HISTORIA WOKÓŁ NAS Program nauczania przedmiotu historia i społeczeństwo dla szkoły podstawowej I. Wstęp Już starożytni dostrzegli w nauczaniu historii jeden z filarów kształcenia i wychowania młodzieży, widząc szerokie możliwości, jakie daje nauczanie treści związanych z bliższą i dalszą przeszłością człowieka. Tak też jest i dziś. W sytuacji, gdy obowiązek kształtowania postaw i wartości przejęła w znacznej mierze szkoła, pierwszy etap edukacji historycznej i społecznej ucznia, rozpoczynający się w klasie 4. szkoły podstawowej, powinien odgrywać szczególnie doniosłą rolę. Warto zwrócić uwagę, że praktycznie każde dziecko u progu edukacji historycznej interesuje się jakimś aspektem przeszłości i ma co do historii własne wyobrażenia. Należy zatem rozwijać zainteresowanie przeszłością, zwłaszcza własnego narodu i państwa. Służyć temu będzie przede wszystkim realizacja treści nauczania prezentowanych w ciekawy i zróżnicowany sposób. Stąd wiele miejsca w programie poświęcono doborowi różnorodnych metod i środków nauczania. W założeniu autorów zaproponowane treści nauczania (historyczne i społeczne) o charakterze propedeutycznym mają być dostosowane do możliwości recepcyjnych i percepcyjnych uczniów szkoły podstawowej oraz zaprezentowane w ciekawej i zróżnicowanej formie. Drugim ważnym zadaniem edukacji, jakie już na wstępie mocno podkreślamy, jest progresywne kształcenie umiejętności ucznia. Trzeba bowiem pamiętać, że przedmiot historia i społeczeństwo we wcześniejszym etapie i w dalszych etapach edukacyjnych (historia i wiedza o społeczeństwie w gimnazjum) jest przedmiotem zakładającym poznawanie przeszłości, a z czasem coraz bardziej samodzielne zdobywanie, przetwarzanie i systematyzowanie wiadomości. Proces samokształcenia, stymulowany umiejętnie przez nauczyciela, przynosi wiele satysfakcji uczniowi, który może rozwijać swoje zainteresowania, i przemienia uczenie się tego przedmiotu w prawdziwą intelektualną przygodę. Równie istotne jest wychowywanie przez edukację historyczną i społeczną. Chodzi o konsekwentne pokazywanie i kreowanie postaw społecznych i patriotycznych, a także kształcenie zachowań, które umożliwią uczniowi funkcjonowanie w środowisku szkolnym i rodzinnym (domowym). Podstawą do napisania programu jest obowiązujące Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Program nauczania został tak skonstruowany, by realizował obowiązujące zapisy podstawy programowej oraz precyzował metody osiągania założonych celów edukacyjnych. Prezentowane w programie zagadnienia pozwalają na precyzyjne określenie celów kształcenia w kolejnych latach edukacji i stwarzają możliwość dostosowania tematów do możliwości percepcyjnych i zainteresowań uczniów. Układ treści programu nauczania, sposób ich usystematyzowania i prezentacja jasno sformułowanych celów edukacyjnych pozwalają nawet początkującym nauczycielom na efektywne projektowanie procesu kształcenia. Jednakże im wyższe są kwalifikacje i kompetencje pedagogiczne nauczyciela, im lepsze przygotowanie do wykonywania zawodu, tym efektywniejsze będzie kształcenie u uczniów postawy aktywnego uczestnictwa w procesie edukacji i zachęcanie ich do poznawania i rozumienia otaczającego świata. Postawa przyjaznego uczniom nauczyciela przewodnika przyczyni się z pewnością do osiągnięcia przez nich sukcesów w nauce. II. Opis warunków realizacji programu Program nauczania przeznaczony jest do realizacji w szkołach podstawowych, w drugim etapie edukacyjnym, w klasach 4 6, czyli przez uczniów w wieku 10 12 lat. Zgodnie z ramowym planem nauczania dla szkoły podstawowej program może stanowić podstawę pracy dla wszystkich szkół podstawowych i być realizowany w wymiarze 4 godzin w trzyletnim cyklu nauczania. Nauczyciele szkół podstawowych realizują program w cyklu godzinowym 1:1:2. Dwie godziny w tygodniu przewidziane są w klasie ostatniej, czyli szóstej, z uwagi na czas niezbędny do powtórzeń, służący przygotowaniu uczniów do 1
sprawdzianu kończącego edukację na szczeblu szkoły podstawowej. O podziale godzin (lub o zwiększeniu ich liczby) może zdecydować dyrektor szkoły w porozumieniu z nauczycielami. Zagadnienia tematyczne najlepiej realizować w układzie przedstawionym w programie, ale dopuszczalna jest pewna elastyczność. Realizacja programu wymaga od nauczyciela sukcesywnego i przemyślanego przygotowywania się do lekcji i ustawicznego doskonalenia zawodowego. Warunkiem sprzyjającym osiąganiu celów edukacyjnych jest również dostęp uczniów i nauczycieli do biblioteki posiadającej bogaty księgozbiór, zawierający m.in. czasopisma oraz encyklopedie i słowniki tematyczne. Uczniowie powinni być wyposażeni w podstawowe pomoce i środki dydaktyczne, z których najważniejsze są: podręcznik dostosowany do możliwości intelektualnych uczniów, zeszyt ćwiczeń, zeszyt przedmiotowy, teczka, w której uczeń gromadzi dodatkowe prace i materiały do wykorzystania na lekcji (rysunki, plany, mapy, diagramy, dodatkowe informacje na temat nauczanego przedmiotu czy też miejscowości i regionu), atlas historyczny, symbole narodowe: godło i flaga. Niezbędne do realizacji programu są: poradnik dla nauczyciela, literatura historyczna, popularnonaukowa, literatura piękna, czasopisma specjalistyczne, słowniki historyczne, słowniki wiedzy o społeczeństwie, encyklopedie, mapy ścienne, plany miast, plany terenów, plansze, plakaty z przedstawieniami: najważniejszych wydarzeń, dzieł sztuki, zabytków historycznych, wielkich postaci historycznych, schematów (np. sejmu, senatu), filmy, nagrania programów telewizyjnych, płyty CD-ROM z grami dydaktycznymi, ćwiczenia i zadania dla uczniów, urządzenia techniczne wspomagające pracę nauczyciela i uczniów, takie jak: komputer, telewizor, rzutnik, odtwarzacz płyt CD. III. Ogólne cele kształcenia Nadrzędne cele, jakie od zawsze stawiano edukacji historycznej, należą do zasadniczych w nauczaniu i wychowaniu młodego człowieka, zwłaszcza jeśli chodzi o kształtowanie postaw obywatelskich, patriotycznych i prospołecznych. Przez poznawanie przeszłości dokonywać się ma również budowanie systemu wartości oraz kreowanie tożsamości, zarówno na poziomie narodowym, jak i poziomie mniejszych społeczności o charakterze regionalnym. Zgodnie z założeniami obecnie obowiązującego prawa oświatowego cele edukacji historycznej określa podstawa programowa przedmiotu historia i społeczeństwo, gdzie wyznaczono następujące cele kształcenia: I. CHRONOLOGIA HISTORYCZNA Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: okres p.n.e., n.e., tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. ANALIZA I INTERPRETACJA HISTORYCZNA Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. TWORZENIE NARRACJI HISTORYCZNEJ Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. ZAINTERESOWANIE PROBLEMATYKĄ SPOŁECZNĄ Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania: dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. WSPÓŁDZIAŁANIE W SPRAWACH PUBLICZNYCH Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Po zakończeniu kursu historii i wiedzy o społeczeństwie w szkole podstawowej uczeń: dostrzega i nazywa konflikty pojawiające się w jego otoczeniu oraz zna mechanizmy i instytucje przydatne przy ich rozwiązywaniu, posługuje się kategoriami czasu i przestrzeni w celu porządkowania wydarzeń, sytuuje w przestrzeni wydarzenia, umieszcza daty w przedziałach czasowych, oblicza upływ czasu między wydarzeniami, 2
porządkuje wydarzenia w kolejności chronologicznej, posługuje się mapą, odczytuje przedstawione na niej podstawowe wydarzenia, procesy historyczne i społeczne, rozpoznaje i opisuje poznane źródła ikonograficzne, interpretuje krótkie fragmenty tekstów źródłowych, porównuje życie ludzi na przestrzeni wieków, stosuje ze zrozumieniem pojęcia i terminy, formułuje krótką wypowiedź ustną i pisemną, wyszukuje i wykorzystuje informacje z różnych źródeł. IV. Szczegółowe cele kształcenia i wychowania Strategicznym celem edukacji w szkole podstawowej jest kształcenie u uczniów różnych umiejętności oraz przekazywanie im wiedzy historycznej na poziomie propedeutycznym. Stanowi to podstawowy determinant określenia celów szczegółowych dla poszczególnych przedmiotów. W związku z tym zadanie nauczyciela przedmiotu historia i społeczeństwo polega na odpowiedniej selekcji materiału faktograficznego. Wykonanie tego zadania wymaga postawienia sobie jasno sprecyzowanych celów kształcenia, takich jak: wiedza, umiejętności, kultura i świadomość historyczna, wartości, postawy. Szkoła powinna kształcić umiejętności oraz zapoznawać uczniów z podstawową wiedzą dotyczącą historii jako dziejów, w tym przede wszystkim dziejów Polski, oraz kształtować obraz społeczeństwa i państwa, odnosząc się do zapisanych w podstawie programowej fundamentów Europy, kształtować u uczniów cechy charakteryzujące ludzi aktywnych i kreatywnych. Ważnym celem jest wychowywanie uczniów w duchu patriotycznym, zaszczepianie im wartości oraz wskazywanie sukcesów Polski i Polaków w przeszłości i teraźniejszości. Podczas uczenia przedmiotu historia i społeczeństwo niezwykle istotne jest odnajdywanie autorytetów, bez których nie sposób wyobrazić sobie budowania przyszłości, gdyż to one dają narodom i jednostkom poczucie trwałości, stabilności i dumy z przynależności do narodu i państwa. Zadaniem szkoły jest więc pomaganie młodemu człowiekowi w odkrywaniu spuścizny narodowej poprzez poznawanie ważnych wydarzeń z przeszłości. WARTOŚCI I POSTAWY Ważnym zadaniem przedmiotu historia i społeczeństwo jest wychowywanie uczniów w duchu patriotycznym oraz przygotowywanie ich do pełnienia różnych ról społecznych oraz kształtowanie następujących postaw: zaangażowania w działania obywatelskie: uczeń angażuje się w działania społeczne, wrażliwości społecznej: uczeń dostrzega przejawy niesprawiedliwości i reaguje na nie, odpowiedzialności: uczeń podejmuje odpowiedzialne działania w swojej społeczności, poczucia więzi: uczeń odczuwa więź ze wspólnotą lokalną, narodową, europejską i globalną, tolerancji: uczeń szanuje prawo innych do odmiennego zdania, sposobu zachowania, obyczajów i przekonań, jeżeli nie stanowią one zagrożenia dla innych ludzi; przeciwstawia się przejawom dyskryminacji. WIEDZA I UMIEJĘTNOŚCI Celem edukacyjnym przedmiotu historia i społeczeństwo jest wprowadzenie uczniów w przeszłość i w teraźniejszość w aspekcie życia społecznego. W związku z tym niezwykle ważnym zadaniem jest stworzenie uczniom warunków do: poznania i dostrzegania wzajemnych związków między przeszłością i teraźniejszością, podejmowania prób wyrażania własnej opinii, wyjaśniania zmian cywilizacyjnych, poznawania i odnajdywania siebie i swego miejsca w środowisku społecznym oraz w grupie rówieśniczej. Ważnym zadaniem edukacji na wszystkich poziomach nauczania, a zwłaszcza na poziomie szkoły podstawowej, jest poszerzanie zasobu wiedzy historycznej i społecznej ucznia. Istotne jest, by w trakcie trwającej edukacji uczniowie sukcesywnie nabywali umiejętność samokształcenia, co przyczyni się z jednej strony do pogłębiania wiedzy, z drugiej zaś do kształcenia innych umiejętności, na przykład czytania ze zrozumieniem czy sięgania do innych niż podręcznik źródeł wiedzy. WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE 1. Refleksja nad sobą i otoczeniem społecznym. Uczeń: 1) wyjaśnia, w czym wyraża się odmienność i niepowtarzalność każdego człowieka, 2) podaje przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspokajania, 3) wyjaśnia znaczenie rodziny w życiu oraz wskazuje przykłady praw i obowiązków przysługujących poszczególnym członkom rodziny, 4) wyraża opinię na temat kultywowania tradycji i gromadzenia pamiątek rodzinnych, 5) charakteryzuje społeczność szkolną, z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków, 6) podaje przykłady działań samorządu uczniowskiego w swojej szkole, 7) tłumaczy, odwołując się do przykładów, na czym polega postępowanie sprawiedliwe, 8) wyjaśnia, w czym przejawia się uprzejmość i tolerancja, 3
9) podaje przykłady konfliktów między ludźmi i proponuje sposoby ich rozwiązywania. 2. Mała ojczyzna. Uczeń: 1) opisuje swoją małą ojczyznę, uwzględniając tradycję historyczno-kulturową i problemy społeczno-gospodarcze, 2) zbiera informacje o rozmaitych formach upamiętniania postaci oraz wydarzeń z przeszłości swojej małej ojczyzny, 3) wskazuje na planie miejscowości siedzibę władz lokalnych i na przykładach omawia zakres działań oraz sposoby powoływania władz. 3. Ojczyzna. Uczeń: 1) wymienia i tłumaczy znaczenie najważniejszych świąt narodowych, symboli państwowych i miejsc ważnych dla pamięci narodowej, 2) wskazuje na mapie i opisuje główne regiony Polski, 3) wymienia mniejszości narodowe i etniczne żyjące w Polsce i na wybranych przykładach opisuje ich kulturę i tradycje oraz wymienia miejsca największych skupisk Polaków na świecie. 4. Państwo. Uczeń: 1) wyjaśnia, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, używając pojęć: wolne wybory, wolność słowa, wolne media, konstytucja, 2) wymienia organy władzy w Rzeczypospolitej Polskiej: parlament, prezydent, rząd, sądy, i omawia najważniejszą funkcję każdego z tych organów w systemie politycznym, 3) podaje przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, 4) omawia wybrane prawa dziecka i podaje, gdzie można się zwrócić, gdy są one łamane. 5. Społeczeństwo. Uczeń: 1) wyjaśnia znaczenie pracy w życiu człowieka i dostrzega jej społeczny podział, 2) opisuje różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie, 3) podaje przykłady ważnych problemów współczesnej Polski, korzystając z różnych źródeł informacji (od osób dorosłych, z prasy, radia, telewizji, internetu). 6. Wspólnota europejska. Uczeń: opowiada o uczestnictwie Polski we wspólnocie europejskiej, używając pojęć: Unia Europejska, europejska solidarność, stosunki międzynarodowe, oraz rozpoznaje symbole unijne: flagę i hymn Unii Europejskiej (Oda do radości). 7. Problemy ludzkości. Uczeń: 1) wyjaśnia, co oznacza powiedzenie: świat stał się mniejszy i wskazuje przyczyny tego zjawiska, 2) opisuje i ocenia na przykładach wpływ techniki na środowisko naturalne i życie człowieka, 3) wymienia pożytki i niebezpieczeństwa korzystania z mediów elektronicznych, 4) opowiada o przejawach nędzy na świecie oraz formułuje własną opinię o działaniach pomocowych podejmowanych przez państwa lub organizacje pozarządowe, 5) wyjaśnia na przykładach przyczyny i następstwa konfliktów zbrojnych na świecie. 8. Historia jako dzieje. Uczeń: 1) odróżnia historię rozumianą jako dzieje, przeszłość od historii rozumianej jako opis dziejów przeszłości, 2) wyjaśnia, na czym polega praca historyka, 3) podaje przykłady różnych źródeł historycznych i wyjaśnia, dlaczego należy je chronić. 9. Fundamenty Europy. Uczeń: 1) wyjaśnia znaczenie wynalazku pisma dla wspólnoty ludzkiej, 2) opisuje życie w Atenach peryklejskich, używając pojęć: teatr, filozofia, bogowie olimpijscy (Zeus, Atena, Apollo), mity (Herakles, Odyseusz), olimpiada, 3) charakteryzuje osiągnięcia Rzymu, używając pojęć i terminów: prawo rzymskie, drogi, wodociągi, 4) opisuje narodziny chrześcijaństwa i jego rozpowszechnianie w czasach starożytnych. 10. Państwo polskie za Piastów. Uczeń: 1) opowiada legendy o Piaście i Popielu oraz Lechu, Czechu i Rusie, a także rozpoznaje cechy charakterystyczne legendy, 2) wskazuje na mapie Gniezno i państwo Mieszka I, 3) opisuje panowanie Mieszka I, umiejscawiając je w czasie i używając pojęć: plemię, gród, drużyna, książę, 4) opowiada historię zjazdu gnieźnieńskiego, uwzględniając postacie: św. Wojciecha, Bolesława Chrobrego i Ottona III, 5) wskazuje na mapie Kraków i państwo Kazimierza Wielkiego, umiejscawiając je w czasie, 6) opowiada o panowaniu Kazimierza Wielkiego, z uwzględnieniem powstania Akademii Krakowskiej i uczty u Wierzynka. 11. Mnisi. Uczeń: 1) opisuje klasztor średniowieczny i tryb życia mnichów, używając pojęć: zakon, reguła, ubóstwo, 2) charakteryzuje postać św. Franciszka z Asyżu. 12. Rycerze. Uczeń: 1) charakteryzuje zamek średniowieczny i jego mieszkańców, 2) opisuje charakterystyczne cechy wzoru osobowego średniowiecznego rycerza. 13. Mieszczanie. Uczeń: 1) opisuje miasto średniowieczne, używając pojęć: kupiec, rzemieślnik, cech, burmistrz, samorząd miejski, rynek, mury miejskie, 2) porównuje warunki życia w mieście średniowiecznym i współczesnym. 14. Chłopi. Uczeń: 1) opisuje warunki życia na wsi średniowiecznej, 2) porównuje życie chłopa z życiem rycerza i mieszczanina. 15. Odkrycie Nowego Świata. Uczeń: 1) umieszcza Krzysztofa Kolumba i jego pierwszą odkrywczą wyprawę w czasie i w przestrzeni, 2) opisuje odkrycie Krzysztofa Kolumba, używając pojęć: karawela, Nowy Świat, Indianie, broń palna, 4
3) wymienia następstwa wypraw odkrywczych dla Europy i dla Ameryki. 16. Mikołaj Kopernik i jego odkrycie. Uczeń: 1) opowiada o życiu Mikołaja Kopernika, używając pojęć: uczony, astronom, odkrycie naukowe, 2) opisuje i umieszcza w czasie odkrycie Mikołaja Kopernika, wyjaśniając, co znaczy powiedzenie: Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię. 17. Jadwiga i Jagiełło. Uczeń: 1) wskazuje na mapie Wielkie Księstwo Litewskie, 2) wyjaśnia przyczyny unii polsko-litewskiej, 3) charakteryzuje osobę Jadwigi i wymienia jej zasługi dla kultury polskiej, 4) opowiada o przyczynach i skutkach bitwy pod Grunwaldem. 18. Dwór Jagiellonów. Uczeń: 1) opisuje życie dworskie na Wawelu za Zygmuntów, używając pojęć: dwór, paziowie, komnata, arras. 19. Polski szlachcic. Uczeń: 1) charakteryzuje obowiązki szlachcica wobec państwa, używając pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie, 2) opisuje działalność gospodarczą polskiej szlachty, używając pojęć: folwark, pańszczyzna, kmiecie, spichlerz, spław rzeczny Wisłą do Gdańska. 20. Rzeczpospolita Obojga Narodów. Uczeń: 1) wyjaśnia, na czym polegała unia lubelska i wskazuje na mapie Rzeczpospolitą Obojga Narodów, 2) opisuje, w jaki sposób dokonywano wyboru króla, używając pojęć: elekcja, pole elekcyjne, koronacja. 21. Rzeczpospolita w XVII w. Uczeń: 1) sytuuje w czasie i omawia wydarzenia potopu szwedzkiego, z uwzględnieniem obrony Częstochowy i postaci Stefana Czarnieckiego, 2) sytuuje w czasie i opisuje wyprawę wiedeńską Jana III Sobieskiego, używając pojęć: oblężenie, odsiecz, sułtan, husaria. 22. Upadek I Rzeczypospolitej. Uczeń: 1) podaje przykłady naprawy państwa polskiego za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, z uwzględnieniem Konstytucji 3 maja, 2) omawia i sytuuje w czasie wydarzenia powstania kościuszkowskiego, używając pojęć: naczelnik powstania, przysięga Kościuszki, kosynierzy, 3) wyjaśnia, w jakich okolicznościach doszło do upadku państwa polskiego, podaje datę III rozbioru. 23. Formy walki o niepodległość. Uczeń: 1) umiejscawia w czasie powstanie listopadowe i powstanie styczniowe, 2) wymienia cele walki powstańców oraz przykłady represji zastosowanych wobec społeczeństwa po przegranych powstaniach, 3) omawia, na wybranym przykładzie, walkę o język polski w nauczaniu, 4) zbiera z różnych źródeł informacje o zasługach dla rozwoju kultury polskiej: Jana Matejki, Stanisława Moniuszki, Henryka Sienkiewicza i Stanisława Wyspiańskiego. 24. Życie na emigracji. Uczeń: 1) wskazuje na mapie państwa, które przyjęły najwięcej emigrantów z ziem polskich, 2) rozróżnia emigrację polityczną i zarobkową, 3) zbiera z różnych źródeł informacje o zasługach dla kultury polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Marii Skłodowskiej-Curie, Heleny Modrzejewskiej. 25. Miasto przemysłowe. Uczeń: 1) opowiada o rozwoju uprzemysłowienia w XIX w., używając pojęć: maszyna parowa, kolej żelazna, statek parowy, silnik elektryczny, telegraf, fabryka, 2) wskazuje na mapie najbardziej uprzemysłowione miasta na ziemiach polskich, 3) rozróżnia rzemieślnicze i fabryczne (maszynowe) formy produkcji, 4) opisuje warunki pracy w XIX-wiecznej fabryce. 26. Odrodzenie państwa polskiego. Uczeń: 1) wskazuje na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienia jej sąsiadów, 2) wymienia czynniki decydujące o odzyskaniu niepodległości przez Polskę, 3) zbiera informacje o zasługach dla państwa polskiego Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. 27. Polska w okresie II wojnie światowej. Uczeń: 1) wskazuje na mapie państwa, które dokonały agresji na Polskę, 2) podaje charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec własnych społeczeństw i państw podbitych, 3) charakteryzuje życie ludności na okupowanych terytoriach Polski, w tym losów ludności żydowskiej, 4) omawia formy oporu społeczeństwa wobec okupantów, 5) opisuje postawę ludności cywilnej i żołnierzy powstańczej Warszawy. 28. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Uczeń: 1) wskazuje na mapie granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i wymienia jej sąsiadów, 2) opowiada o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, używając pojęć: odbudowa zniszczeń wojennych, awans społeczny i likwidacja analfabetyzmu, planowanie centralne, zależność od ZSRR, dyktatura partii komunistycznej, cenzura, opozycja demokratyczna. 29. Solidarność i powstanie III Rzeczypospolitej. Uczeń: 1) wskazuje na mapie III Rzeczpospolitą i jej sąsiadów, 2) opisuje powstanie i działania Solidarności, używając określeń: strajk, walka bez przemocy, stan wojenny, okrągły stół, 3) wyjaśnia, jakie najważniejsze zmiany zaszły w Polsce w 1989 r. 5
V. Treści nauczania i opis założonych osiągnięć Treści nauczania podano w postaci tematów lekcyjnych wraz z rozwinięciem. W zależności od rozpoznania potrzeb edukacyjnych przez nauczyciela tematykę można realizować na jednej lub dwóch jednostkach lekcyjnych. Realizacja części podanych niżej zagadnień, zwłaszcza w zakresie regionalistyki, w dużym stopniu zależy od lokalnych realiów i inwencji nauczyciela. Pojęcia i terminy podane w nawiasach są doprecyzowaniem treści zapisanych w programie. Po każdej części tematycznej znajduje się opis wymagań (wymagana wiedza i umiejętności), które powinien spełnić uczeń po zapoznaniu się z nimi. W niniejszym programie znalazły się również tematy dodatkowe (oznaczone gwiazdką). Autorzy zdecydowali się na ich umieszczenie po wysłuchaniu sugestii nauczycieli, które odnosiły się do całokształtu procesu kształcenia historycznego w szkole podstawowej. Łączą się one bezpośrednio z zagadnieniami ujętymi w nowej podstawie programowej. Tematy dodatkowe stanowią bowiem klamrę spinająca zagadnienia zapisane w podstawie programowej w chronologicznie i metodycznie uwarunkowaną merytorycznie całość tematyczną. Naturalnie decyzja, jeśli chodzi o włączenie tematów dodatkowych do rocznego planu pracy, zależy wyłącznie od nauczyciela, który podejmuje ją w zależności od poziomu klasy. Klasa IV CZĘŚĆ I. POZNAJĘ HISTORIĘ 1. O CZYM MÓWI NAM HISTORIA? (wprowadzenie w świat historii; historia jako nauka zajmująca się badaniem przeszłości; historia jako dzieje, przeszłość, tradycja; wyjaśnienie pojęć: dawno, czasy prehistoryczne, czasy historyczne, dzieje, epoka, cywilizacja; potrzeba znajomości historii i tradycji; odtwarzanie przeszłości badanie przeszłości na podstawie źródeł historycznych; podział dziejów) Historia jest nauką o dziejach. W dziejach było wiele epok. Czym zajmuje się historyk? Czym jeszcze będziemy się zajmować na lekcjach historii? 2. CO TO JEST CZAS I JAK GO MIERZYMY? (przykłady najstarszych i współczesnych przyrządów do mierzenia czasu; jak zapisujemy i dzielimy czas; wyjaśnienie pojęć: chronologia historyczna, era, tysiąclecie, wiek, stulecie, półwiecze, czasy przed naszą erą, czasy naszej ery, stara i nowa era); określanie wieku i jego połowy; oznaczanie czasu na osi liczbowej, porządkowanie czasu w historii, obliczanie odległości w czasie pomiędzy wydarzeniami; przykłady zapisywania dat; kalendarz jako jedno z narzędzi mierzenia czasu) Kiedy nie było zegarka... Czas w historii. Do czego służy oś czasu? Jak obliczyć czas w historii, czyli trochę matematyki. Długa droga do powstania kalendarza. 3. ŹRÓDŁA HISTORYCZNE OPOWIADAJĄ NAM O PRZESZŁOŚCI (znaczenie źródeł historycznych dla odtwarzania przeszłości; wyjaśnienie pojęć: źródło historyczne, archeolog, archeologia, eksponat, zabytek; przykłady źródeł historycznych: przedmioty, narzędzia, broń, dokumenty, zabytki architektury, malowidła naskalne; grobowiec Tutanchamona przykład bezcennego źródła historycznego; znaczenie archeologii w odkrywaniu i badaniu źródeł historycznych; muzeum jako miejsce gromadzenia pamiątek z przeszłości; skansen jako miejsce gromadzenia dawnych budynków i ich wyposażenia) Bez źródła ani rusz. Co to jest źródło historyczne? Jakie znamy źródła historyczne? Jak chronimy bezcenne źródła historyczne? Różnorodne przekazy o życiu ludzi dawniej i dziś. 4. DO CZEGO SŁUŻY MAPA? (zapoznanie z mapą historyczną i planem; znaczenie mapy w poznawaniu miejsca wydarzeń; odróżnianie mapy politycznej od geograficznej i tematycznej; podstawowe symbole, znaki, kolory na mapie historycznej i planie oraz ich znaczenie) O pewnym ważnym pytaniu (rola mapy i planu w poznawaniu historii). Jak czytać mapę? Co widać na mapach i planach? odróżnia historię rozumianą jako dzieje, przeszłość od historii rozumianej jako opis dziejów przeszłości, wyjaśnia, na czym polega praca historyka, podaje przykłady różnych źródeł historycznych i wyjaśnia, dlaczego należy je chronić, stosuje pojęcia: źródło historyczne, chronologia, historia, archeologia, wykopaliska, wiek, stulecie, półwiecze, tysiąclecie, era, czasy przed naszą erą, czasy naszej ery, 6
odczytuje na mapie i planie różne informacje oraz odnajduje symbole i znaki opisane w legendzie, wyjaśnia potrzebę ochrony zabytków. CZĘŚĆ II. ŚWIAT WOKÓŁ NAS 5. KIM JESTEM, CZYM SIĘ RÓŻNIĘ OD INNYCH? (określenie swoich cech osobowości: wyglądu, wyobrażeń o sobie, co lubię, czego nie lubię, czego chciałbym się nauczyć; porównanie własnego wyobrażenia o sobie samym [ja subiektywne] z obrazem naszej osoby u innych [ja odzwierciedlone]; charakterystyka samego siebie i porównanie z innymi [różnice i podobieństwa], indywidualizm jednostki; co lubię robić, co jest dla mnie ważne; wzorzec postępowań, czego uczymy się od innych; szacunek dla siebie i szacunek dla innych, kształtowanie postawy tolerancji; wyjaśnienie pojęć: tolerancja, uprzejmość; tolerancja jako poszanowanie odmienności innych osób; uprzejmość jako wzorzec zachowania będący przejawem szacunku dla innych) Co to jest osobowość i o czym nam mówi? Nasze podobieństwo jest widoczne mimo różnic między nami. Czego uczymy się od innych? Tacy jesteśmy, czyli nasze cechy osobiste. Każdy jest osobą. 6. SPOŁECZEŃSTWO, RODZINA, SZKOŁA (definicja społeczeństwa; znaczenie rodziny i przyjaźni, rola rówieśników w rozwoju i poznawaniu świata; szkoła i jej znaczenie dla przekazywania wiedzy i wychowania dzieci; wartości: uczciwość, punktualność, odpowiedzialność, patriotyzm; prawa dziecka; prawa i obowiązki ucznia; samorząd uczniowski i jego znaczenie w życiu szkoły) Społeczeństwo. Rodzina. Nasze potrzeby. Koledzy i przyjaciele. W klasie i na szkolnym korytarzu. Moje prawa. 7. SKĄD MÓJ RÓD, MOJE KORZENIE? (powody gromadzenia pamiątek rodzinnych, znaczenie pamiątek w kultywowaniu przeszłości, tradycji rodzinnej i historii miejsca zamieszkania; moja rodzina: pradziadkowie, dziadkowie, rodzice, rodzeństwo, krewni; od przydomku do nazwiska; poznawanie związków rodzinnych, wyjaśnienie pojęć: genealogia, drzewo genealogiczne, ród, rodowód; tworzenie drzewa genealogicznego) Co kryją pamiątki rodzinne? Opowieści prababci. Drzewo genealogiczne obrazem historii naszego rodu. Historia nazwiska. wyjaśnia, w czym wyraża się odmienność i niepowtarzalność każdego człowieka, podaje przykłady różnorodnych potrzeb człowieka oraz sposoby ich zaspokajania, wyjaśnia znaczenie rodziny oraz wskazuje przykłady praw i obowiązków przysługujących poszczególnym członkom rodziny, wyraża opinię na temat kultywowania tradycji i gromadzenia pamiątek rodzinnych, charakteryzuje społeczność szkolną, z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków, podaje przykłady działań samorządu uczniowskiego w swojej szkole, tłumaczy, odwołując się do przykładów, na czym polega postępowanie sprawiedliwe, wyjaśnia, w czym przejawia się uprzejmość i tolerancja, podaje przykłady konfliktów między ludźmi i proponuje sposoby ich rozwiązywania, opisuje grupy społeczne i ich role w społeczeństwie, omawia wartość pamiątek rodzinnych dla kultywowania przeszłości i szacunku dla tradycji. CZĘŚĆ III. MOJA MAŁA OJCZYZNA, MÓJ KRAJ 8. LEGENDY I HISTORIA MOJEGO MIASTA I REGIONU (wyjaśnienie pojęcia mała ojczyzna; rola zabytków w poznawaniu przeszłości, znaczenie zabytków dla kultury: kościoły, zamki, miejsca pamięci; pojęcia: gwara, herb; legendy związane z miejscowością; najważniejsze wydarzenia z dziejów mojej miejscowości; treści dotyczące historii lokalnej, regionów, tradycji, środowiska przyrodniczego i kulturowego; poznanie najbliższego środowiska i specyfiki swojego regionu tradycje i obyczaje w kulturze lokalnej; edukacja regionalna i wychowanie patriotyczne ścieżkami bohaterów regionu) Miejsca i ludzie. Mała ojczyzna. Jak można opisać swoją małą ojczyznę? Historia, historia... Symbole lokalne. Co powiedzieliby nam nasi przodkowie? Tam, gdzie mieszkamy i gdzie żyjemy regiony. Co mówią ludzie? 7
9. POLSKA MOJA OJCZYZNA (położenie geograficzne Polski: obszar, państwa sąsiadujące z Polską, mniejszości narodowe; Warszawa jako stolica państwa i siedziba władz państwowych; sejm i senat; przedstawienie symboli i świąt narodowych; hymn narodowy; wychowanie patriotyczne kształtowanie szacunku dla własnego państwa) Ojczyzna jest wspólna. Tam, gdzie żyjemy i gdzie mieszkamy. Stolica Polski. Nasze najważniejsze symbole. Hymn narodowy. opisuje swoją małą ojczyznę, uwzględniając tradycję historyczno-kulturową i problemy społeczno-gospodarcze, zbiera informacje o rozmaitych formach upamiętniania postaci oraz wydarzeń z przeszłości małej ojczyzny, wskazuje na planie miejscowości siedzibę władz lokalnych i na przykładach omawia zakres działań oraz sposoby powoływania władz, zbiera informacje o rozmaitych formach upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości małej ojczyzny, wymienia i tłumaczy znaczenie najważniejszych świąt narodowych, symboli państwowych i miejsc ważnych dla pamięci narodowej, wskazuje na mapie i opisuje główne regiony Polski, opowiada, czym jest herb, jakie informacje zawiera. CZĘŚĆ IV. OPOWIEŚCI O LUDZIACH, LEGENDACH I HISTORII 10. JAK ŻYLI NASI PRAPRZODKOWIE MYŚLIWI I ROLNICY* (ewolucja człowieka w prehistorii; życie ludzi pierwotnych: zajęcia, narzędzia, broń, ubiory, sposoby zdobywania pożywienia; kultura ludzi paleolitu rysunki naskalne; zmiana trybu życia z koczowniczego na osiadły; wielkie zmiany w życiu ludzi epoki neolitu osiadły tryb życia, rolnictwo; pojęcia: homo sapiens sapiens, koczownik) Nasi praprzodkowie. Jak żyli? Co robili? Od koczownika do rolnika, no i co z tego wynika. 11. BISKUPIN PRADAWNA OSADA NAD JEZIOREM* (historia odkrycia osady, umiejscowienie na mapie; opis funkcji gospodarczych i politycznych grodu, opis budowy grodu; warunki życia codziennego mieszkańców Biskupina; praca archeologa, potrzeba ochrony zabytków; pojęcia: osada obronna, gród) O tym, że każdy, kto umie patrzeć, może być odkrywcą. Życie w grodzie nad jeziorem. Co się stało z Biskupinem? * opowiada o życiu ludzi z epoki paleolitu, rozróżnia pojęcia: koczowniczy i osiadły tryb życia, wymienia zmiany w życiu ludzi neolitu, opowiada o osadzie w Biskupinie i jej mieszkańcach, wyjaśnia, czym jest rezerwat archeologiczny, rozumie potrzebę szczególnej ochrony rezerwatów archeologicznych. 12. LEGENDY I HISTORIA, CZYLI OPOWIEŚCI O POCZĄTKACH PAŃSTWA POLSKIEGO (legendy najstarsze opowieści o początkach państwa polskiego; średniowieczni kronikarze: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz; legendy: o Lechu, Czechu i Rusie, o złym księciu Popielu, o Piaście, o księciu Kraku i Smoku Wawelskim; postacie historyczne, postacie legendarne; pojęcia: legenda, kronikarz, podgrodzie) Wśród pradawnych opowieści. Legenda o Lechu, Czechu i Rusie. Legenda o złym księciu Popielu. Legenda o Piaście. Legenda o księciu Kraku i smoku wawelskim. 13. MIESZKAŃCY GRODU I PODGRODZIA (budowa grodów średniowiecznych na ziemiach polskich; gród jako ośrodek polityczny i gospodarczy; życie na podgrodziu; pojęcia: gród, podgrodzie, plemię, władza książęca, pan grodowy, kasztelan, drużynnik) Jak powstawały grody? Gród ośrodkiem władzy książęcej. Mieszkańcy podgrodzia. 14. W ŚREDNIOWIECZNYM ZAMKU SIEDZIBIE SENIORA (budowa i wygląd zamku średniowiecznego; zamek jako siedziba seniora [władcy]; zamek i podzamcze jako ośrodek gospodarczy; rola rycerstwa w średniowieczu; kodeks rycerski; Zawisza Czarny jako wzór osobowy rycerza; pojęcia: senior, rycerz, giermek, herb, turniej rycerski; kodeks honorowy rycerza) Budowa zamku. 8
W siedzibie seniora i w jej pobliżu. Od giermka do rycerza. Rycerskie życie. Rycerskie losy. 15. ŻYCIE MIESZKAŃCÓW WSI (krajobraz średniowiecznej Polski; opis warunków życia ludności wiejskiej we wczesnym średniowieczu; opis gospodarstwa chłopskiego; powinności chłopów wobec możnych; pojęcia: danina, dziesięcina) W rytmie pór roku. W chłopskiej chałupie. Powinności wobec możnego pana. opowiada legendy o Piaście i Popielu oraz Lechu, Czechu i Rusie, a także rozpoznaje cechy charakterystyczne legendy, wskazuje na mapie Gniezno i państwo Mieszka I, opisuje panowanie Mieszka I, umiejscawiając je w czasie i używając pojęć: plemię, gród, drużyna, książę, charakteryzuje zamek średniowieczny i jego mieszkańców, opisuje charakterystyczne cechy wzoru osobowego średniowiecznego rycerza, stosuje pojęcia: senior, rycerz, giermek, turniej rycerski, opisuje warunki życia na wsi średniowiecznej, porównuje życie chłopa z życiem rycerza. 16. W SŁUŻBIE BOGU I LUDZIOM (główne zakony średniowiecza: benedyktyni, cystersi, franciszkanie, dominikanie; życie codzienne w średniowiecznym klasztorze; działalność zakonów; św. Franciszek; pojęcia: zakon, reguła zakonna, kaznodzieja, ubóstwo, benedyktyńska praca, inicjał, pergamin, miniatura) Księża i zakonnicy. Święty Franciszek przyjaciel ludzi i zwierząt. Życie codzienne w średniowiecznym klasztorze. W pracowni średniowiecznego kronikarza. 17. ŚREDNIOWIECZNE KOŚCIOŁY I KATEDRY* (średniowieczne kościoły styl romański, styl gotycki; wygląd kolegiaty w Tumie i bazyliki w Gdańsku; pielgrzymki do miejsc świętych przejawem rozwoju duchowości religijnej średniowiecznego społeczeństwa; pracownia średniowiecznego kronikarza; pojęcia: kościół, katedra, styl romański, styl gotycki, witraż, fundator, pielgrzymka, relikwie, krypta) Budowle o grubych murach i małych oknach. Strzeliste katedry. Miejsca święte i pielgrzymki. Co kryją podziemia średniowiecznych kościołów? 18. W ŚREDNIOWIECZNYM MIEŚCIE (rozwój miast na ziemiach polskich; cechy charakterystyczne zabudowy średniowiecznego miasta; funkcje i charakter średniowiecznego miasta; życie mieszkańców; podział społeczny; samorząd miejski; kupcy i rzemieślnicy najliczniejsza grupa mieszkańców średniowiecznego miasta; pojęcia: mury miejskie, rynek, barbakan, ratusz, kupcy, rzemieślnicy, warsztat, cech, patrycjat, pospólstwo, plebs, rada miejska, burmistrz) Od osady do miasta. Wśród ulic średniowiecznego miasta. Kto posiadał miasto, a kto nim zarządzał? Kupcy i rzemieślnicy. Od zamożnego kupca do wędrownego grajka. Życie w średniowiecznym mieście. porównuje życie chłopa z życiem rycerza i mieszczanina, opisuje na podstawie materiału ikonograficznego pracownię średniowiecznego kronikarza, rozpoznaje na materiale ikonograficznym kościół romański i katedrę gotycką, opisuje klasztor średniowieczny i tryb życia mnichów, używając pojęć: zakon, reguła, ubóstwo, charakteryzuje postać św. Franciszka z Asyżu, opisuje miasto średniowieczne, używając pojęć: kupiec, rzemieślnik, cech, burmistrz, samorząd miejski, porównuje warunki życia w mieście średniowiecznym i współczesnym, potrafi opisać na podstawie ikonografii elementy zabudowy średniowiecznego miasta, wymienia przykładowe nazwy zawodów rzemieślniczych, opisuje rolę rady miejskiej w zarządzaniu miastem. 19. W PRACOWNI MISTRZA STWOSZA* (Wit Stwosz jako średniowieczny rzemieślnik artysta; ołtarz w kościele Mariackim jako średniowieczne dzieło sztuki; pojęcia: rzemieślnik, pracownia, detal, ołtarz mariacki) Z Norymbergi do Krakowa. W warsztacie rzeźbiarza. Niezwykły ołtarz kościoła Mariackiego. 9
20. DZIEŁO MISTRZA DŁUGOSZA* (Jan Długosz historyk, dyplomata, wychowawca synów królewskich; Jan Długosz jako dziejopis [kronikarz] autor kroniki Królestwa Polskiego; pojęcia: kronikarz, dziejopis) Zamiłowanie do wiedzy. W służbie królowi. Pierwszy polski historyk. 21. MIKOŁAJ KOPERNIK TEN, KTÓRY PORUSZYŁ ZIEMIĘ (Mikołaj Kopernik ksiądz, lekarz, prawnik, ekonomista i astronom; Kopernik absolwent Akademii Krakowskiej; Mikołaj Kopernik uczony odkrywca, autor dzieła O obrotach sfer niebieskich; pojęcia: astronomia, astrolabium, ekonomia) Uczony ksiądz Kopernik. Zarządca dóbr kościelnych i obrońca zamków. Kopernik i jego wielkie odkrycie. podaje, że Wit Stwosz był najsłynniejszym żyjącym w średniowiecznej Polsce artystą rzemieślnikiem, wymienia prace Wita Stwosza, podaje, że Jan Długosz był pierwszym polskim historykiem i kronikarzem średniowiecznym, umieszcza na osi czasu wieki: XV i XVI, opowiada o życiu Mikołaja Kopernika, używając pojęć: uczony, astronom, odkrycie naukowe, opisuje i umieszcza w czasie odkrycie Mikołaja Kopernika, wyjaśniając, co znaczy powiedzenie: Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię. 22. W SZLACHECKIM DWORZE I W PAŁACU MAGNACKIM (pochodzenie szlachty; przywileje i obowiązki szlachcica; folwark gospodarstwo szlacheckie; ubiór szlachcica oznaką jego stanu i pochodzenia; dwór szlachecki; magnateria najbardziej znacząca grupa obywateli w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku; elementy wyróżniające magnaterię; siedziba magnata Krzyżtopór; gospodarstwo chłopskie w XVI wieku; pojęcia: szlachta, magnateria, przywileje, folwark, pańszczyzna) Od rycerza do szlachcica. W szlacheckim dworze i folwarku. Od szlachcica do magnata. W siedzibie magnata. W chłopskiej zagrodzie. 23. W ŁAZIENKACH KRÓLEWSKICH* (Stanisław August Poniatowski jako miłośnik i mecenas nauki i sztuki; Zamek Królewski i Łazienki Królewskie; obiady czwartkowe i ich uczestnicy; Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa na obrazach Canaletta; pojęcia: obiady czwartkowe, mecenas sztuki) W kręgu nauki i sztuki. W komnatach i apartamentach królewskich. Szkoła dla patriotów. Pierwsze ministerstwo oświaty. Miasto z obrazów. 24. KOLEJĄ W XIX WIEK (XIX wiek wiekiem wynalazków; parowóz Stephensona; miasto XIX wieku nowe ulice, place, domy, pojazdy i fabryki, zmiany w życiu ludzi i stylu ich życia; pojęcia: maszyna parowa, fabryka, robotnicy, aeroplan) Od lampy naftowej do żarówki. Para, węgiel i żelazo. Zmieniają się miasta. Powstają fabryki. Zmienia się życie ludzi. wskazuje na osi czasu wieki: XVI, XVII, XVIII i XIX, charakteryzuje obowiązki szlachcica wobec państwa, używa pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie, opisuje działalność gospodarczą polskiej szlachty, używa pojęć: folwark, pańszczyzna, kmiecie, podaje, że szlachta posiadała przywileje, ale miała też obowiązki wobec państwa, opisuje na podstawie ikonografii dwór szlachecki i wygląd szlachcianki i szlachcica, opisuje folwark szlachecki, wyjaśnia, czym wyróżniała się magnateria, opisuje na podstawie ikonografii siedzibę magnata, opowiada o obowiązkach chłopów w XVI XVII wieku, pamięta pojęcia: przywileje, szlachta, magnateria, folwark szlachecki, czeladź, pańszczyzna, opowiada o królu Stanisławie Auguście Poniatowskim, opowiada o obiadach czwartkowych, opisuje na podstawie materiału ikonograficznego wygląd XIX-wiecznego miasta, podaje przykłady zmian w życiu codziennym ludzi w XIX wieku, używając pojęć: maszyna parowa, kolej żelazna, statek parowy, silnik elektryczny, telegraf, fabryka. 10
KLASA V CZĘŚĆ I. CYWILIZACJE NAD WIELKIMI RZEKAMI 1. CZAS W HISTORII (przypomnienie pojęć: chronologia, okres p.n.e., n.e., tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowywanie faktów historycznych datom; obliczanie upływu czasu historycznego między wydarzeniami historycznymi; określanie wieku i jego połowy, tysiąclecia i jego połowy; ćwiczenia z osią czasu) Chronologia nauka o mierzeniu czasu. Epoki historyczne i wielkie wydarzenia. Fakty historyczne i daty. Oś czasu, czyli jak porządkujemy kolejność wydarzeń. 2. NAD EUFRATEM I TYGRYSEM* (warunki naturalne Mezopotamii; przyczyny powstania miast-państw nad wielkimi rzekami; znaczenie budowy kanałów nawadniających; wygląd miast-państw obszaru Mezopotamii; technika budowy domów; powstanie pisma, technika jego zapisywania, znaczenie pisma dla przekazu informacji; znaczenie prawa dla mieszkańców miast-państw Kodeks Hammurabiego; bogowie Mezopotamii; pojęcia: cywilizacja, świątynia, ziggurat, Sumerowie) Kraina między rzekami. Rzeka to życie, i to całkiem wygodne. Potężne mury miast. U wrót świątyni. Pismo i inne wynalazki mieszkańców Mezopotamii. Co to jest prawo i po co je wymyślono? 3. W EGIPCIE FARAONÓW* (warunki naturalne Egiptu, znaczenie Nilu w życiu Egipcjan; władza faraona, rola kapłanów i urzędników; wierzenia Egipcjan, bogowie Egipcjan, przyczyny mumifikacji ciał; pismo hieroglificzne i jego zastosowanie; pojęcia: Egipt darem Nilu, hieroglify, piramida, faraon, kapłan, mumifikacja) O rzece, która żywiła Egipcjan. O tym, czego Egipcjanom nie brakowało, i o tym, co musieli sprowadzać. Państwo, władca i jego lud. Bogowie i kapłani. Urzędnicy i pisarze. Zapisane na zwojach papirusu. 4. PALESTYNA I JEJ MIESZKAŃCY* (warunki naturalne Palestyny; przyczyny poszukiwania przez Izraelitów Ziemi Obiecanej; zasady religii jako prawa; państwo Dawida i Salomona; opowieść o Dawidzie i Goliacie; Świątynia Salomona; pojęcia: Ziemia Obiecana, Arka Przymierza, Stary Testament, Biblia) Ziemia Obiecana. Trudna droga do Ziemi Obiecanej. Wiara w jedynego Boga. O tym, jak powstało królestwo Izraela. Walka Dawida z Goliatem. O wielkich królach Izraela. 5. OD OBRAZKÓW DO LITER (znaczenie wynalazku pisma dla wspólnoty ludzkiej, pismo obrazkowe, pismo klinowe, hieroglify, alfabet fenicki, alfabet grecki, alfabet rzymski) Ludzie i pismo. Materiały pisarskie. oblicza czas pomiędzy wydarzeniami historycznymi, przypisuje wydarzenia wiekowi, wskazuje na osi czasu datę wynalezienia pisma, wskazuje na mapce w podręczniku miasta-państwa starożytnej Mezopotamii, opowiada o warunkach życia ludności zamieszkującej tereny między Eufratem i Tygrysem, pamięta, że w Mezopotamii powstała jedna z najstarszych cywilizacji, pamięta, że mieszkańcy Mezopotamii potrafili nawadniać pola i budować miasta, pamięta, że w Mezopotamii powstało najstarsze spisane prawo, wymienia wynalazki mieszkańców Mezopotamii, opowiada o władzy faraona i społeczeństwie Egiptu, wyjaśnia, dlaczego Egipt nazywano darem Nilu, opowiada o wędrówce Izraelitów do Ziemi Obiecanej, rozumie pojęcia: Dziesięcioro Przykazań, Arka Przymierza, wyjaśnia znaczenie wynalazku pisma dla ludzi. CZĘŚĆ II. STAROŻYTNI GRECY 6. W OJCZYŹNIE STAROŻYTNYCH GREKÓW (położenie geograficzne i warunki naturalne Grecji; kolonizacja grecka; rodzina grecka zajęcia kobiet, mężczyzn i dzieci; obowiązki obywateli; pojęcia: demokracja, kolonizacja, Hellada, Hellenowie, polis, agora, barbarzyńcy) Kraina Greków. Życie w greckiej polis. Na greckiej agorze. W greckim domu. 11
7. ATENY I SPARTA (Ateny i Sparta najważniejsze miasta-państwa starożytnej Grecji; demokracja ateńska i jej funkcjonowanie; Sparta państwo żołnierzy; wychowanie spartańskie, wychowanie ateńskie; Perykles twórca potęgi Aten; wojny Greków z Persami; pojęcia: demokracja, zgromadzenie ludowe, wychowanie spartańskie, hoplita, triera) Ateny państwo wolnych obywateli. Sparta państwo żołnierzy. W obronie przed wspólnym wrogiem. Wojny Greków z Persami. 8. KULTURA GREKÓW (narodziny filozofii w poszukiwaniu dobra; początki historii (Herodot poszukiwanie prawdy); pierwsze olimpiady; panteon greckich bogów (Zeus, Atena, Apollo); znaczenie wierzeń w życiu starożytnych Greków; mity o Heraklesie i Odyseuszu; teatr grecki; pojęcia: kultura, teatr, filozofia, olimpiada, mitologia, bogowie olimpijscy) Najtrudniejsze pytania. W poszukiwaniu dobra. O laur zwycięstwa, czyli coś dla tych, którzy lubią sport. Na Olimpie. Wszystko dla bogów. Bogowie i herosi. Muzyka i teatr. 9. ARCHITEKCI I RZEŹBIARZE (osiągnięcia Greków w architekturze i sztuce świątynie na Akropolu, świątynia Ateny, posąg Zeusa Olimpijskiego; kolumny greckie (style architektoniczne); Fidiasz; Akropol; pojęcia: świątynia, bóstwo, kolumna: dorycka, jońska, koryncka) Świątynie na Akropolu. Rzeźby, kamienne posągi i malowidła. opisuje wpływ warunków naturalnych na powstanie państw w starożytności, rozumie znaczenie wynalezienia pisma dla rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego ludzkości (wymienia rodzaje pisma i materiał piśmienniczy), wyjaśnia pojęcie miasto-państwo, opowiada o życiu starożytnych Greków, opisuje wojny Greków z Persami, opisuje różnice w wychowaniu spartańskim i ateńskim, charakteryzuje demokrację ateńską, wymienia najważniejsze osiągnięcia starożytnych Greków w dziedzinie kultury, sztuki i budownictwa (teatr, rzeźba, świątynie, Akropol), wymienia najważniejszych bogów greckich, opisuje życie w Atenach peryklejskich, używając pojęć: teatr, filozofia, bogowie olimpijscy, opowiada mity o Heraklesie i Odyseuszu, wskazuje na podstawie materiału ikonograficznego porządki architektoniczne: dorycki, joński, koryncki, posługuje się pojęciami: Hellada, Hellenowie, polis, zgromadzenie ludowe, kolonizacja grecka, obywatel, ambrozja, mit, olimpiada, teatr grecki, Persowie. CZĘŚĆ III. STAROŻYTNI RZYMIANIE 10. W STAROŻYTNYM RZYMIE (położenie geograficzne Rzymu; legendarne początki Rzymu; legendy o Remusie i Romulusie, Eneaszu; organizacja republiki znaczenie senatu; prawo rzymskie; pojęcia: senat, zgromadzenie ludowe, trybun ludowy, republika, imperium, konsul, dyktator) O mieście na siedmiu wzgórzach. Rzym i jego mieszkańcy. O wilczycy, podróżniku i o tym, jak powstał Rzym. O królach i urzędnikach rzymskich. 11. RZYM CESARSTWEM (podboje cesarstwa rzymskiego; zdobycie władzy nad Rzymem przez Juliusza Cezara; pojęcia: imperium, Imperium Rzymskie, dyktator, legiony rzymskie, centurion, cesarstwo) Pod znakiem Marsa. Sukcesy wodzów i koniec republiki. Juliusz Cezar. Oktawian i początek cesarstwa. 12. KULTURA RZYMIAN (osiągnięcia starożytnych Rzymian: prawo rzymskie, świątynie, posągi, drogi rzymskie, mosty, akwedukty, termy; pojęcia: prawo, termy, akwedukt, kopuła, łuk tryumfalny, amfiteatr) Prawo rzymskie. Architekci i artyści. Akwedukty, drogi i mosty. 13. SPOŁECZEŃSTWO RZYMSKIE (obywatele, niewolnicy, żołnierze, rodzina rzymska; życie codzienne i rozrywki w starożytnym Rzymie; wierzenia Rzymian; pojęcia: gladiator, Koloseum, igrzyska, willa rzymska, bogowie rzymscy) Co Rzymianie robili, gdy nie wojowali? Religia Rzymian. Igrzyska Rzymian. Ludzie wolni i niewolnicy. 12
14. CHRZEŚCIJANIE (działalność Jezusa; pojęcia: Mesjasz, chrześcijanie; zasady religii chrześcijańskiej; św. Paweł; symbole chrześcijaństwa; pojęcia: Palestyna, ewangelie, apostołowie, przypowieści, Dobra Nowina, chrześcijaństwo, religia, tolerancja, czasy n.e. (po narodzinach Chrystusa), czasy p.n.e. (przed narodzinami Chrystusa) Jezus z Nazaretu. Apostołowie. Początki chrześcijaństwa. Czym jest tolerancja? 15. UPADEK IMPERIUM RZYMSKIEGO* (przyczyny i skutki wojen domowych dla Imperium Rzymskiego; najazdy plemion barbarzyńskich; podział cesarstwa rzymskiego na zachodnie i wschodnie; najazdy Hunów i Wandali; dziedzictwo cywilizacji rzymskiej) Co złego stało się w imperium? Ludzie z długimi brodami. Z Rzymu do Konstantynopola. Kto pokonał Rzym? To, co najcenniejsze dziedzictwo cywilizacji rzymskiej. wskazuje na osi czasu VIII w. p.n.e., opowiada legendy o założeniu Rzymu, zna pojęcia: republika, senat, trybun ludowy, prawo rzymskie, potrafi wymienić nazwę państwa, w którym narodziło się chrześcijaństwo i wskazać je na mapie, opowiada o armii rzymskiej, wskazuje na jej znaczenie w budowaniu imperium przez Rzymian, pamięta imiona Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta, wskazuje i opisuje na podstawie materiału ikonograficznego osiągnięcia Rzymian w budownictwie: amfiteatr, drogę rzymską, akwedukt, termy, forum rzymskie, łuk tryumfalny, willę rzymską, charakteryzuje osiągnięcia Rzymu, używając pojęć i terminów: prawo rzymskie, drogi, wodociągi, charakteryzuje społeczeństwo rzymskie, potrafi wskazać na osi czasu: 753 r. p.n.e., V w. p.n.e., datę narodzin Chrystusa (początek naszej ery), 476 r. n.e. oblicza czas między różnymi wydarzeniami, opisuje narodziny chrześcijaństwa, potrafi zdefiniować pojęcie tolerancja, potrafi wyszukiwać i wykorzystywać informacje z encyklopedii i słowników, opowiada o upadku Imperium Rzymskiego, używając pojęć: Wandalowie, Hunowie, plemiona barbarzyńskie, rozumie przyczyny i skutki upadku cesarstwa rzymskiego, rozumie znaczenie przekazu dziedzictwa starożytności. CZĘŚĆ IV. W PAŃSTWIE KRÓLA FRANKÓW I W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE 16. W PAŃSTWIE KAROLA WIELKIEGO* (organizacja państwa Franków, korona cesarska; życie i ceremoniał średniowiecznego dworu, kultura i nauka w państwie Karola Wielkiego: pismo, szkoły; podział państwa karolińskiego; pojęcia: Frankowie, król, cesarz, dwór, kancelaria, skryptorium, szkoła pałacowa) Karol zwany Wielkim. Szkoła w Akwizgranie. W pałacu cesarskim. Dziedzictwo Karola Wielkiego. 17. POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO (plemiona zamieszkujące ziemie polskie: Polanie i Wiślanie; okoliczności powstania państwa Polan i rola Mieszka I; kroniki i relacje; przyczyny ślubu Mieszka I z Dobrawą, znaczenie chrztu Polski; organizacja państwa: kancelaria książęca, organizacja Kościoła; pojęcia: ród, plemię, Gniezno, drużyna książęca, wojowie, biskupstwo, gród książęcy, budowniczy państwa polskiego) Polanie i inne plemiona. Co się wydarzyło w roku 966? Ubrani w kolczugi. Zwycięstwa Mieszka. 18. WYPRAWA ŚW. WOJCIECHA (życiorys biskupa Wojciecha, przybycie do Polski, wyprawa morzem do Prusów, męczeńska śmierć, wykupienie ciała od Prusów przez Bolesława Chrobrego, złożenie go w Gnieźnie; pojęcia: misja, chrystianizacja, biskup, Prusowie, Gniezno, Drzwi Gnieźnieńskie) Książę Bolesław i misjonarz z Pragi. Wyprawa św. Wojciecha do Prusów. Drzwi Gnieźnieńskie świadectwem historii. 19. BOLESŁAW CHROBRY KSIĄŻĘ I KRÓL (okoliczności i znaczenie zjazdu gnieźnieńskiego; wojny Bolesława Chrobrego; znaczenie koronacji dla państwa polskiego; Bolesław Chrobry w kronice Galla Anonima: pojęcia: Otton III, zjazd gnieźnieński, koronacja, kronika Galla Anonima) W roku 1000 w Gnieźnie. 13