mgr Karol Pawlas PODN w Wodzisławiu Śląskim Szkoła Podstawowa nr 1 w Marklowicach Przedszkole Publiczne w Marklowicach Znaczenie prawidłowej emisji głosu w komunikacji werbalnej nauczyciela Kultura żywego słowa w zakresie, której mieszczą się zagadnienia ortofonii, sztuki mówienia i retoryki jest niezwykle istotnym zagadnieniem dla osób posługujących się w pracy zawodowej głosem. Należą do nich aktywni uczestnicy życia publicznego: politycy, prezenterzy radiowi i telewizyjni, negocjatorzy, wykładowcy i nauczyciele. Osoby te winny nie tylko posiadać świadomość ortofoniczną w zakresie języka ogólnego, lecz także odróżniać poprawną, ogólnopolską wymowę w opozycji do polszczyzny regionalnej i gwary. Mówcy publiczni winni posługiwać się głosem czysto i wyraziście brzmiącym, bez zniekształceń w zakresie realizacji dźwięków mowy. Pamiętać powinni także o prawidłowej emisji głosu, zachowując odpowiednią higienę w tym względzie. Zaniedbania prowadzą w rezultacie do chorób krtani objawiających się przedłużającą się chrypką, czy bezgłosem. Osoba dorosła, która w dzieciństwie nie opanowała poprawnej, ogólnopolskiej wymowy głosek i prezentuje system głosek zniekształconych na skutek wad lub mówi gwarą z właściwym jej zasobem fonetycznym (Synowiec 1992, Synowiec, Cząstka 1987 1992, Żlabowa 1959) ma zwykle kompleksy i jest często obiektem drwin. Należy wszakże pamiętać, iż zdolność do przyswajania właściwości fonetycznych języka osiąga pełnię w szóstym roku życia dziecka, trwa do dwunastego roku życia (wtedy najlepiej opanować język obcy pod względem fonetycznym), a pozostaje w okresie schyłkowym do dwudziestego piątego roku życia człowieka po czym zamiera. Osoba dorosła, która uświadamia sobie, że mówi niepoprawnie już jako dojrzała ma niewielką możliwość wyzbycia się wad wymowy bądź fonetyki gwarowej. Dlatego też praca nad piękną polszczyzną już od najmłodszych lat staje się niezbędna, pod warunkiem pełnego merytorycznego przygotowania każdego nauczyciela w zakresie ortofonii, tak pod względem teoretycznym, jak i praktycznym. Rozwiązanie takie nawiązuje do postulatu M. Bugajskiego (1995, 15), który kulturę języka rozpatruje w trzech aspektach: Po pierwsze jest to poziom znajomości środków językowych i odpowiedniego ich używania, po drugie praktyczna działalność zmierzająca do podniesienia tego poziomu, po trzecie teoria mająca kierunkować działalność praktyczną i wpływać na kulturę języka w pierwszym znaczeniu. Kategorią podstawową, która służy przybliżeniu tych zagadnień jest pojęcie języka ogólnego określanego również językiem ogólnonarodowym (Wilkoń 1987). Jest to najbardziej uniwersalny środek porozumiewania się, zrozumiały dla wszystkich Polaków. To również język oficjalny, używany w instytucjach użyteczności publicznej, środkach masowego przekazu i szkole. Jego odmiany określanej jako język potoczny używa większość Polaków. Najmniejszy zasięg mają gwary miejskie i wiejskie służące komunikowaniu się na co dzień ludności na ograniczonym obszarze (Cegieła, Markowski: 1982, 35). Kultura języka zdaniem Wieczorkiewicza zaczyna się tam, gdzie świadomość mówiącego i piszącego w doborze środków językowych, gdzie ludzie zaczynają zastanawiać się nad tym, jak mówią, zaczynają sprawdzać nieświadome poczucie językowe (Wieczorkiewicz: 1998, 12). Kulturę języka współtworzą więc: znajomość obowiązujących norm gramatycznych i kryteriów poprawnościowych oraz dbałość o stosowanie ich w praktyce (Kram: 1988, 14).
Zaakceptowane społecznie i używane w danym momencie i w danym społeczeństwie środki językowe (Kochański, Klebanowska, Markowski: 1987, 11), czyli jednostki języka (Buttler, Kurkowska, Satkiewicz: 1986, 18-19) określają normę. Uzus językowy jest wyrazem aprobaty normy językowej i cechuje go praktyczne użytkowanie środków językowych (Buttler: 1986, 18-19). Błąd językowy pojawia się w momencie przekroczenia normy, a spowodowany jest jej słabą znajomością (Kochański, Klebanowska, Markowski: 1987,17). Dziedziną zajmującą się poprawnym wymawianiem, wysławianiem się jest dział językoznawstwa normatywnego ortoepia (z gr. orthós prawidłowy, épos słowo ). Jej częściami składowymi są ortofonia i ortografia. Ortofonia (z gr. orthós prawidłowy, phóné głos ) ustala zasady poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów oraz ich połączeń w danym języku, tym samym uczy poprawnego wymawiania (Urbańczyk: 1992, 238). Z tego punktu widzenia w dydaktyce uniwersyteckiej i szkolnej należałoby badać i kształcić znajomość słuchu fonemowego (Rocławski 1991, 20 21), zasób fonemów polskich oraz głosek reprezentujących każdy fonem w języku naturalnym, zasady poprawnej artykulacji głosek, zasady artykulacji grup spółgłoskowych, akcentację, ton i barwę głosu, prozodię itp. Drugim zadaniem dydaktyki winno być urzeczywistnienie niezwykle ważnych ćwiczeń zmierzających do podniesienia jakości poprawności wymowy. Trzecią istotną kwestią jest kształtowanie wiedzy językowej (Kurcz 1992, 213 214) w zakresie ortofonii, a szerzej kultury języka. Polska szkoła, na której spoczywa obowiązek wielopłaszczyznowego przygotowania młodego pokolenia do prawidłowego funkcjonowania w dorosłym życiu, ma za zadanie rozwijanie tych umiejętności językowych uczniów. Aby sprostować temu zadaniu nauczyciel powinien prawidłowo wybrzmiewać głoski i wyrazy języka ogólnego. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości wymawianiowych, może on sięgnąć do słowników i prawideł poprawnej wymowy polskiej. Bogata i ogólnie dostępna literatura pozwala na wzorcową realizację w tym zakresie. Na dydaktykach spoczywa również obowiązek prawidłowego operowania językiem ogólnopolskim w mowie i piśmie, pomimo zachowania rodzimej gwary i regionalnych wariantów polszczyzny. Niestety do tej pory świadomość językowa w tym zakresie była niewystarczająca, a posługiwanie się poprawną ogólną polszczyzną w przeciwieństwie do gwary naruszało zasady kompetencji komunikacyjnej i stwarzało możliwość realizacji całej gamy zjawisk gwarowych fonetycznych, zwłaszcza u nauczycieli niepolonistów wywodzących się spośród osób mówiących w domu gwarą. Ostatnim, równie ważnym elementem jest prawidłowe operowanie głosem przez nauczyciela. Zaniedbania w tej dziedzinie prowadzą do nasilania się chorób związanych z zaburzeniami głosu, np. chrypką nauczycielską. Piękna, ortofoniczna polszczyzna ułatwia bowiem uczniowi i osobie dorosłej uczestnictwo w życiu ogólnonarodowym i kulturowym, ułatwia pracę w instytucjach państwowych, w tym w szkolnictwie, wystąpienia w środkach masowego przekazu oraz innych należących do typu kontaktu ogólnonarodowego. W celu praktycznego potraktowania powyżej zaprezentowanego problemu przedstawiam zestawy ćwiczeń emisyjnych dla mówców, do których należą: trening oddechowy dla mowy; ćwiczenia wydłużania fazy wydechowej; usprawnianie narządów mownych; wprawki fonacyjne pomagające w ustawieniu głosu. Przedstawione ćwiczenia stanowią kwintesencję zawartą w pozycjach: Kultura żywego słowa Mariana Mikuty, Zarys kultury żywego słowa Jerzego Krama, Poradnik fonetyczny dla nauczycieli Bronisława Rocławskiego, Sztuka mówienia Bronisława Wieczorkiewicz, Logopedia Ireny Styczek. A. Ćwiczenia oddechu przeponowego
1. Leżąc płasko na plecach, jedną rękę umieścić w środkowej części między brzuchem, a żołądkiem. Spokojnie nabierać powietrze nosem i wypuszczać ustami. Podczas wdechu ręka będzie unosić się, wypychana przez brzuch, zaś przy wydechu ręka opadnie wraz z opadającym brzuchem. Początkowo ruchy ręki będą nieznaczne. W miarę powtarzanych ćwiczeń, oddech będzie coraz głębszy. Podczas wszystkich ćwiczeń oddechowych należy pamiętać o uprzednim przewietrzeniu pokoju. Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać systematycznie, ćwicząc codziennie przez kilka minut. 2. Po kilku dniach stosowania powyższych ćwiczeń przejść do pozycji siedzącej, wykonując identyczne ćwiczenie. Ruchy ręki ułożonej w górnej części brzucha potwierdzają ruch przepony podczas oddychania. 3. Po kolejnych kilku dniach ćwiczeń przejść do pozycji stojącej. Pamiętać o coraz głębszym, lecz krótkim wdechu i coraz dłuższym wydechu. B. Ćwiczenie wydłużania fazy wydechowej 1. Na jednym wydechu najdłużej wypowiadać głośno, a następnie szeptem wybraną samogłoskę ustną. Kontrolować stoperem długość jej przeciągania. Ćwiczyć do uzyskania wyniku w granicach czwartego stopnia. Stopień 1 2 3 4 5 Głośno Szeptem 5 10 5 7 10 15 7 10 15 20 10 15 20 25 15 20 25 30 20 25 C. Ćwiczenia ustawienia głosu 1. Przedłużać głoskę [m]. Zwrócić uwagę na drżenie skrzydełek nosa. 2. Wybrzmiewać przedłużane [m] w otoczeniu samogło Przedłużać swobodnie i bez wysiłku: ma, mo, me, mu, my, mi; am, om, em, um, ym, im; mam, mom, mem, mum, mim; mama, mamo, mame, mumu, mymy, mimi. 3. Głoskę [n] fonować podobnie jak [m], zaczynając od wybrzmiewania jej w izolacji, przechodząc do zbitek sylabowych. D. Ćwiczenia głosowe 1. Podczas szerokiego otwierania ust wypowiedzieć sylabę la, a następnie opuścić język i dotknąć dolnych dziąseł. Podobnie wybrzmiewać lo, le, lu, ly. 2. Śpiewnie wybrzmiewać zbitkę aoeuyi, pamiętając o przesadnej artykulacji. 3. Wprowadzić usta w drganie, wybrzmiewając przedłużone prrr. 4. Coraz szybciej, lecz wyraźnie wymawiać: au, ai, ua, ia, ui, iu. 5. Wyraźnie wypowiadać ciągi: bim-bam-bom, bim-bam-bom i mekora-mekoramekora. 6. Kilkakrotnie wybrzmiewać głoski [k], [g] oraz ich połączenia w otoczeniu samogłosek ustnych i nosowych, np. gą, ką, gę, kę, go, ko, gu, ku, og, ok., ug, uk. Pamiętać o możliwie najszerszym otwieraniu ust. E. Ćwiczenia usprawniające język 1. Wysuwać szeroki język poziomo na zewnątrz jamy ustnej i cofać go w głąb. Szeroko otwierać usta. Cofając język zwrócić uwagę, aby nie uniósł się góry i dotykał warg.
2. Wysuwać zaostrzony język na zewnątrz jamy ustnej. Następnie wykonywać nim poziome ruchy wahadłowe w kierunku kącików warg. Unikać dodatkowych ruchów mimicznych twarzy i dotykania językiem dolnej wargi. 3. Wykonać tzw. masaż języka zębami, tj. przeciskać szeroki, rozpłaszczony język między zbliżonymi do siebie siekaczami. 4. Wysuwać zaostrzony język jak najdalej w kierunku nosa, następnie w lewy kącik ust, w kierunku brody i w prawy kącik ust. Starać się, aby wargi były szeroko otwarte. 5. Oblizywać językiem górne i dolne zęby, kolistymi ruchami raz w prawo, raz w lewo. 6. Czubkiem języka dokładnie i płynnie oblizywać szeroko otwarte usta. F. Ćwiczenia usprawniające wargi 1. Naprzemiennie ściągać usta, jak przy wybrzmiewaniu samogłoski u i spłaszczać je, jak przy samogłosce i. 3. Cofnąć kąciki ust i naprzemian otwierać i zamykać usta. 4. Wciągnąć policzki do wewnątrz jamy ustnej między łuki zębowe. 5. Nadymać policzki i powoli wypuszczać nagromadzone powietrze. 6. Na przemian nakładać górną wargę na dolną i odwrotnie. Pamiętać o ścisłym przyleganiu warg do spodnich powierzchni ciała nad i pod wargą oraz możliwie jak najdalszym wysuwaniu warg. 7. Przenosić powietrze kolejno z jednego do drugiego policzka. 8. Wysuwać wargi, jak przy cmokaniu następnie przesuwać nimi w prawo i w lewo. G. Ćwiczenia usprawniające żuchwę 1. Opuszczać i unosić żuchwę, szeroko otwierając ust. Wszystkie ćwiczenia tej grupy wykonywać z rozwarciem warg nie większym niż 2,5 cm, by nie spowodować zwichnięcia żuchwy. 2. Zamknąć usta i kontynuować powyższe ćwiczenie. 3. Przesuwać dolną szczękę w przód i tył, podczas lekkiego rozchylenia warg. 4. Zamknąć wargi i ponownie wykonywać ćwiczenie przesuwania dolnej szczęki w przód i w tył. 5. Przesuwać szczękę w prawo i w lewo, przy zamkniętych ustach. 6. Palcami wskazującymi odnaleźć zagłębienie pod nasadami uszu. Podczas mocnego wciskania palców powoli, lecz maksymalnie opuszczać i unosić szczękę. H. Ćwiczenia podniebienia miękkiego 1. Pozorować ziewanie, nisko opuścić szczękę, a język swobodnie położyć na dnie jamy ustnej. 2. Wdychać powietrze nosem i wydychać ustami, przy szeroko otwartych ustach. 3. Unosić i opuszczać podniebienie miękkie, podczas intensywnego otwarcia jamy ustnej. Ćwiczenie wykonywać przed lustrem. 4. Wykonywać pozorne ruchy ssania cukierka, leżącego w tylnej części jamy ustnej. Bibliografia 1. Bugajski M., 1995; Lingwistyka normatywna we współczesnym językoznawstwie polskim, [w:] Norma językowa w polszczyźnie, red. M. Bugajski, Zielona Góra. 2. Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 1986; Kultura języka polskiego, Warszawa, s. 18-19. 3. Cegieła A., Markowski A., 1982; Z polszczyzną za pan brat, Warszawa, s. 35. 4. Cząstka B., Synowiec H., 1987-1992; Zestaw artykułów zamieszczonych w serii Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego. T. 7-10 i 12, Katowice. 5. Kochański W., Klebanowski B., Markowski A., 1987; O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa. 6. Kram J., 1988; Zarys kultury żywego słowa, Warszawa. 7. Kurcz I, 1992; Pamięć, uczenie się, język, Warszawa.
8. Lubaś W., Urbańczyk S., 1994; Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Kraków-Katowice. 9. Mikuta M., 1961; Kultura żywego słowa, Warszawa. 10. Rocławski B., 1986; Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa. 11. Rocławski B., 1991; Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdańsk. 12. Styczek I., 1981; Logopedia, Warszawa. 13. Synowiec H., 1992; Sprawność językowa uczniów w śląskim środowisku gwarowym. Problemy, badania, konsekwencje dydaktyczne, Katowice. 14. Wieczorkiewicz B., 1998; Sztuka mówienia. Poradnik, Warszawa. 15. Wilkoń A., 1987; Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. 16. Żlabowa J., 1959; Właściwości gwarowe w języku dzieci i młodzieży śląskiej [w:] Zeszyty Naukowe WSP. Sekcja językoznawstwa, red. J. Żlabowa, Katowice.