. Dla niektórych członków ICSC, którzy zajmują się zarządzaniem inwestycjami, bezpośrednia przyszłość to nie tyle szeroka ekspansja, co raczej of the top 10 food retailers in the world are European Tesco, Carrefour, Ahold and J Sainsbury and so are five of the top 10 apparel/accessories companies: Christian Dior, Adidas, Swatch Group, Hermès International and Prada. According to Euromonitor, European retail sales totals have grown from 2.272 trillion in 2007 to 2.372 trillion in 2012. Global shift in shopping centre ownership Retail investment opportunities exist across Turkey and Russia but investors appetite still hasn t recovered for areas still considered higher up the risk scale. Across Europe, the theme of the last 18 months has been on stability and liquidity, with capital focusing on defined areas such as the UK & Germany and prime in northern and western markets. Surprisingly, considering its difficult economy, some investors are now reconsidering Spain. There is interest in Southern Europe and in Spain where the market is starting to sort itself out, and also in Italy. For some ICSC members who are real estate investment management companies, the immediate future is less about wider expansion than about the refurbishment and improvement of existing stock. Turkey is growing and demographically sound, and they have opportunities for retail development, as does Russia, but investors do not want to go there. Looking at Western European markets, there are still difficulties and the banks have to clear their balance sheets. Zdjęcie ICSC/ Photographs supplied by ICSC

RYNEK / MARKET 13 Zdjęcie ICSC/ Photographs supplied by ICSC modernizacja i ulepszanie istniejącej przestrzeni. Turcja się rozwija, ma stabilną bazę demograficzną i oferuje szanse na rozwój obiektów handlowych, tak samo jak Rosja, ale inwestorzy nie są zainteresowani tamtymi rynkami. Patrząc na rynki zachodnioeuropejskie, wciąż można dostrzec problemy, a banki muszą się oddłużać. W innych częściach świata szanse na wzrost można zaobserwować w Afryce. Południowa Afryka ma za sobą dwie dekady wzrostu gospodarczego, w dziesięcioleciu poprzedzającym 2008 r. odnotowano tam intensywną fazę rozwoju. Od tamtej pory rozwój nieco spowolnił, ale dzięki stosunkowo wysokim zyskom i stabilnemu rynkowi udało się przetrwać recesję w całkiem dobrym stanie. Kapitał napływa, jednak duże fundusze pożerają te mniejsze. Nadal mamy do czynienia z niewystarczającą podażą powierzchni handlowej, a rynek nie jest zbyt wielkich rozmiarów, jednakże odnotowaliśmy znaczącą ilość kapitału napływającego z Pierwszego Świata, który zasili wciąż rosnącą gospodarkę. Są w Afryce kraje przyjazne inwestorom, będące sygnatariuszami traktatów służących ochronie inwestycji. Równie ważne są właściwa infrastruktura i wydajność przebiegu importu. Nigeria i Ghana stały się języczkiem u wagi dzięki gospodarkom wzrastającym na bazie eksportu ropy. Kluczowym czynnikiem jest zaoferowanie retailerom powierzchni, która wystarczy, aby uczynić ich wejście na dany rynek i inwestycje w kraju opłacalnymi. W zeszłych latach Ameryka Płd. doświadczyła znacznego wzrostu w sektorze handlowym niektórzy postrzegają Kolumbię jako świetne miejsce do prowadzenia inwestycji dzięki potencjałowi 10 miast powyżej 1 mln mieszkańców i 25 o populacji powyżej 0,5 mln. Kraj ten może się poszczycić przynoszącym postępy procesem pokojowym, strategicznym położeniem na mapie dającym dostęp zarówno do Oceanu Atlantyckiego, jak Elsewhere across the world, there are significant opportunities across parts of Africa. South Africa has had two decades of growth, and there was a very strong development phase in the decade leading up to 2008. Since then it has slowed but because of relatively high yields and a stable market we came through the recession in pretty good shape. Capital is coming in but larger funds are eating up the smaller funds. There is still a huge undersupply of retail and the economy is not huge but we have seen a sizable amount of first world capital coming into our economy, which is still growing. Across Africa, there are investor-friendly countries with the right treaties in place that will help protect investment. The right infrastructure and efficiency in import processes are also important. The big focus is Nigeria and Ghana, which have exploding economies on the back of oil. A key component is to make sure retailers are offered enough of a footprint to make their entry and investment into a country is worthwhile. Over the last few years, South America has seen a huge growth in retail development and for some, Colombia is currently the hottest investment destination with ten cities with over a million people and 25 cities with over half a million in population. The country has a peace process that is working, a strategic geographical position, bordering both the Atlantic and Pacific and the third largest population after Brazil and Mexico. European investors are interested in Latin America and are already investing in Brazil and looking at Mexico but the South American culture is different and the continent is still developing the structures which are well established in Europe. Shopping Centres in Latin America are largely family owned, with currently little corporate ownership.

14 RYNEK / MARKET i Pacyfiku oraz trzecią największą populacją w regionie, po Brazylii i Meksyku. Inwestorzy europejscy są zainteresowani Ameryką Łacińską i już inwestują w Brazylię oraz przyglądają się Meksykowi, jednak kultura południowoamerykańska jest inna, a struktury, w Europie obecne od wielu lat, są dopiero rozwijane na tym kontynencie. Właścicielami centrów handlowych w Ameryce Łacińskiej są w dużym stopniu rodziny, a nie korporacje. W Brazylii w ciągu następnych 18 miesięcy powstaną 44 centra handlowe, a w Chinach w budowie znajduje się obecnie 2,5 mln mkw. powierzchni handlowej. Rozwój rynku handlowego można zaobserwować także na Bliskim Wschodzie. Wzrost jest spowodowany gwałtownym rozwojem klasy średniej, szczególnie w krajach BRIC. Brak powierzchni w odpowiednim miejscu Brak powierzchni położonej we właściwych lokalizacjach jest główną przeszkodą dla marek wchodzących na nowe rynki europejskie, co powoduje, że wiele z nich najpierw wchodzi poprzez kanały internetowe, aby ugruntować markę, zanim powstaną fizycznie istniejące sklepy. Jednakże e-handel nie stanowi zagrożenia dla tradycyjnego handlu, czego obawiano się w branży jeszcze kilka lat temu. E-handel jest po prostu kolejnym z wielu wykrytych aczkolwiek niespełnionych zagrożeń dla nieruchomości handlowych w ciągu ostatnich 50 lat. Jednak wielu postrzega e-handel coraz bardziej jako najnowsze zagrożenie dla tradycyjnego retailu. Hipermarkety stanowiły zagrożenie dla staromodnych domów handlowych w latach sześćdziesiątych, co nie znaczy, że nie ma już domów handlowych. W latach siedemdziesiątych branża centrów handlowych zagrażała ulicom zakupowym, ale odkryliśmy, że mogą się one uzupełniać. E-handel to po prostu najnowszy format. Centra handlowe muszą oferować lepszych najemców i bardziej zróżnicowany asortyment. Koszta związane ze sprzedażą online zostały wreszcie dostrzeżone przez tradycyjnych sprzedawców, którzy zaczęli przyznawać, że logistyka dostaw i zwrotów wcale nie jest taka prosta. Ale nawet po wchłonięciu handlu wielokanałowego centra handlowe muszą wciąż być innowacyjne, aby przetrwać. Nie wystarczy wybudować miejsce, w którym ludzie chcą się spotykać, ale musi ono być takie, w którym będą chcieli pomarzyć. Architektura i wystrój wnętrz to podstawa, tak jak zaangażowane zarządzanie, dobra oferta rozrywkowa oraz nowe, wspaniałe marki. In Brazil, 44 malls will be built in the next 18 months, and across China, 2.5 million square metres of shopping centre stock is being built right now. Retail development is also exploding in the Middle East. The huge increase in growth is due to the explosion of the middle class, especially in the BRIC countries. Lack of space in the right place A lack of space in the right place is the main barrier for retailers entering new European markets, driving many to enter via the internet to establish their brand before building physical stores, but e-commerce does not pose the threat to traditional retail that the industry feared just a few years ago. E-commerce is just the latest in a long line of perceived but unfulfilled threats to the retail real estate industry over the last fifty years but many are increasingly viewing E-commerce as the latest in traditional retail competition. Hypermarkets were a threat to old-fashioned department stores in the 1960s, but department stores are not dead. In the 70s the shopping centre industry threatened high streets, but we discovered they are complementary. E-commerce is the latest format. To manage this, shopping centres need to offer better tenants and a diverse offer. The costs of selling on-line are now also being acknowledged by retailers which are finally admitting that the logistics of delivery and return are not simple. But having apparently absorbed multi-channel retailing, shopping centres must still innovate to survive. The key is not only to develop somewhere people want to meet but also where people want to dream. Architecture and design are crucial, as is hands-on management, a good leisure offer and new and great brands. Zdjęcie ICSC/ Photographs supplied by ICSC

16 RYNEK / MARKET Sytuacja na rynku powierzchni handlowych w Polsce Rynek powierzchni handlowych zaczął się rozwijać w największych polskich aglomeracjach już w połowie lat 90. Pierwszymi nowoczesnymi obiektami handlowymi łączącymi w sobie ofertę spożywczą i odzieżową były hipermarkety. Wraz z rozwojem rynku pojawiły się nowe formaty obiektów handlowych oraz centra handlowe nowych generacji. Centra drugiej generacji oferowały swoim klientom większą i bardziej zróżnicowaną galerię handlową stanowiącą ok. 70 proc. powierzchni obiektu. W 2002 r. powstał pierwszy obiekt o charakterze centrum wyprzedażowego Factory Ursus, zlokalizowany w Warszawie. Obecnie, po niemal dwudziestu latach funkcjonowania centrów handlowych w Polsce, obiekty te weszły w kolejny etap rozwoju. W warunkach rosnącej konkurencji oraz spowolnienia gospodarczego obiekty handlowe oraz najemcy z tego sektora decydują się na wiele przekształceń, które pomogą im dopasować się do zmie- Current situation in the retail market The retail market started developing in the largest Polish agglomerations in the mid-90s. The first modern retail projects to combining food and fashion offers where hypermarkets. Together with the development of the market, new formats of retail projects and new generation shopping centres emerged. agata czarnecka starszy konsultant w dziale doradztwa i badań rynku w cbre / Senior consultant, consultancy & research, cbre Second generation shopping centres offered their customers larger and more varied shopping gallery constituting approx. 70% of centre s space. In 2002, the first outlet centre was created Factory Ursus in Warsaw. Nowadays, after almost twenty years of shopping centres presence in Poland, these schemes entered another phase of development. Faced with growing competition and the economic slowdown, retail projects and tenants from this sector decide for a number of transformations to allow them to adapt to the changing market conditions, including the increasing popularity of e-commerce.

18 RYNEK / MARKET Podaż Powierzchni centrów handlowych w 7 aglomeracjach / ShoPPing centre SuPPly in 7 agglomerations 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 KraKów ŁódŹ wrocław Powierzchnia istniejąca existing Powierzchnia w budowie under construction niających się warunków rynkowych, w tym wzrostu popularności handlu elektronicznego. Czy rynek jest już nasycony? Całkowita podaż powierzchni handlowej, obejmująca 420 obiektów, to ponad 9,3 mln. mkw. powierzchni najmu. Z powyższej liczby ponad połowa zlokalizowana jest w wiodących polskich aglomeracjach: warszawskiej, łódzkiej, krakowskiej, wrocławskiej, poznańskiej, trójmiejskiej oraz katowickiej. Nowoczesna powierzchnia handlowa to przede wszystkim tradycyjne centra handlowe (niemal 90 proc.), ale także parki handlowe oraz centra wyprzedażowe. Całkowity wolumen powierzchni handlowej w Warszawie to ponad 1,3 mln. mkw. w 42 obiektach, w aglomeracji katowickiej 1,03 mln. mkw., w Trójmieście niemal 620 tys. mkw., we Wrocławiu 540 tys. mkw., w Łodzi i w Poznaniu po 510 tys. mkw., natomiast w Krakowie 495 tys. mkw. Do największych centrów handlowych należy zaliczyć Manufakturę o powierzchni niemal 110 tys. mkw. zlokalizowaną w Łodzi, warszawskie centrum Arkadia wybudowane w 2004 r. o powierzchni 103 tys. mkw., Bonarkę w Krakowie (91 tys. mkw.) oraz Port Łódź oferujący 70 tys. mkw. powierzchni najmu. Wskaźnikiem, który precyzyjniej przedstawia aktualną sytuację na rynku, jest współczynnik nasycenia powierzchnią handlową. Najwyższe nasycenie jest rejestrowane w aglomeracji trójmiejskiej, gdzie na 1000 mieszkańców przypada ponad 500 mkw. powierzchni handlowej. Z kolei najniższy wskaźnik jest odnotowany w Krako- PoznaŃ trójmiasto ŚlĄSK warszawa Powierzchnia planowana do 2015 r. Planned till 2015 Źródło: cbre Source: cbre Is the market saturated yet? The total retail stock includes 420 projects with over 9.3 million sq m of leasable space. Out of the above, over a half is located in leading Polish agglomerations: Warsaw Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Tri-City and Katowice. Modern retail space consists primarily of regular shopping centres (almost 90%) but also of retail parks and outlet centres. The total volume of retail space in Warsaw is over 1.3 million sq m in 42 developments; in Katowice it is 1.03 million sq m; in Tri-City almost 620,000 sq m; in Wrocław 540,000 sq m; Łódź and Poznań have 510,000 sq m each, while Kraków offers 495,000 sq m. Among the largest shopping centres there is Manufaktura with an area of almost 110,000 sq m, situated in Łódź; Arkadia shopping centre in Warsaw developed in 2004 with an area of 103,000 sq m; Bonarka in Kraków (91,000 sq m) and Port Łódź, which offers 70,000 sq m. The measure which more precisely illustrates the current situation of the market is the retail space density ratio. Tri-City boasts the highest density with over 500 sq m of retail per 1,000 inhabitants. On the other hand, the lowest ratio is noted in Kraków 250 sq m/1,000 inhabitants. The average density for all seven agglomerations is 418 sq m/1,000 inhabitants, and taking into account the premises currently under construction it is 451 sq m/1,000 inhabitants. In average, a market is believed to be saturated if the density rate is 750 sq m per 1,000 inhabitants. However, it is worth bearing in mind

RYNEK / MARKET 19 wie 250 mkw./1000 mieszkańców. Średnie nasycenie dla wszystkich siedmiu aglomeracji to 418 mkw./1000 mieszkańców, a biorąc pod uwagę dodatkowo obiekty będące w trakcie budowy 451 mkw./1000 mieszkańców. Przeciętnie, rynek uważa się za nasycony w przypadku odnotowania wskaźnika na poziomie ok. 750 mkw. powierzchni na 1000 mieszkańców. Jednakże dokonując takiego stwierdzenia warto mieć na uwadze fakt, że każde miasto należy rozpatrywać indywidualnie i oprócz nasycenia typową powierzchnią handlową istnieją też nisze rynkowe dla obiektów o innym charakterze, np. parków handlowych, centrów wyprzedażowych, centrów specjalistycznych. Wskaźnik powierzchni niewynajętej utrzymuje się na relatywnie niskim poziomie i obecnie oscyluje w granicach od 1,6 proc. w aglomeracji katowickiej do 4,5 proc. w Krakowie. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że zazwyczaj te powierzchnie niewynajęte znajdują się w mniej atrakcyjnych obiektach, a w najbardziej pożądanych centrach handlowych wolne lokale nie są dostępne. 600 500 400 300 200 100 0 Nowe formaty, kolejne otwarcia W 2012 r. pod względem formatów nastąpił szybki wzrost liczby małych centrów handlothat each city needs to be treated individually and, apart from the saturation with traditional retail space, there are also market niches for other projects such as retail parks, outlet centres and specialized shopping centres. The vacancy rate remains at a relatively low level and currently oscillates from around 1.6% in Katowice conurbation to 4.5% in Kraków. However, one shall keep in mind that vacant space is usually located in less attractive premises, while there are no available units in the most desired shopping centres. New formats, new openings In terms of formats, 2012 witnessed a rapid increase of the number of small shopping centres and strip malls with leasable area under 5,000 sq m. Centres developed by Czerwona Torebka, Dekada or Budrem may serve as an illustration. Furthermore, the number of outlet centres is increasing in March 2013, Factory Outlet Annopol was opened, while last year saw completion of Szczecin Outlet Park and Ptak Outlet in Rzgów near Łódź. Among the largest centres completed in the years 2012 and 2013, there were those located in the Warsaw metropolitan area: Auchan Łomianki (two phases with a total area of 30,000 nasycenie PowierzchniĄ handlową w aglomeracjach (w mkw. na 1000 mieszkańców) ShoPPing centre density in agglomerations (in Sq m Per 1,000 inhabitants) KraKów ŁódŹ wrocław PoznaŃ trójmiasto ŚlĄSK warszawa w budowie under construction istniejące Stock Źródło: cbre Source: cbre

20 RYNEK / MARKET wych oraz centrów sąsiedzkich o powierzchni najmu poniżej 5000 mkw. Przykładem mogą być centra budowane przez spółki Czerwona Torebka, Dekada czy Budrem. Ponadto przybywa centrów wyprzedażowych w marcu 2013 r. otwarto Factory Outlet Annopol, a w zeszłym roku powstały Szczecin Outlet Park i Ptak Outlet w Rzgowie pod Łodzią. Do największych obiektów, których budowa zakończyła się w 2012 i 2013 r., można zaliczyć zlokalizowane w aglomeracji warszawskiej: Auchan Łomianki (dwie fazy o łącznej powierzchni 30 tys. mkw.) oraz centrum wyprzedażowe Factory Annopol oferujące 19,7 tys. mkw. We Wrocławiu ukończono budowę Sky Tower o powierzchni 25 tys. mkw., natomiast w Trójmieście: centrum Szperk Gdynia (22 tys. mkw.) oraz drugą fazę Morskiego Parku Handlowego (17 tys. mkw.). Obecnie w trakcie budowy znajduje się ponad 315 tys. mkw. powierzchni w obiektach handlowych, z czego najwięcej zlokalizowane jest w Krakowie, gdzie budowana jest Galeria Bronowice o powierzchni ok. 60 tys. mkw. W Trójmieście trwa rozbudowa Centrum Wzgórze w Gdyni (46,5 tys. mkw.), natomiast w Poznaniu dwa projekty są w trakcie budowy: Poznań Główny City Center o powierzchni 58 tys. mkw. oraz piąta faza parku handlowego Franowo (14 tys. mkw.). Oferta handlowa w Warszawie do końca roku wzbogaci się o realizowane obecnie obiekty: Galerię Miejską Plac Unii o powierzchni ponad 15 tys. mkw. oraz kolejną rozbudowę Galerii Mokotów (5000 mkw.). Planowane obiekty W fazie planowania, na bardziej lub mniej zaawansowanych etapach prac koncepcyjnych, znajdują się kolejne obiekty, jednak w przypadku wielu z nich brak jest dokładnych informacji odnośnie do terminu rozpoczęcia budowy. Niewykluczone, że wraz z rozwojem rynku i wzrostem nasycenia powierzchnią handlową inwestorzy zmienią plany odnośnie do tych budynków lub zweryfikują swoje założenia: zmiejszą powierzchnię lub format, gdyż rynek mógłby nie wchłonąć projektu w jego pierwotnej formie. Obecnie planowana jest budowa niemal 2,6 mln. mkw. powierzchni handlowej, z czego ponad milion zlokalizowane jest w aglomeracji warszawskiej. Do największych planowanych obiektów w stolicy należy zaliczyć projekty GTC w Wilanowie i na Białołęce, Galerię Młociny, a także Park Handlowy Góraszka. W innych miastach można wymienić: centrum handlowe Łacina w Poznaniu (98 tys. mkw.), Gemini Tysq m) and the Factory Annopol outlet centre offering 19,700 sq m. In Wrocław, the construction of Sky Tower with an area of 25,000 sq m was completed, while Tri-City saw the completion of the Szperk Gdynia shopping centre (22,000 sq m) and the second phase of Morski Park Handlowy (17,000 sq m). Currently, there are over 15,000 sq m under construction in retail projects, out of which most is located in Kraków where Galeria Bronowice with an area of approx. 60,000 sq m is being constructed. In Tri-City, the extension of the Wzgórze Gdynia shopping centre (46,500 sq m) is underway, while in Poznań, there are two projects under construction: Poznań City Center with an area of 58,000 sq m and the fifth phase of the Franowo retail park (14,000 sq m). In Warsaw, there is Galeria Miejska Plac Unii with an area of over 15,000 sq m being constructed and Galeria Mokotów being expanded by additional 5,000 sq m. Projects in the pipeline There are many further projects on varied stages of planning; however, in the case of many of them, there is no detailed information concerning the date of the start of the construction. It is possible that, together with the ongoing development of the market as well as increasing shopping center density, investors will change their plans related to some projects or verify their assumptions by reducing the leasable area or format, as the market may not accept a project in its original form. There are almost 2.6 million sq m of retail space in the planning phase, out of which over a million is located in the Warsaw metropolitan area. The largest projects in the pipeline in Warsaw are GTC in Wilanów and Białołęka districts, Galeria Młociny, as well as the Góraszka retail park. Significant planned schemes in other agglomerations include: Łacina shopping centre in Poznań (98,000 sq m), Gemini Tychy in Upper Silesia (40,000 sq m) or two projects in Gdańsk: Forum Radunia (62,000 sq m) or Young City (61.000 sq m). Retail tenants and brands in the market Warsaw and the remaining largest cities in Poland are attractive locations for international retail chains over the last few years, there were about thirty brans entering the Polish market annually. The most popular would include: GAP, Next, The Body Shop, Jennyfer, Palmers, Spring, Guess by Marciano, Pollini, Cacharel, Ermenegildo Zegna, Hugo Boss, Em-

Galeria Dominikańska, Wrocław, 2001 Galeria Krakowska, Kraków, 2006 Galeria Bałtycka, Gdańsk, 2007 Galeria Łódzka, Łódź, 2002 Alfa Centrum, Gdańsk, 2006 Galeria Kaskada, Szczecin, 2011 ECE Projektmanagement Polska Sp. z o.o. ul. Fabryczna 5a, 00-446 Warszawa, Poland Phone +48 22 310 60 00, fax: +48 22 310 60 02 www.ece.com, info@ece.com

22 RYNEK / MARKET StawKi najmu za najlepsze Powierzchnie handlowe w 2013 r. (euro za 1 mkw. miesięcznie) Prime ShoPPing centre rents in 2013 (in eur/sq m/month) ŁódŹ PoznaŃ trómiasto wrocław KraKów ŚlĄSK warszawa 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 chy (40 tys. mkw.) czy dwa projekty w Gdańsku: Forum Radunia (62 tys. mkw.) czy Young City (61 tys. mkw.) Najemcy, marki obecne na rynku Warszawa, wraz z pozostałymi największymi miastami w Polsce, jest atrakcyjną lokalizacją dla międzynarodowych sieci handlowych w ostatnich latach odnotowywano pojawienie się ok. 30 nowych marek rocznie, m.in. następujących sieci: GAP, Next, The Body Shop, Jennyfer, Palmers, Spring, Guess by Marciano, Pollini, Cacharel, Ermenegildo Zegna, Hugo Boss, Emporio Armani, Church s, J.M. Weston, TK Maxx, Desigual. W 2013 r. już pojawiło się osiem nowych sieci handlowych, niefuncjonujących do tej pory w Polsce, a kolejne zapowiedziały swoje wejście na polski rynek. Przykładem są marki: Hollister (z grupy Abercrombie & Fitch) czy & Other Stories (marka z grupy H&M). Stawki czynszu Warszawa jest zdecydowanie najdroższą lokalizacją dla handlu w Polsce, z rosnącymi stawkami czynszu na obecnym poziomie ok. 75 90 euro za 1 mkw. miesięcznie za najlepsze lokale, o powierzchni ok.100 mkw. Przeciętne czynsze szacowane są na poziomie 35 45 euro za 1 mkw. miesięcznie. W pozostałych miastach stawki najmu powierzchni handlowej są niższe i mieszczą się Źródło: cbre Source: cbre porio Armani, Church s, J.M. Weston, TK Maxx or Desigual. It is expected, that in 2013 the trend will continue, as so far, this year saw eight new retail chains which had not operated in Poland previously, with further ones such as Hollister (Abercrombie & Fitch Group) or &Other Stories (H&M Group) announcing the willingness to enter the Polish market. Rental rates Warsaw is definitely the most expensive retail destination in Poland; with rent rates at the level of approx. EUR 75-90 /sq m/month for prime units with area about 100 sq m. Average rent rate is estimated at EUR 35-45/sq m/month. In remaining cities, the retail space rent rates are lower and range between EUR 35/sq m/month in Łódź to approx. EUR 50/sq m/month in Upper Silesia or in Wrocław. Trends The rising popularity of e-commerce already has a great impact on the retail market. Although currently the e-commerce market is complementary and not competitive to the offer of brick and mortar shops, yet the possibility of shopping on the Internet significantly increases the brand and offer awareness among customers, which is followed by a change of expectations. Increasingly often are traditional shops going to respond to changing expectations of

RYNEK / MARKET 23 w przedziale od 35 euro za 1 mkw. miesięcznie w Łodzi do ok. 50 euro za 1 mkw. miesięcznie na Górnym Śląsku czy we Wrocławiu. Trendy Duży wpływ na rynek powierzchni handlowych ma wzrost popularności handlu elektronicznego. Co prawda, obecnie rynek handlu elektronicznego stanowi dopełnienie oferty ze sklepów tradycyjnych, a nie konkurencję, ale możliwość robienia zakupów za pośrednictwem internetu znacząco zwiększa świadomość marek i oferty wśród klientów, a co za tym idzie, nabywcy zmieniają swoje oczekiwania. Tradycyjne sklepy będą coraz częściej wychodzić naprzeciw zmieniającym się oczekiwaniom klientów, oferując coraz więcej usług czy poszerzając ofertę. Właściciele centrów handlowych także podejmują różne kroki w celu uatrakcyjnienia swojego projektu, do najczęściej spotykanych można zaliczyć: modernizacje i remonty, rozbudowy, zmiany pozycjonowania, wprowadzanie oferty tematycznej czy też kampanie reklamowe. Przykładem procesu zmiany pozycjonowania jest centrum handlowe Klif, które wraz z modernizacją i zmianą fasady zewnętrznej oraz rekomercjalizacją zostało przekształcone w Dom Mody Klif i adresuje swoją ofertę do osób zamożnych. Jednym z nowych elementów zauważalnych na rynku powierzchni handlowych jest pojawienie się nowych konceptów istniejących już sieci handlowych. Przykładem jest format hipermarketu Tesco Extra projektowany na wzór minigalerii, już funkcjonujący w ok. 20 lokalach w kraju czy też sklepy meblowe Mega Abra, które w przeciwieństwie do znanych już klientom sklepów meblowych Abra będą mieć o wiele bardziej rozbudowaną ofertę i będą zlokalizowane w parkach handlowych. Innym przykładem może być koncept XS sklepu sportowego Decathlon, który do tej pory lokalizował się w wolno stojących obiektach, natomiast nowy format będzie dostosowany do najmu powierzchni w centrum handowym. Także drogierie Douglas wprowadzają nowy koncept Douglas Beauty Studio, występujący w postaci wysp o powierzchni ok. 5 mkw. i zlokalizowany w pasażach galerii handlowych. Przewiduje się, że wciąż będą się pojawiać w centrach handlowych tzw. sklepy tymczasowe (pop-up shops), które działają przez określony czas, głównie w celu przeprowadzenia rozpoznania rynku, zidentyfikowania grupy docelowej czy też sprawdzenia atrakcyjności oferty. the customers by offering more services or extending the range of products. Owners of shopping centres have also taken steps to make their projects more attractive; among the most common ones there are: refurbishment and redevelopment, extensions, positioning changes, introducing theme offer or publicity campaigns. The Klif shopping centre may serve as an illustration of a positioning change. Together with a modernisation and the change of its façade, the centre has been turned into Dom Mody Klif, aiming at affluent clients. One of the new noticeable elements in the retail market are the new concepts of already existing retail chains. As an example, the Tesco Extra hypermarket format, designed as a mini shopping arcade, may be served; or Mega Abra furniture stores which, contrary to Abra furniture stores that are already familiar to the customers, will offer a wider range of products and will be located in retail parks. Another example would be the XS concept by the Decathlon sports shop - until now it used to be located in free-standing premises, whereas the new format will be adjusted to space in shopping centres. Also Douglas health & beauty store has introduced a new concept Douglas Beauty Studio of about 5 sq m area located as a stand in shopping passages. It is also expected, that so-called pop-up shops, will still be present in shopping centers. These projects usually operate for a specified period of time, their purpose being only to analyze the market, identify the target group or check the attractiveness of the offer. There are almost 2.6 million sq m of retail space in the planning phase, out of which over a million is located in the Warsaw metropolitan area.

24 RYNEK / MARKET Rynek handlowy w mniejszych miastach Rynki handlowe w mniejszych miastach w Polsce są zróżnicowane pod względem rozwoju nowoczesnej powierzchni. W miastach z 200 400 tys. mieszkańców, takich jak Lublin, Kielce, Radom, Bydgoszcz, Toruń, Białystok czy Częstochowa, podaż nowoczesnej powierzchni handlowej wynosi od nieco ponad 100 tys. mkw. do blisko 200 tys. mkw. Najwięcej powierzchni znajduje się w Bydgoszczy (187 800 mkw.), a najmniej w Toruniu (115 800 mkw.). Retail markets in smaller Polish cities Retail markets in smaller Polish cities vary in terms of the development of modern space. In cities with the population of 20400 thousands of inhabitants, such as Lublin, Kielce, Radom, Bydgoszcz, Toruń, Białystok and Częstochowa, the total supply of modern retail space ranges between just over 100,000 m 2, to nearly 200,000 m 2. The biggest amount of retail space can be found in Bydgoszcz (187,800 m 2 ), while the smallest in Toruń (115,800 m 2 ). Agnieszka Winkler, starszy analityk, Dział Doradztwa i Badań Rynku, Colliers International / Senior Analyst, Research and Consultancy, Colliers International W miastach tych zauważyć można dosyć znaczące różnice w dostępności powierzchni handlowej. Najwyższy współczynnik pustostanów odnotowuje się w Radomiu, Toruniu i Kielcach (powyżej 5 proc.), co wynika głównie z dostarczenia na rynek w ostatnich latach nowych obiektów handlowych, nie w pełni skomercjalizowanych. Natomiast Lublin i Częstochowa cieszą się obecnie najniższymi pustostanami na poziomie poniżej 2 proc. Quite significant differences in the availability of retail space can be noticed in those cities. The highest vacancy rates (of more than 5%) are noted in Radom, Toruń and Kielce, which is mainly due to the delivery of not fully commercialized new shopping centres to the market in recent years. Lublin and Częstochowa have the lowest vacancy levels (less than 2%).

RYNEK / MARKET 25 PoDAż nowoczesnej PoWIeRzChnI handlowej W miastach RegIonALnyCh (200 400 TyS. mieszkańców) ReTAIL SToCK In RegIonAL CITIeS (200 400 ThoUSAnDS of InhABITAnTS) 200 000 180 000 160 000 140 000 120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 0 LUBLIn ByDgoSzCz ToRUń BIAŁySToK RADom KIeLCe CzĘSToChoWA Miasto / CitY Podaż Pow. handlowej M 2 Lublin 166 430 Bydgoszcz 187 800 Toruń 115 800 Białystok 158 900 Radom 124 800 Kielce 154 300 Częstochowa 137 620 Źródło: Colliers International Source: Colliers International Lublin charakteryzuje się również najniższym nasyceniem powierzchnią handlową, co zostało dostrzeżone przez deweloperów i obecnie w przygotowaniu znajduje się kilka inwestycji handlowych, w tym Atrium Felicity, Tarasy Zamkowe, Park Handlowy IKEA czy rozbudowa Galerii Olimp. Lublin is also characterized by the lowest retail space density, which has already been noticed by some developers. Currently there are few retail projects in the pipeline, including Atrium Felicity, Tarasy Zamkowe, Park Handlowy IKEA and the extension of Galeria Olimp. nowy format na rynku handlowym F ormat Centrum Zakupów o charakterze convenience center wypełnił dotąd niezagospodarowaną niszę. Jest to mały lub średniej wielkości park handlowy bądź centrum handlowe, które znajduje się w centrum miasta (miasta do 50 tys. mieszkańców) lub wielkiego osiedla mieszkaniowego. Klient otrzymuje dostęp do oferty kilku lub kilkunastu sklepów wielkopowierzchniowych znanych marek, bez konieczności dojazdu samochodem. Lokalizacje centrów wybierane są tak, aby były to miejsca nienasycone nowoczesną powierzchnią handlową, a jednocześnie z dużym potencjałem zakupowym. Centrum Zakupów to zakupy obok domu z produktami istotnymi w hierarchii codziennych potrzeb, czyli żywność, kosmetyki, lekarstwa, poszerzone o ofertę odzieżową, w tym ubrania dla całej rodziny, elektronikę czy meble. Dodatkowo format sprzyja budowaniu lokalnej społeczności jako miejsce spotkań. Centra Zakupów w Zgierzu k/łodzi oraz w Ząbkach k/warszawy działają z powodzeniem od 2 lat. W tym roku planowane jest otwarcie Centrum Zakupów w Czerwionce-Leszczynach, na Śląsku. Wkrótce rusza m.in. realizacja Centrum Zakupów Nowa Mleczarnia w Sochaczewie oraz Centrum Zakupów Świdnik na terenie Osiedla Wschód w Świdniku. Inwestorem i deweloperem Centrów Zakupów jest NAP Invest Group. Komercjalizacja tel.: 601 06 06 06 Atrium Felicity, Lublin

26 RYNEK / MARKET WSPóŁCzynnIK PUSToSTAnóW W miastach RegIonALnyCh (200 400 TyS. mieszkańców) VACAnCy LeVeLS In RegIonAL CITIeS (200 400 ThoUSAnDS of InhABITAnTS) 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 LUBLIn ByDgoSzCz ToRUń BIAŁySToK RADom KIeLCe CzĘSToChoWA nasycenie PoWIeRzChnIą handlową W miastach RegIonALnyCh (na 1000 mieszkańców) ReTAIL SPACe DenSITy In RegIonAL CITIeS LUBLIn ByDgoSzCz ToRUń BIAŁySToK RADom KIeLCe CzĘSToChoWA Najwyższe nasycenie powierzchnią handlową odnotowuje się natomiast w Kielcach, w których trwa walka o klienta między rozbudowaną Galerią Echo a oddaną w 2012 r. Galerią Korona. Wśród miast tej wielkości warto również zwrócić uwagę na Białystok, który cieszy się obecnie dużym zainteresowaniem deweloperów planujących kilka nowych obiektów handlowych, takich Miasto VaCanCY level Lublin 1% Bydgoszcz 2,9% Toruń 5,9% Białystok 4,2% Radom 7,6% Kielce 5,4% Częstochowa 1,8% Źródło: Colliers International Source: Colliers International Miasto nasycenie Średnia Lublin 477 559 Bydgoszcz 517 559 Toruń 565 559 Białystok 540 559 Radom 566 559 Kielce 765 559 Częstochowa 584 559 Źródło: Colliers International Source: Colliers International The highest retail space density is noted in Kielce, where currently the extended Galeria Echo and Galeria Korona, delivered to the market in 2012, compete for clients. When speaking about regional cities it is worth to mention Białystok. It is currently enjoying the increased interest of developers, who are planning some new projects there such as Park Handlowy Kwadrat, Białystok / Retail park Kwadrat, Bialystok

www.forumgliwice.pl BIZNEScentrum handlowe aromat unikalnych modowych gali szczypta lokalnej tematyki wydarzen' Unikalna receptura handlowa nuta gwiazdorskiego wizerunku marki smak branzowych i nagrod ' ICSC i PRCH