Iwona Michalak-Widera Miłe uszom dźwięki Ćwiczenia narządów artykulacyjnych przygotowujące do wymawiania głosek języka polskiego i metody prawidłowej realizacji dźwięków Unikat-2 Katowice, 2003
Recenzent: prof. dr hab. Iwona Nowakowska-Kempna Korekta: mgr Iwona Frychel W książce użyto czcionki Fonetyka (www.gilplus.com) powstałej dzięki pomocy Grzegorza Klimczewskiego (www.fonty.pl). Copyright by Unikat-2 Wszelkie prawa zastrzeżone ISBN 83-908936-9-x Wydawca: Unikat-2 Katowice 2003 40-004 Katowice al. W. Korfantego 2 tel. (32) 206 97 65
Spis treści Spis treści 1. UWAGI WSTĘPNE 7 2. GŁOSKI SZUMIĄCE 11 2.1. GŁOSKA 8 12 2.2. GŁOSKA 7 14 2.3. GŁOSKA 9 15 2.4. GŁOSKA 5 15 3. GŁOSKI SYCZĄCE 17 3.1. GŁOSKA s 18 3.2. GŁOSKA z 20 3.3. GŁOSKA c 20 3.4. GŁOSKA 3 21 4. GŁOSKI CISZĄCE 23 4.1. GŁOSKA & 24 4.2. GŁOSKA ( 25 4.3. GŁOSKA @ 25 4.4. GŁOSKA 4 26 5. GŁOSKA r 27 6. GŁOSKI t d n 33 6.1 GŁOSKA t 33 6.2 GŁOSKA d 34 6.3 GŁOSKA n 35 7. GŁOSKI k g 6 37 5
Spis treści 7.1 GŁOSKA k 37 7.2 GŁOSKA g 38 7.3 GŁOSKA 6 39 8. GŁOSKI f v 41 8.1 GŁOSKA f 41 8.2 GŁOSKA v 42 9. GŁOSKI p b 43 9.1 GŁOSKA p 44 9.2 GŁOSKA b 44 10. GŁOSKA l 45 11. GŁOSKI 1 2 47 11.1 GŁOSKA 1 47 11.2 GŁOSKA 2 48 12. GŁOSKI RZADKO DEFORMOWANE ] [ m % 49 12.1 GŁOSKA ] 49 12.2 GŁOSKA [ 50 12.3 GŁOSKA m 51 12.4 GŁOSKA % 51 13. SAMOGŁOSKI 53 13.1 GŁOSKA a 55 13.2 GŁOSKA o 55 13.3 GŁOSKA u 56 13.4 GŁOSKA e 57 13.5 GŁOSKA y 57 13.6 GŁOSKA i 58 13.7 GŁOSKA # 58 13.8 GŁOSKA 0 59 BIBLIOGRAFIA 61 6
Uwagi wstępne 1. Uwagi wstępne Wydawać by się mogło, że wszyscy mówimy czysto, wyraziście i bez naleciałości gwarowych. Niestety, rzeczywistość jest nieco inna. Poprawna ogólnopolska wymowa osób związanych z estradą czy środkami masowego przekazu pozostawia wiele do życzenia. Nauczyciele różnych szczebli szkolnictwa także nie grzeszą wzorcową artykulacją, a przecież to oni wszyscy są pierwszymi przewodnikami młodych, chłonnych umysłów po zawiłościach mowy polskiej. Aby zapobiec wadom wymowy, najlepiej zacząć dbać o prawidłowy rozwój mowy najmłodszych od momentu poczęcia (Kurcz 2000, 76). Terapia osób dorosłych jest zdecydowanie trudniejsza i dłuższa z powodu kilkudziesięcioletnich zaniedbań w tej dziedzinie. Dlatego też, by zapobiegać zaburzeniom artykulacyjnym, należy zwracać uwagę na różnicę w wymowie małego dziecka i jego rówieśników. Zaobserwowana nieadekwatność w realizacjach dźwiękowych jest sygnałem do rozpoczęcia korekcji. Zaprezentowane poniżej przykłady ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne niezbędne do wywołania poszczególnych głosek oraz metody ich uzyskania winny pomóc logopedom rozpoczynającym pracę w zawodzie i specjalistom w tej dziedzinie, którzy szukają kolejnych propozycji wzbogacenia warsztatu pracy, np. za pomocą zabawowych form ćwiczeń. W przypadku głosek dentalizowanych i głoski r oddzielono ćwiczenia usprawniania języka od ćwiczeń warg, z powodu potrzeby prowadzenia dużej liczby ćwiczeń narządów mownych dla uzyskania czystej postaci dźwięku. Przygotowano również specjalne ćwiczenia mające na celu doskonalenie artykulacji rzadziej zniekształcanych głosek. Dla każdego z szeregów szumiących, syczących i ciszących opracowano po jednym ze- 7
Uwagi wstępne stawie ćwiczeń, ponieważ są one identyczne dla każdej głoski danego szeregu. Powodem jest także sprawdzona w praktyce logopedycznej zasada usprawniania artykulatorów, a następnie wywołania i automatyzowania jednej w danym szeregu głoski. Po dokładnym jej opanowaniu zazwyczaj nie ma potrzeby prowadzenia ponownie ćwiczeń usprawniających narządy mowne dla wywołania pozostałych dźwięków w szeregu. Kierując się powyższą zasadą, ułożono po jednym zestawie ćwiczeń przygotowujących dla głosek przedniojęzykowo-zębowych t d n, tylnojęzykowych k g 6, wargowo-zębowych f v, wargowych p b oraz miękkich welarnych 1 2. Ćwiczeniom przygotowującym do wywołania głoski r poświęcono zdecydowanie więcej uwagi. Spowodowane jest to potrzebą dokładnego usprawnienia języka, tj. doprowadzenia do jego pionizacji i dwu- lub trzykrotnego szybkiego uderzania o podniebienie. Poniższy opis sposobów wywoływania głosek i zestawy ćwiczeń usprawniających narządy mowy oparto na prototypie dyslalicznym. Określenie prototyp przyjęto za językoznawcami kognitywnymi, dla których stanowi on reprezentację najlepszego egzemplarza danej kategorii w umyśle oraz w ujęciu językowym jako wiązka cech charakterystycznych dla niego, za pomocą których mówimy o nim samym i o pozostałych członkach kategorii (Nowakowska-Kempna 1995, 65, Nowakowska- Kempna 2000, 65). Stąd zaprezentowane przykłady ćwiczeń uszeregowano adekwatnie do częstotliwości występowania zaburzeń, czyli prototypowo dyslalicznie, zaczynając od głosek najczęściej korygowanych w gabinetach logopedycznych, tj. dentalizowanych, a kończąc na samogłoskach, które zazwyczaj nie wymagają terapii (Demel 1994, 46). W odróżnieniu od prototypu dyslalicznego stosowanego wyłącznie przez terapeutów mowy, istnieje prototyp szkolny, wykorzystywany w sytuacjach, gdy dziecko mówi niewyraźnie i ma problemy z analizą i syntezą fonemową. Terapeuta, pedagog lub nauczyciel posługują się w takich przypadkach klasyfikacjami i przeglądami głosek powszechnie odnotowywanymi w literaturze przedmiotu (Wierzchowska 1976, Ostaszewska, Tambor 1997, 2000, Dudkiewicz, Sawicka 1995, Rocławski 1986, Szpyra- Kozłowska 2002). Podział rozpoczyna się od samogłosek, poprzez półsamogłoski, głoski sonorne, szczelinowe, zwarto-szczelinowe, aż po zwartowybuchowe. Ponieważ u osób, które wykazują zaburzenia typu dyslalicznego, najczęściej zniekształcanymi głoskami są spółgłoski dentalizowane, zaczynając od szumiących, poprzez syczące, kończąc na ciszących, od nich roz- 8
Uwagi wstępne poczęto poniższą prezentację. Następnie opisana została często zaburzona głoska r, przedniojęzykowo-zębowe t d n, tylnojęzykowe k g 6, pozostałe opozycje dźwięczna bezdźwięczna oraz rzadziej zniekształcane spółgłoski. Na końcu umieszczono samogłoski, których terapia prowadzona jest w znikomej liczbie przypadków. Powodem ujęcia w zestawie wyłącznie miękkich welarnych 1 2 była wcześniejsza częsta terapia tychże dźwięków, spowodowanych naleciałościami gwarowymi młodych mieszkańców Śląska. Przedstawione propozycje są efektem własnych kilkuletnich poczynań, jak również metod zalecanych w literaturze specjalistycznej w tym zakresie.
Głoski szumiące 2. Głoski szumiące Zestaw ćwiczeń narządów artykulacyjnych, przygotowujących wywołania głosek 8 7 9 5 ĆWICZENIE JĘZYKA: 1. Wysuwanie szerokiego języka na zewnątrz jamy ustnej. 2. Żucie brzegów języka zębami trzonowymi, w celu rozciągania całej jego powierzchni. 3. Klaskanie językiem naśladowanie odgłosu konia uderzającego kopytami o bruk. 4. Dotykanie czubkiem języka górnych zębów po stronie wewnętrznej, podczas szerokiego otwierania jamy ustnej zabawa Liczenie ząbków. 5. Oblizywanie językiem górnych zębów po wewnętrznej stronie przy zamkniętych, a następnie otwartych ustach naśladowanie mycia zębów językiem. 6. Przytrzymanie przez kilka sekund czubka języka na podniebieniu przy szeroko otwartych ustach zabawa Zaczarowany język. 7. Cofanie języka w głąb jamy ustnej, zaczynając od górnych zębów, a kończąc na podniebieniu miękkim zabawa Krasnoludek zagląda do gardła. 8. Zlizywanie czubkiem języka z podniebienia, np. kawałka rozmiękczonej czekolady lub gumy rozpuszczalnej. 9. Ssanie czubkiem języka na podniebieniu małego pudrowego cukierka, musującej witaminy C, Vibovitu, opłatka lub naśladowanie ssania pożywienia. 10. Wydmuchiwanie powietrza przez język zwinięty w tzw. rynienkę boki języka przylegają do górnych dziąseł. Zjedzenie wcześniej 11
Głoska 8 12 miętowego cukierka sprzyja intensywniejszemu odczuciu przepływu powietrza przez środek języka. 11. Naśladowanie mlaskania. 12. Śpiewanie znanych melodii na sylabach: la, lo, le, lu, ly. ĆWICZENIA WARG 1. Cmokanie ustami naśladowanie posyłania całusków. 2. Wysuwanie zaokrąglonych warg do przodu w kształcie ryjka świnki. 3. Wydawanie odgłosów: krowy mu, mu, kukułki kuku, kuku, sowy hu, hu, psa hau, hau, rybki plum, plum, pukania puku, puku, uderzania buch, buch, chodzenia tupu, tupu. 4. Wysuwanie warg do przodu, a następnie naprzemienne ich otwieranie i zamykanie naśladowanie pyszczka rybki. 5. Układanie warg w kształcie ryjka, a następnie ich rozsuwanie do uśmiechu. 6. Przytrzymywanie wargami wkładki przedsionkowej, zwanej też smoczkiem ortodontycznym, podczas prób wyciągania jej z ust. 7. Gra na trąbce z szerokim ustnikiem, flecie, harmonijce ustnej. 2.1. GŁOSKA 8 Jest to głoska szczelinowa, przedniojęzykowo-dziąsłowa, bezdźwięczna, twarda, ustna. (Ostaszewska, Tambor 1997, 30; 2000, 33 42; Karczmarczuk 1987, 104; Skorek 2000, 164). WYWOŁANIE GŁOSKI: 8 Prezentujemy przed lustrem układ artykulatorów przygotowanych do wybrzmienia głoski. Unosimy język na wałek dziąsłowy. Zbliżamy, ale nie zaciskamy zębów oraz układamy usta w ryjek. Następnie podczas wydechu wymawiamy przedłużone 8. Jeśli poinstruowana osoba ma trudności z uniesieniem języka, powtarzamy jedno z ćwiczeń przygotowujących do wywołania głosek szumiących, tj. klaskanie językiem, czyli wydawanie odgłosu biegnącego konia. W czasie wykonywania ćwiczenia polecamy zatrzymać czubek języka na podniebieniu, równocześnie własnymi rękami przesuwamy policzki do przodu w celu uzyskania ryjka i polecamy wybrzmieć 8. Jeśli nadal
Głoska 8 dziecko ma problem z utrzymaniem języka na wałku dziąsłowym, uwrażliwiamy miejsce artykulacji (Demel 1994, 59), dotykając podniebienie słonym paluszkiem lub rurką waflową, którą dziecko zje w nagrodę po prawidłowym wykonaniu polecenia. Uczulać możemy również sondami lub szpatułkami medycznymi, co jednak w przypadku małego dziecka jest negatywnie kojarzoną czynnością. W skrajnych przypadkach można przytrzymać uniesiony język palcem lub szpatułką i polecić dziecku długo dmuchać przez zęby (Nowak 1995,14; Antos, Demel, Styczek 1971, 124). Jedną z przyczyn zniekształceń głoski 8 oraz pozostałych w szeregu 7 9 5 może być seplenienie międzyzębowe lub boczne, czyli realizacje z językiem między zębami lub językiem skręconym na bok. W takich sytuacjach konieczne jest uświadomienie potrzeby trzymania języka za zębami oraz kierowania strumienia powietrza środkiem. W przypadku seplenienia międzyzębowego wszystkich głosek dentalizowanych zaleca się rozpoczynanie ćwiczeń korygujących od głoski 8, następnie pozostałych z szeregu szumiących, potem kolejno głosek syczących, a na końcu ciszących. Przyczyną takiego postępowania jest konieczność nauczenia utrzymywania języka za zębami. Dziecku łatwiej trzymać pionowy język za zębami niż wykonywać nieznaczny ruch cofający język w głąb jamy ustnej. Inną propozycją jest polecenie ściskania zębami szpatułki lub plastikowej rurki do picia napojów podczas wymawiania głosek syczących, realizowanych międzyzębowo. Zaleca się również wybrzmiewanie wywołanych głosek w pierwszej kolejności z k 6 o u (Komornicka 1999, 6). Przy seplenieniu bocznym terapia powinna rozpoczynać się od głoski s ze względu na potrzebę kierowania strumienia powietrza środkiem, a nie bokiem jamy ustnej. Proponuje się również rozpoczynanie terapii sygmatyzmu bocznego od metody żucia, tj. rozluźnienia i poszerzenia całej masy języka przed przystąpieniem do korekcji (Komornicka 1999, 6). W sytuacjach, gdy dziecko ma problemy z wybrzmiewaniem 8 mimo dokładnego wyćwiczenia narządów artykulacyjnych terapię rozpoczynamy od 9. Głoska ta wypowiadana jest krótko, ponieważ nie należy do głosek trwałych. Zaczyna się zwarciem czubka języka z podniebieniem, nagłym oderwaniem apexu spowodowanym przepływem strumienia powietrza z płuc do jamy ustnej. Dla niektórych dzieci jest to łatwiejsze do wykonania niż zbliżenie i dłuższe utrzymywanie przodu języka przy podniebieniu, a jego boków przy zębach trzonowych. Ćwiczenia korygujące rozpoczynamy z chwilą pojawienia się zniekształconych głosek w mowie potocznej dziecka, nie czekając na ich samoistne poprawne wybrzmiewanie, ponieważ w przypadku deformacji jest to niemożliwe. 13
Głoska 7 Jeśli dziecko nieprawidłowo wymawia głoskę 8, to zazwyczaj zaburzone są pozostałe głoski szumiące 7 9 5. Sumienne i dokładne wykonywanie ćwiczeń języka i warg oraz czyste brzmieniowo wywołanie i utrwalenie głoski 8, zaczynając od izolacji, poprzez logotomy, nagłos, śródgłos i wygłos wyrazowy, kończąc na zdaniach i dłuższych wypowiedziach, np. w wierszach i opowiadaniach, sprzyja zarówno automatyzacji głoski, jak i przyspiesza prawidłowe przyswojenie pozostałych w szeregu głosek, tj. 7 9 5. 14 2.2. GŁOSKA 7 Jest głoską szczelinową, przedniojęzykowo-dziąsłową, dźwięczną, twardą, ustną. WYWOŁANIE GŁOSKI: 7 Skrupulatne wyćwiczenie dźwięku 8 w wyrazach, zdaniach i mowie potocznej powinno przyczynić się do samoistnego pojawiania się 7. Trzeba tylko uzmysłowić dziecku, że zasada uniesienia języka do góry, zbliżenia zębów i wysunięcia warg dotyczy również i tej głoski. Różnica polega jedynie na udziale wiązadeł głosowych w czasie jej wypowiadania. W przypadku bezdźwięcznego wybrzmiewania 7 należy wykorzystać metodę dotyku i czucia skórnego poprzez przyłożenie rąk do szyi (Nowak 1995, 42). Jeśli nie osiągniemy pozytywnych rezultatów, to przeprowadzamy ponowne badanie słuchu fonemowego (Rocławski 1986, 123; Rocławski 2001), określanego również fonematycznym (Demel 1994, 23-28; Styczek 1982, 3; Kania 2001, 91-120) lub mownym (Wójtowiczowa 1997, 152; Skorek 2001, 82). W przypadku zaburzenia najpierw prowadzimy szereg ćwiczeń kształtujących słuch fonemowy, następnie przechodzimy do wywoływania 7, a także innych głosek dźwięcznych. Jeśli mamy do czynienia z mową bezdźwięczną, szukamy miejsca, w którym dziecko odczuwa wibrację podczas fonowania głosek dźwięcznych. Przykładamy wewnętrzną stronę ręki ćwiczącego kolejno do naszej szyi, policzków lub na czubek głowy, równocześnie naprzemiennie wymawiamy głoski 8 i 7. Sprawdzamy, czy czuje ono wibracje w czasie wybrzmiewania przez nas 7. Następnie polecamy dziecku wypowiadanie 8 z przedłużonym y i równoczesne kontrolowanie drżenia w miejscu wybranym na głowie. Poza szyją, policzkami i czubkiem głowy, wibracje odczuwalne są również podczas trzymania palców wskazujących w otworach małżowiny usznej (Wieczorkiewicz 1998, 30). Po próbach wymawiania szyyy przechodzimy do wstawiania 7 przed dźwięczną y, tj. wypowiadania szżyyy. Zwracamy uwagę na lekkie pochylenie głowy podczas fonacji, co sprzyja zwarciu strun głosowych (Demel 1994, 47). W końcu
przechodzimy do wypowiadania przedłużonego 7 w otoczeniu samogłosek ażżża, ażżżo, ażżże itd., skracając wybrzmiewanie do aża, ażo, aże, itd. Udźwięcznienie może nastąpić również podczas prób wypowiadania 7 z równoczesnym poklepywaniem klatki piersiowej dłonią (Styczek 1981, 506). 2.3.GŁOSKA 9 To głoska zwarto-szczelinowa, przedniojęzykowo-dziąsłowa, bezdźwięczna, twarda, ustna. WYWOŁANIE GŁOSKI: 9 Przypomnienie o identycznym miejscu artykulacji głoski 9, jak podczas uprzednio ćwiczonych 8 i 7 powinno wystarczyć do prawidłowego jej wybrzmienia. Trzeba jedynie podkreślić dziecku różnicę między długim wybrzmiewaniem 8, a krótkim i wybuchowym trwaniem 9. Przybliżając wewnętrzną stronę dłoni dziecka do naszych ust, wybrzmiewamy trwałą głoskę 8, a potem nietrwałą 9, która rozpoczyna się zwarciem czubka języka z górnymi dziąsłami, a następnie przejściem do szczeliny (Wierzchowska 1976, 43) określanej również przytarciem (Rocławski 1986, 62), jak przy głosce 8, lecz bez jej przedłużania. Jeśli wypowiadanie w izolacji sprawia nadal kłopot, to metodą przekształceń głosek uzyskujemy głoskę 9. Rozpoczynamy wybrzmiewaniem krótkiego t, przechodząc do 8 również krótko wypowiadanego, w efekcie słychać 9 (Demel 1994, 63). 2.4. GŁOSKA 5 Jest to głoska zwarto-szczelinowa, przedniojęzykowo-zębowa, bezdźwięczna, twarda, ustna. WYWOŁANIE GŁOSKI: 5 Głoski 9 5 Głoska 5 powinna pojawić się samoistnie po prawidłowo przeprowadzonej terapii wcześniejszych w szeregu głosek, zwłaszcza 9, której dwuetapowa realizacja jest podobna, choć brak jej dźwięczności. W przypadku trudności z dźwięczną realizacją wykorzystujemy ćwiczenia, jak przy głosce 7. Trzeba również pamiętać, że w języku polskim zasób słownictwa z głoską 5 przedstawia się skromnie. 15
Bibliografia Bibliografia 1. Antos D., Demel G., Styczek I., 1971: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa. 2. Bochniarz A.,1998: Gdy masz dziecko z wadą wymowy, Żory. 3. Chęciek M., 1993: Psychofizjologiczna terapia jąkania się, [w:] Biuletyn nr 1 PFZN, Lublin, s. 57 59. 4. Chmielewska E., 1995: Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce. 5. Dudkiewicz L., Sawicka I.,1995: Fonetyka i fonologia, Kraków. 6. Demel G., 1994: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa. 7. Jastrzębowska G. Pelc-Pękala O., 1999: Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji, [w:] Logopedia pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole, s. 727 753. 8. Kania J.T., 2001: Szkice logopedyczne, Warszawa. 9. Karczmarczuk B., 1987: Wymowa polska z ćwiczeniami, Lublin. 10. Kozłowska K., 1998: Wady wymowy możemy usunąć, Kielce. 11. Komornicka E., 1999: Uczymy się poprawnie mówić. Poradnik logopedyczny z ćwiczeniami, Warszawa. 12. Kurcz J., 2000: Psychologia języka i komunikacji, Warszawa. 13. Łabiszewska-Jaruzelska F.,1993: Etiologia zaburzeń w obrębie narządu żucia, Gdańsk. 14. Meissner Cz., 1993: Książeczka o sztuce recytacji i sztuce mówienia, Katowice. 15. Michalak-Widera I., 2002: Śmieszne minki dla chłopczyka i dziewczynki, Katowice. 16. Minczakiewicz E.M., 1997: Mowa rozwój zaburzenia terapia, Kraków. 17. Minczakiewicz E. M. 2001: Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa, Kraków. 18. Morkowska E., 2000: Wąż syczy pod szumiącym drzewem, Warszawa. 61
Bibliografia 19. Mystkowska H., 1959: Kształcenie wymowy dzieci w przedszkolu, Warszawa. 20. Nowak J., 1993: Piosenka w usprawnianiu wymowy dzieci z trudnościami w uczeniu się, Bydgoszcz. 21. Nowak J., 1995: Ćwiczenia usprawniające mowę u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, Bydgoszcz. 22. Nowakowska-Kempna I., 1995: Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa. 23. Nowakowska-Kempna I., 2000: Jednostki językowe w analizie prototypowej, Katowice. 24. Ostaszewska D., Tambor J., 1997: Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice. 25. Ostaszewska D., Tambor J., 2000: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa. 26. Rocławski B., 1986: Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa. 27. Rocławski B., 2001: Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk. 28. Rodak H., 1997: Terapia dziecka z wadą wymowy, Warszawa. 29. Rodak H., 1999: Uczymy się poprawnie mówić. Poradnik logopedyczny z ćwiczeniami, Warszawa. 30. Sachajska E., 1987: Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa. 31. Skorek E.M., 2000: Z logopedią na ty, Kraków. 32. Skrzynecka G., 1998: Uczymy się poprawnie mówić k, g, h, Warszawa. 33. Skrzynecka G., 1999a: Uczymy się poprawnie mówić. Poradnik logopedyczny z ćwiczeniami l, ł, m, n, ń, Warszawa. 34. Skrzynecka G., 1999b: Uczymy się poprawnie mówić a, e, o, u, i, y, ą, ę, Warszawa. 35. Sołtys-Chmielowicz A., 2001: Rotacyzm, [w:] Logopedia nr 29, Lublin, s. 37-52. 36. Styczek J., 1982: Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa. 37. Styczek I., 1981: Logopedia, Warszawa. 38. Szpyra-Kozłowska J., 2002: Wprowadzenie do współczesnej fonologii, Lublin. 39. Trawińska H., 1988: Zabawy rozwijające dla małych dzieci, Warszawa. 40. Wieczorkiewicz B., 1998: Sztuka mówienia. Poradnik, Warszawa. 41. Wierzchowska B., 1976: Fonetyka i fonologia języka polskiego, Warszawa. 42. Wójtowiczowa J., 1997: O wychowaniu językowym, Warszawa. 62