SZCZEGÓŁOWY OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA

Nr zamówienia: DL/2710-002-11/13 Załącznik nr 1 do SIWZ SZCZEGÓŁOWY OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA Zakres merytoryczny podręczników najlepszych praktyk ochrony przyrody 11 części 1

Część 1 PODRĘCZNIK NAJLEPSZYCH PRAKTYK OCHRONY ŻUBRA I. Przedstawienie ogólnych informacji o żubrach około 20% tekstu 1. Krótka charakterystyka gatunku, obejmująca: występowanie w Polsce i w Europie, charakterystykę krajowych stad wolnościowych, liczebność krajowej populacji na tle populacji światowej i europejskiej, trendy zmian liczebności, najważniejsze informacje o biologii gatunku, wymagania pokarmowe i środowiskowe 2. Krótka informacja na temat hodowli zamkniętych żubra prowadzonych w Polsce przez LP i inne instytucje charakterystyka i pełnione funkcje 3. Wpływ żubra i jego ochrony na współistnienie i ochronę innych gatunków. 4. Status ochronny żubra w Polsce i w Unii Europejskiej oraz ramy prawne dla prowadzenia działań skierowanych na ochronę żubra (odłowy, badania, przemieszczenia, regulacja liczebności) 5. Zasady prowadzenia Księgi Rodowodowej Żubrów (w skrócie). II. Opis zagrożeń i metod ochrony około 20% tekstu 1. Zagrożenia: a) niska liczebność populacji, b) brak naturalnej wymiany osobników pomiędzy istniejącymi populacjami (izolacja istniejących stad), c) fragmentacja siedlisk brak miejsca do utworzenia nowych dużych populacji stabilnych demograficznie, d) bardzo niska zmienność genetyczna, e) podatność na choroby i inwazje pasożytnicze, f) lokalnie niska akceptacja społeczna, g) kłusownictwo, h) brak statusu ochronnego w hodowlach zamkniętych wielu krajów Europy Zachodniej (podlegają identycznym procedurom prawnym jak bydło domowe) 2. Stosowane i zalecane metody ochrony: a) Ochrona in situ obejmująca wszystkie działania ochronne w obrębie istniejących stad wolnościowych oraz reintrodukcja gatunku. b) Ochrona ex situ obejmująca wszystkie działania ochronne w obrębie hodowli zamkniętych stanowiąca uzupełnienie ochrony in situ. 3. Podejmowane działania ochronne w Europie i w Polsce ogólna informacja o działaniach realizowanych w naszym kraju na tle działań w całej Europie. a) Powiększanie liczebności populacji poprzez: tworzenie nowych stad wolnościowych, 2

powiększanie liczebności i dyspersję istniejących stad wolnościowych, tworzenie hodowli zamkniętych. b) Poprawa warunków bytowania zwierząt w warunkach naturalnych i w hodowlach zamkniętych c) Stosowanie jednolitych metod ochronnych wymiana doświadczeń z innymi ośrodkami i stosowanie najlepszych-sprawdzonych metod utrzymania żubrów w niewoli i ochrony w stanie dzikim. d) Ochrona zasobów genetycznych poprzez: kolekcję tkanek bank genów, dobór osobników do rozrodu w oparciu o dane rodowodowe, wymianę osobników pomiędzy ośrodkami hodowli i stadami wolnościowymi odświeżanie krwi, e) Poprawa świadomości społecznej: prowadzenie działalności edukacyjnej ukazującej na przykładzie żubra konieczność ochrony różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach. f) Poprawa akceptacji społecznej: prowadzenie działań zapobiegających powstawaniu szkód wykorzystanie żubra jako symbolu marketingowego podnoszącego atrakcyjność regionu. g) Prowadzenie monitoringu przestrzennego, zdrowotnego i genetycznego stanowiącego podstawę do podejmowania działań ochronnych. Poprawa stanu siedlisk w obrębie występowania stad wolnościowych III. Opis najlepszych praktyk około 60% tekstu W podręczniku należy opisać następujące najlepsze praktyki: 1. Utrzymanie, bieżąca opieka weterynaryjna i profilaktyka zdrowotna istniejących stad wolnych (Projekt: Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 2. Przeciwdziałanie podstawowym czynnikom ryzyka określonym dla lokalnych populacji żubrów rozproszenie populacji, zwiększenie areału, zmniejszenie grup zimowych, (Projekty: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego). 3. Monitoring rozmieszczenia i wykorzystania środowiska w stadach wolnych; monitoring genetyczny, monitoring zdrowia (Projekty: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce) 4. Ograniczenie szkód w lasach i na polach poprzez dokarmianie żubrów, kontraktację łąk i zabezpieczanie upraw (Projekty: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 5. Działania promocyjne i edukacyjne prowadzące do lepszego zrozumienia potrzeb gatunku i poprawy stanu akceptacji dla jego bytności w środowisku (konsultacje 3

społeczne wśród lokalnej społeczności, prezentacje projektów w szkołach, seminaria o żubrze dla nauczycieli. Przygotowanie materiałów promocyjnych (foldery, broszury, kalendarze) i publikacje popularnonaukowe na temat żubra oraz stronę internetową (Projekty: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 6. Współpraca NGO, naukowców, administracji LP oraz państwowych służb ochrony przyrody parki narodowe, RDOŚ, GDOŚ (Projekty: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 7. Utworzenie nowych stad żubrów kompletna baza dobrych praktyk w tym zakresie do wykorzystania w innych lokalizacjach (Projekt: Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego). 8. Poprawa warunków bytowania żubrów w warunkach hodowli zamkniętej, Budowa lub modernizacja infrastruktury hodowlanej (Projekty: Ochrona i utrzymanie żubrów w rezerwacie faunistycznym Żubrowisko, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 9. Podnoszenie akceptacji społecznej poprzez utworzenie bazy edukacyjnej i promocyjnej - ustawianie tablic informujących o gatunku i jego wpływie na środowisko, wybudowanie lub modernizację platform widokowych i zagrody pokazowej (Projekty: Ochrona i utrzymanie żubrów w rezerwacie faunistycznym Żubrowisko, Program Ochrony liczebność, odświeżenie krwi Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego, Ochrona in situ i ex situ żubra w Polsce). 10. Utworzenie bazy szkoleniowej dla potencjalnych hodowców żubrów (Projekt: Ochrona i utrzymanie żubrów w rezerwacie faunistycznym Żubrowisko ). Wytypowane projekty najlepsze praktyki: Ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej Kraina Żubra. Projekt realizowany przez Instytut Biologii Ssaków Pan, Białowieski Park Narodowy oraz kilka nadleśnictw z terenu RDLP w Białymstoku. Głównym celem projektu było rozszerzenie zasięgu areału występowania żubrów na północ, południe i zachód od Puszczy Białowieskiej. W ramach projektu realizowano m.in. zadania dotyczące poprawienia bazy żerowej dla żubrów w lasach, monitoring, działania edukacyjne. Program Ochrony Żubra w Polsce: rozwój i ochrona stada zachodniopomorskiego. Projekt realizowany przez Zachodniopomorske Towarzystwo Przyrodnicze. Celem projektu była restytucja wolnożyjących żubrów na Pomorzu Zachodnim. Realizowane działania polegały na wzmacnianiu populacji osobnikami przywiezionymi z innych stad, zwiększaniu bazy żerowej oraz prowadzeniu monitoringu populacji. Jest to przykład udanej współpracy NGO, administracji LP oraz państwowych służb ochrony przyrody. Ochrona i utrzymanie żubrów w rezerwacie faunistycznym Żubrowisko w latach 2002-2010 Nadleśnictwo Kobiór. Projekt polega na prowadzeniu stada zachowawczego żubrów 4

w warunkach hodowlanych oraz wykonanie ścieżki edukacyjnej z niezbędna infrastrukturą. Ochrona In situ żubra w Polsce. Projekt realizowany przez SGGW i Lasy Państwowe. W ramach projektu prowadzona jest ocena możliwości powiększenia istniejących stad wolnych i zasięgu populacji żubrów w kierunku zachodnim, prowadzi się utrzymanie, bieżącą opiekę weterynaryjna i profilaktykę zdrowotną istniejących stad wolnych, monitoring rozmieszczenia i wykorzystania środowiska w stadach wolnych; monitoring genetyczny i zdrowotny, budowę lub modernizację infrastruktury hodowlanej, działania zmierzające do minimalizacji szkód powodowanych przez żubry w gospodarce rolnej i leśnej, podnoszenie akceptacji społecznej poprzez ustawianie znaków i tablic informacyjnych, budowę lub modernizację platform widokowych i zagrody pokazowej. 5

Część 2 PODRĘCZNIK NAJLEPSZYCH PRAKTYK OCHRONY DUŻYCH SSAKÓW DRAPIEŻNYCH I. Wstęp przedstawienie ogólnych informacji o wilku, rysiu i niedźwiedziu (w skrócie, tylko w zakresie mającym znaczenie dla ochrony gatunków) około 20% tekstu 1. Wygląd zewnętrzny, zmysły, adaptacje do trybu życia 2. Status prawny gatunku w Polsce i w Unii Europejskiej, konsekwencje wynikające ze statusu prawnego. 3. Podstawowe informacje o biologii i ekologii gatunku: a) rozród b) czynniki śmiertelności (pasożyty, choroby, czynniki antropogeniczne) c) wymagania środowiskowe (czynniki środowiskowe sprzyjające i niekorzystne dla występowaniu gatunku) d) organizacja przestrzenna (wielkość terytoriów, ich rozmieszczenie w przestrzeni) e) skład pokarmu, strategie jego zdobywania, wielkość drapieżnictwa i wpływ na populacje ofiar, w tym selekcja gatunków, klas wiekowych i płci ofiar 3. Rozmieszczenie i liczebność gatunku a) Rozmieszczenie i liczebność na świecie ze szczególnym uwzględnieniem Europy b) Rozmieszczenie i liczebność krajowej populacji c) Obecne zmiany zasięgu gatunku w Polsce, perspektywy rozwoju populacji 4. Rola i znaczenie gatunku w ekosystemach leśnych 5. Wpływ drapieżnictwa na działalność człowieka (gospodarkę leśną, hodowlę inwentarza i łowiectwo) II. Opis zagrożeń i metod ochrony około 25% tekstu WILK I RYŚ 1. Zagrożenia dla przetrwania i rozwoju populacji wilka i rysia a) Niska liczebność populacji (głównie ryś) b) Utrata i degradacja siedlisk gatunku, w tym uproszczona struktura lasu brak martwego drzewa, wykrotów, podszytu, jednowiekowy drzewostan c) Fragmentacja środowiska przyrodniczego i utrata łączności ekologicznej d) Ograniczenie bazy żerowej (zbyt duża redukcja ssaków kopytnych) e) Niepokojenie w ostojach f) Nielegalne zabijanie (kłusownictwo) g) Nadmierna eksploatacja populacji transgranicznych h) Śmiertelność wynikająca z innych form aktywności człowieka oraz czynników naturalnych i) Negatywny stosunek do dużych drapieżników 6

2. Zalecane metody zapobiegania zagrożeniom i działania na rzecz ochrony gatunku a) Ochrona siedlisk gatunku poprzez tworzenie obszarów chronionych w tym obszarów Natura 2000 b) Ochrona siedlisk i ostoi poprzez odpowiednie prowadzenie gospodarki leśnej i kształtowanie przyjaznej struktury lasu c) Ochrona i odtwarzanie korytarzy ekologicznych oraz łączności w obrębie siedlisk d) Reintrodukcja gatunku (dotyczy głównie rysia) w dotychczas niezasiedlone, ale korzystne siedliska, gdzie brak jest możliwości spontanicznej rekolonizacji e) Zapobieganie powstawaniu inwestycji szkodliwych dla drapieżników w ich siedliskach oraz prowadzeniu masowej rekreacji w ostojach drapieżników f) Uwzględnianie drapieżnictwa wilka i rysia w planowaniu łowieckim g) Zwalczanie kłusownictwa h) Zapobieganie śmiertelności na drogach (grodzenie dróg i budowa przejść dla zwierząt) i) Zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób i pasożytów j) Tworzenie czasowych stref ochronnych wokół miejsc rozrodu dużych drapieżników k) Wprowadzanie metod ochrony inwentarza przed drapieżnictwem l) Monitoring stanu i rozwoju populacji drapieżników m) Współpraca międzynarodowa w odniesieniu do zarządzania populacjami trans granicznymi n) Przygotowywanie planów ochrony i zarządzania populacjami o) Edukacja społeczeństwa, w tym grup mających bezpośredni wpływ na populacje drapieżników (leśnicy, myśliwi, hodowcy) 3. Przykłady działań ochronnych w Europie i w Polsce ogólna informacja o działaniach realizowanych w naszym kraju na tle działań w całej Europie. a) Rozwiązywanie konfliktów pomiędzy gospodarką hodowlaną a drapieżnictwem wilków. Działania te realizowano np. we Włoszech, Portugalii, Francji, Słowenii, źródło finansowania: LIFE. W Polsce projekty takie realizuje SdN Wilk, WWF, Fundacja Zielone Płuca Polski. b) Poprawa warunków rozwoju populacji wilka poprzez lepszą ocenę liczebności populacji, jej zasięgu, jakości siedlisk, zasobności bazy pokarmowej, wielkości terytoriów, sukcesu rozrodczego, struktury genetycznej populacji, zapobieganie kłusownictwu, edukację kluczowych grup: myśliwi, hodowcy Tego typu działania prowadzone są np. w Szwecji, w Słowenii, w Bułgarii, źródło finansowania: środki rządowe, INTERREG oraz LIFE+. W Polsce podobne projekty realizuje Instytut Biologii Ssaków PAN, SdN Wilk, Instytut Ochrony Przyrody PAN w ramach projektów naukowych. c) Reintrodukcja rysia. Metoda zastosowana w Europie np. w Szwajcarii, Niemczech, Chorwacji, Słowenii i na Litwie. W Polsce projekty re-introdukcji rysia prowadzono w Kampinoskim PN (niestety projekt szeroko krytykowany przez na forum międzynarodowym) oraz w Puszczy Piskiej przez WWF (metoda Born to be free nie otrzymała pozytywnej oceny IUCN). 7

d) Opracowanie wielkoprzestrzennego systemu monitoringu populacji. Taki system dla transgranicznej populacji rysia w Alpach posiadają Szwajcaria, Włochy i Francja, z coraz szerszym wykorzystaniem monitoringu genetycznego (tzw. SCALP), podobnie funkcjonuje system monitoringu alpejskiej populacji wilka. Dobrze rozwinięty krajowy system monitoringu dużych drapieżników posiada Szwecja (także z monitoringiem genetycznym). Rozwinięta jest też współpraca w tej dziedzinie pomiędzy Szwecją, Norwegią i Finlandią. Niemcy opracowali standardy monitoringu i zaczynają wdrażać system monitoringu wilka w niektórych Landach. W Polsce dotychczas brak krajowego systemu monitoringu gatunków chronionych (pomimo zobowiązań traktatowych). Dotychczas inwentaryzację wilka i rysia prowadzono w ramach współpracy instytutów naukowych (IBS PAN, IOP PAN), organizacji przyrodniczych (SdN Wilk ) i PGL LP. Monitoring genetyczny populacji wilka jest prowadzony w Borach Dolnośląskich i sąsiednich obszarach leśnych przez Wildlife Consulting na zlecenie GDDKiA. e) Opracowanie planów zarządzania populacjami drapieżników. Kilka krajów europejskich posiada takie plany (np. Chorwacja, Słowenia, Bułgaria, Niemcy dla niektórych krajów związkowych). W Polsce ostatnio opracowano projekty programów ochrony wilka oraz rysia, projekty są konsultowane. f) Ochrona łączności ekologicznej w siedliskach dużych drapieżników poprzez budowę przejść dla zwierząt na drogach i ich monitoring. Działania prowadzone szeroko w Chorwacji, gdzie powstało kilkadziesiąt bardzo dużych przejść górnych (100-200 m). Przejścia te oraz stan populacji po obu stronach autostrad są regularnie monitorowane. W Polsce również powstają przejścia dla dużych ssaków, w tym dużych drapieżników, na nowobudowanych autostradach i drogach ekspresowych. W siedliskach dużych drapieżników monitoring przejść (ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystania przez wilki i bazę żerową) oraz monitoring stanu populacji wilka realizowany jest w Borach Dolnośląskich przez FPP Consulting oraz Wildlife Consulting. g) Zdefiniowanie i ochrona korytarzy ekologicznych. Sieć korytarzy łączących siedliska dużych drapieżników zdefiniowano np. w Szwajcarii, w Czechach i w Słowacji. W Polsce dla całego kraju taki projekt opracowano w Instytucie Biologii Ssaków PAN, we współpracy z SdN Wilk. h) Ochrona siedlisk wilka i rysia poprzez obszary Natura 2000. W większości krajów UE tworzone są takie obszary. W Polsce dotychczas powstały 73 obszary Natura 2000 chroniące siedliska wilków, ich sumaryczna powierzchnia wynosi 15 284 km 2. NIEDŹWIEDŹ 1. Zagrożenia dla przetrwania i rozwoju populacji niedźwiedzia: a) zagrożenia struktury siedlisk związane z rozwojem dróg i zabudowy: podział dużych kompleksów leśnych przez budowę nowych dróg i modernizację/powiększanie istniejących 8

rozwój zabudowy wzdłuż małych dróg przecinających połączenia między dużymi płatami lasu zabudowa rozproszona wchodząca w głąb siedlisk leśnych i łąk, b) płoszenie i synantropizacja rozwój infrastruktury narciarskiej odstraszanie przez aktywność turystów: wzrost liczby pieszych na szlakach, quady i skutery, rajdy off-road, wzrost natężenia ruchu samochodowego zbieracze poroża, runa leśnego dostęp do sztucznych źródeł pokarmu (śmieci, niezabezpieczona żywność na kempingach, w schroniskach, na terenie wsi) niezabezpieczone pasieki i wypas zwierząt bez nadzoru c) gospodarka leśna i łowiecka: polowania na niedźwiedzie w krajach sąsiednich polowania zbiorowe, zwłaszcza zimą kłusownictwo dokarmianie zwierzyny (kukurydza, buraki) blisko domostw ścinka/zrywka zimą w obszarach gawrowania, zręby zupełne, usuwanie martwych drzew zarastanie i zalesianie terenów otwartych (mrówki, maliny, borówki) 2. Stosowane i zalecane metody ochrony a) identyfikacja obszarów o największym znaczeniu dla niedźwiedzi (zarówno obecnie, jak i potencjalnie, w razie rozszerzenia zasięgu) i objęcie ich ochroną na poziomie skutecznie zapobiegającym niszczeniu siedlisk, płoszeniu i synantropizacji niedźwiedzi b) monitoring zasięgu, liczebności, rozrodczości i śmiertelności niedźwiedzi c) ostrożne planowanie nowych dróg: unikanie przecinania dużych kompleksów leśnych, identyfikacja połączeń między dużymi płatami lasu ważnych dla migracji i wykonanie w nich przejść dla zwierząt w sposób umożliwiający wykorzystanie przez duże drapieżniki d) zakaz ruchu pojazdów motorowych na drogach leśnych e) monitoring natężenia ruchu na drogach oraz natężenia i najważniejszych miejsc przekraczania dróg przez duże drapieżniki (telemetria, tropienia) i wprowadzanie odpowiednich zabezpieczeń (nowe przejścia dla zwierząt, ograniczenia prędkości, ewentualne zamykanie pewnych dróg np. na noc) f) plany zagospodarowania terenu nie dopuszczające do rozpraszania zabudowy (powstawania domów z dala od wsi) i do budowania w miejscach połączenia płatów leśnych g) blokowanie inwestycji, których powstanie wpłynie na podzielenie lub zmniejszenie obszaru siedlisk niedźwiedzi lub będzie powodem ich płoszenia h) edukacja turystów: zapobieganie płoszeniu, synantropizacji i agresji i) edukacja lokalnej społeczności: zapobieganie szkodom, atakom, synantropizacji i płoszeniu 9

j) ograniczenie liczby turystów wpuszczanych na szlaki w miejscach i sezonie o największym natężeniu ruchu turystycznego, ewentualnie zamknięcie niektórych szlaków k) zabezpieczenie kontenerów na śmieci, schronisk, pól namiotowych i innych miejsc z żywnością, również miejsc przechowywanie karmy dla zwierząt l) ograniczenie penetracji lasów: dzikich kempingów, schodzenia ze szlaków, quadów i skuterów, zbierania poroży, poruszania się po szlakach nocą m) zakaz polowań zbiorowych w zimie w obszarach występowania niedźwiedzi n) zabezpieczenie pasiek, nadzór nad wypasem zwierząt, wypłata odszkodowań o) ochrona drzewostanów będących źródłem naturalnego pokarmu, zwiększanie lub niezmniejszanie udziału gatunków drzew o istotnym znaczeniu w bazie pokarmowej (wiśnia ptasia, inne drzewa i krzewy owocowe, buk, leszczyna), p) ochrona terenów otwartych (łąki), q) zwiększanie udziału martwego drewna i starych drzew r) ochrona wilka i rysia s) znakowanie i śledzenie osobników problematycznych, działania prewencyjne, np. odstraszanie za pomocą kul gumowych, 3. Podejmowane działania ochronne w Europie i w Polsce ogólna informacja o działaniach realizowanych w naszym kraju na tle działań w całej Europie a) ochrona w ramach międzynarodowych konwencji (konwencja berneńska, CITES, Dyrektywa Siedliskowa) b) ochrona gatunkowa w Polsce, zakaz polowań, c) objęcie różnymi formami ochrony obszarowej terenów występowania niedźwiedzi (parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary naturowe) d) system wypłat rekompensat za szkody powodowane przez niedźwiedzie e) opracowanie krajowej strategii ochrony f) zabezpieczenia (w niektórych rejonach) śmietników i schronisk, odstraszanie osobników problematycznych (Tatry) g) akcje edukacyjne dla turystów III. Opis najlepszych praktyk - około 55% tekstu W podręczniku należy opisać następujące najlepsze praktyki: WILK I RYŚ 1. Zbieranie danych (w tym przez leśników) o występowaniu wilka i rysia. (Projekt: Ogólnopolska inwentaryzacja wilka i rysia w nadleśnictwach i parkach narodowych Polski) a) Gromadzenie informacji całorocznych (lokalizacje tropów, odchodów, obserwacji bezpośrednich, nor, ofiar) b) Skoordynowane tropienia zimowe drapieżników, prowadzone jednocześnie przez wszystkie nadleśnictwa w ramach kompleksu leśnego. 10

2. Ochrona jakości i integralności siedlisk wilka i rysia w lasach. (Projekty: Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce). 3. Przeciwdziałanie fragmentacji i izolacji kompleksów leśnych. (Projekty: Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, ) a) Lokowanie zalesień w obrębie zdefiniowanych korytarzy ekologicznych (wg projektu Jędrzejewskiego i in. 2005). b) Zapobieganie realizacji wielkokubaturowych inwestycji, rozwojowi ośrodków rekreacyjnych i sportowych oraz organizacji imprez masowych wewnątrz lasów. c) Ograniczanie do niezbędnego minimum rozbudowy systemu dróg leśnych, oraz parametrów (szczególnie szerokości) tych dróg. Unikanie budowy nowych dróg przecinających środek kompleksu leśnego. Ograniczanie dostępu na istniejące drogi leśne przecinające wnętrze lasu dla użytkowników niepowiązanych bezpośrednio z gospodarką leśną i ochroną przyrody. Przeprowadzanie oceny oddziaływania nowych i modernizowanych dróg leśnych, pod kątem oddziaływania na miejsca rozrodu i odpoczynku wilka i rysia. Lokalizowanie składów drewna dla odbiorców zewnętrznych na obrzeżach kompleksu leśnego. 4. Poprawa jakości i przydatności siedlisk dla rysia i wilka. (Projekty: Ogólnopolska inwentaryzacja wilka i rysia w nadleśnictwach i parkach narodowych Polski, Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce). a) W obrębie całego kompleksu leśnego promowanie złożonej i urozmaiconej struktury gatunkowej i wiekowej lasu, promowanie lub celowe wprowadzanie podszytów, b) Budowa niewielkich zbiorników wodnych poideł z dobrym dostępem dla zwierząt, zlokalizowanych we wnętrzu kompleksu leśnego, odsuniętych od intensywniej uczęszczanych dróg leśnych oraz ambon łowieckich (minimalny dystans: 1 km). c) Uwzględnianie drapieżnictwa wilków i rysi przy zatwierdzaniu planów łowieckich przez nadleśniczego w oparciu o wyniki inwentaryzacji drapieżników w kompleksie leśnym oraz wcześniejszym rozpoznaniu składu pokarmu drapieżników w danym regionie. 5. Ochrona miejsc rozrodu - Wytypowanie we wnętrzu lasu stref o powierzchni 2-4 oddziałów, służących jako czasowe ostoje dla rozrodu i odpoczynku drapieżników. Strefy takie powinny być zlokalizowane w jak największej odległości od osad oraz głównych dróg leśnych, w pobliżu udostępnionych dla zwierząt zbiorników z wodą. Ostoje te powinny funkcjonować przez okres 5-10 lat (w zależności od kalendarza realizacji prac leśnych). W strefach tych dobrą praktyką będzie pozostawianie większej ilości wykrotów i karp korzeniowych, ograniczanie ingerencji człowieka i zaprzestanie prac leśnych na okres kilku lat, zaprzestanie użytkowania bocznych dróg leśnych poprzez ich czasowe blokowanie w okresie rozrodu drapieżników. Na co najmniej rok przed planowanym rozpoczęciem prac leśnych w ostoi, wyznaczana jest kolejna strefa, najlepiej w sąsiedztwie ostoi dotychczasowej, gdzie zaniechane zostaną prace, a jej dostępność dla ludzi będzie stopniowo ograniczana, poprzez wprowadzanie wykrotów, 11

karp, składowisk gałęzi. (Projekty: Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce). 6. Przeciwdziałanie nielegalnemu zabijaniu drapieżników (Projekty: Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce). a) Edukacja myśliwych, w tym myśliwych dewizowych, biorących udział w polowaniach komercyjnych, na temat rozpoznawania dużych drapieżników oraz ich ścisłej ochronie w Polsce. b) Szkolenie straży leśnej na temat sposobów dokumentowania przypadków zabicia dużych drapieżników do celów procesowych (dokumentacja fotograficzna, zabezpieczanie zwłok do sekcji, pobieranie prób do badań genetycznych), przepisów umożliwiających karanie sprawców takich przestępstw oraz zasad współpracy z Policją i prokuraturą. 7. Działania edukacyjne. (Projekty: Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich, Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią, Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce). a) Edukacja społeczności lokalnych w sieci ośrodków edukacji przyrodniczo-leśnej. b) Promocja ochrony wilka i rysia w czasopismach leśnych oraz wydawnictwach własnych nadleśnictw. Kształtowanie pozytywnego wizerunku dużych drapieżników podczas wystąpień leśników w mediach. NIEDŹWIEDŹ 1. Monitoring występowania niedźwiedzia (projekty: Wpływ dokarmiania ssaków kopytnych na niedźwiedzie brunatne: reakcja na poziome osobniczym, populacyjnym i zespołu, Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce) 2. Wzbogacanie bazy pokarmowej dla niedźwiedzia (projekt: Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce) 3. Zabezpieczenie niedźwiedzi przed synantropizacją - rozpowszechnianie kontenerów na śmieci niedostępnych dla zwierząt (projekt: Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce) 4. Minimalizowanie konfliktów z hodowcami zwierząt (głównie pszczół) (projekt: Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce) 5. Ocena wpływu na niedźwiedzie gospodarki łowieckiej (projekt: Wpływ dokarmiania ssaków kopytnych na niedźwiedzie brunatne: reakcja na poziome osobniczym, populacyjnym i zespołu) 6. Ochrona obszarowa ostoi (projekt: Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce) 7. Edukacja turystów i lokalnej społeczności, na temat zachowania się w przypadku kontaktu z tymi zwierzętami (projekt: Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce). 12

Wytypowane projekty najlepsze praktyki: 1. Ogólnopolska inwentaryzacja wilka i rysia w nadleśnictwach i parkach narodowych Polski. Projekt realizowany przez Instytut Biologii Ssaków PAN, we współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury Wilk oraz Instytutem Ochrony Przyrody PAN, finansowany w początkowym etapie przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych. Efektem projektu było poznanie rozmieszczenia i liczebności wilka i rysia, co zaowocowało m.in. stworzeniem racjonalnych zasad ochrony tych gatunków w lasach oraz wyznaczeniem korytarzy ekologicznych i lokalizacji przejść przez drogi. 2. Ochrona dużych drapieżników w Karpatach Zachodnich. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie dla Natury Wilk. Jego cel to aktywna ochrona wilka, rysia i niedźwiedzia w karpackiej części województwa śląskiego. Realizowane działania to: badania nad rozmieszczeniem, liczebnością, rozrodem, składem pokarmu i zagrożeniami dla dużych drapieżników, przeciwdziałanie szkodom wyrządzanym przez duże drapieżniki w hodowli zwierząt gospodarskich, opracowanie zaleceń dotyczących zarządzaniem siedliskami dużych drapieżników, edukacja społeczności lokalnych i kluczowych interesariuszy (leśników, rolników itd.), promocja nieszkodliwych form turystyki w górach. 3. Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce. Projekt realizowany przez WWF Polska we współpracy z RDLP w Olsztynie. Celem projektu jest restytucja populacji rysia w Puszczy Piskiej i lasach Napiwodzko-Ramuckich poprzez wsiedlanie osobników z hodowli metodą born to be free oraz osobników dzikich, sprowadzonych z Estonii. Realizowany jest także monitoring drapieżników, monitoring ssaków kopytnych, wzbogacanie bazy żerowej, ocena możliwości rozszerzenia zasięgu gatunku na zachodnią Polskę. Konieczny jest również monitoring genetyczny w celu zgłębienia informacji o gatunku. 4. Ochrona populacji wilka rekolonizujacej Polskę Zachodnią. Projekt realizowany przez Stowarzyszenie dla Natury Wilk. Jego cel to ochrona subpopulacji wilka w Polsce Zachodniej, która według kryteriów IUCN ma status krytycznie zagrożonej. Realizowane działania to: badania nad rozmieszczeniem, liczebnością, rozrodem, składem pokarmu i zagrożeniami dla dużych drapieżników, przeciwdziałanie szkodom wyrządzanym przez duże drapieżniki w hodowli zwierząt gospodarskich, opracowanie zaleceń dotyczących zarządzaniem siedliskami dużych drapieżników, przeciwdziałanie kłusownictwu, edukacja społeczności lokalnych i kluczowych interesariuszy (leśników, rolników itd.), promocja nieszkodliwych form turystyki w górach. 5. Ochrona gatunkowa niedźwiedzia w Polsce. Projekt realizowany przez WWF Polska. Podejmowane działania to ochrona miejsc stałego przebywania niedźwiedzia (miejsc gawrowania, żerowania oraz zabezpieczenia możliwości migracji), zwiększanie bazy żerowej, m.in. poprzez odnawianie starych sadów w Bieszczadach, zmniejszanie szkód powodowanych przez niedźwiedzie (gównie w pasiekach) oraz akcja edukacyjna skierowana do turystów, jak zachować się podczas spotkania z tymi zwierzętami. 6. Wpływ dokarmiania ssaków kopytnych na niedźwiedzie brunatne: reakcja na poziome osobniczym, populacyjnym. Projekt realizowany przez Instytut Ochrony Przyrody PAN 13

we współpracy z nadleśnictwami, jego celem było określenie zakresu żerowania niedźwiedzi na paszach wkładanych dla zwierzyny płowej. 14

Część 3 PODRĘCZNIK NAJLEPSZYCH PRAKTYK OCHRONY GŁUSZCA I CIETRZEWIA I. Przedstawienie ogólnych informacji o głuszcu i cietrzewiu około 15% tekstu 1. Sytuacja gatunków w Europie i w Polsce a) Rozmieszczenie i liczebność w krajach europejskich, z uwzględnieniem trendów liczebności krajowych b) Rozmieszczenie w Polsce (aktualne oraz zmiany na przestrzeni ostatnich 50 lat, z uwzględnieniem trenów liczebności, zmian zasięgu i efektów restytucji) c) Możliwości realizacji działań ochrony czynnej w zależności od satusu prawnego i formy własności obszarów występowania w Polsce i Europie (Lasy Państwowe, parki narodowe, grunty prywatne i wspólnotowe) 2. Wymagania siedliskowe a) Siedlisko (leśne, przyrodnicze, żyzność, uwilgotnienie, sposób użytkowania) b) Struktura biotopu (faza rozwojowa, wiek drzewostanu, budowa pionowa, zwarcie, liczba drzew/ha, pokrycie warstw (podrost, podszyt), baza pokarmowa, udział borówek i innych ważnych roślin, wysokość runa, c) Inne ważne elementy siedliska (przestrzenie otwarte, miejsca kąpieli, obecność gastrolitów, linie ekotonu, odległość od dróg, szlaków turystycznych, nartostrad itd.) 3. Struktura socjalna i system kojarzenia, wymagania przestrzenne 4. Biologia rozrodu, przeżywalność, śmiertelność, produkcja młodych, sukces lęgowy 5. Rola kulturowa (łowiectwo, literatura, malarstwo) II. Opis zagrożeń i metod ochrony około 25% tekstu 1. Przyczyny spadku liczebności/zagrożenia a) Wysokie drapieżnictwo (lis, kuna, kruk, jastrząb, dzik) b) Gospodarka leśna (fragmentacja odpowiednich środowisk, całoroczne cięcia w ostojach: płoszenie, destrukcja siedlisk, wzrost zadrzewienia i zwarcia, zanik terenów o niskim zadrzewieniu, grodzenia: kolizje, praca harvesterami niszczenie środowiska, zbyt niskie uwilgotnienie, lokalizacja powierzchni cięć względem miejsc toków, wodzenia młodych i zimowania, liczebność zwierzyny, inne aspekty) c) Turystyka i rekreacja, udostępnienie lasu d) Redukcja zmienności genetycznej na skutek izolacji i zbyt niskiej liczebności e) Globalne zmiany klimatyczne wzrost żyzności i przekształcenia siedlisk, wycofywanie się gatunków borealnych. 2. Stosowane działania ochronne przegląd W opisie należy zwrócić uwagę na potrzebę stosowania działań długofalowych, w tym z udziałem Lasów Państwowych oraz niezależnych ekspertów, a także działań kompleksowych (obejmujące najwięcej aspektów), w oparciu o podstawy naukowe, realizowane na powierzchni odpowiadającej wymaganiom przestrzennym populacji. 15

a) Ochrona bierna: gatunkowa i ochrona strefowa (nieskuteczna, bo nie zapewnia ochrony siedlisk i procesów rozrodu) Czerwona księga i konwencje międzynarodowe Status prawny gatunków w Polsce i w krajach europejskich b) Aktywne działania ochronne w Polsce (redukcja drapieżników, wymiana grodzeń, usuwanie podszytu, usuwanie gatunków obcych, nawadnianie odbudowa małej retencji, wykaszanie, wykładanie gastrolitów, monitoring, wyłączanie powierzchni z zabiegów gospodarczych, przesunięcie terminów zabiegów, przesunięcia szlaków turystycznych) c) Przegląd działań ochronnych w Europie hodowla wolierowa i restytucja (pochodzenie ptaków do hodowli, możliwości wykorzystania materiału genetycznego z rodzimych populacji, translokacje, metody hodowli (w tym: born to be free), monitoring przeżywalności wypuszczanych ptaków) d) Omówienie dotychczasowych efektów wsiedleń w Europie i w Polsce 3. Potencjalny oczekiwany efekt działań ochronnych a) Stabilizacja i wzrost liczebności istniejących populacji naturalnych b) Odtworzenie i stabilizacja populacji w wyniku restytucji (Bory Dolnośląskie - głuszec, Polesie cietrzew) III. Opis najlepszych praktyk około 60% tekstu W podręczniku należy opisać następujące najlepsze praktyki: a) Rozpoznanie występowania oraz monitoring głuszca i cietrzewia (projekt: Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich), b) Odtwarzanie siedlisk, np. redukcja zwarcia, wykaszanie, odbudowa retencji, oznakowanie grodzeń, stymulowanie rozwoju borówek (projekty: Ochrona cietrzewia i jego ostoi w Karkonoszach i Górach Izerskich, Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich, Aktywna ochrona głuszca w nadleśnictwach Puszczy Solskiej, Program restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów i w Puszczy Augustowskiej), c) Redukcja drapieżników (projekty: Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich, Aktywna ochrona głuszca w nadleśnictwach Puszczy Solskiej, Program restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów i w Puszczy Augustowskiej), d) Odbudowa puli genowej, hodowla i wsiedlanie ptaków, monitorowanie efektów projektu (projekty: Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich przedstawienie działań Nadleśnictwa Wisła, Program restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów i w Puszczy Augustowskiej metoda born to be free ), e) Działania edukacyjno-promocyjne (tablice informacyjne, publikacje, konferencje itp) (projekty: Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich, Program restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów i w Puszczy Augustowskiej). 16

Wytypowane projekty najlepsze praktyki: Ochrona cietrzewia i jego ostoi w Karkonoszach i Górach Izerskich. Projekt realizowany przez Nadleśnictwa: Świeradów, Szklarska Poręba, Kamienna Góra i Śnieżka. Realizowane w projekcie działania polegały na dostosowaniu warunków siedliskowych do potrzeb cietrzewia, zmniejszeniu presji na ptaki ze strony turystów. Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich. Projekt realizowany przez Małopolski Urząd Wojewódzki, Parki Narodowe: Gorczański i Babiogórski oraz kilkanaście nadleśnictw z rejonu Beskidu Sądeckiego, Wyspowego, Gorców, Pienin, Orawy, Beskidu Żywieckiego i Śląskiego. Realizowane działania miały na celu rozpoznanie liczebności i rozmieszczenia głuszców i cietrzewi, dostosowanie warunków siedliskowych do potrzeb ptaków, zmniejszeniu presji ze strony turystów, zmniejszenie zagrożeń ze strony ogrodzeń upraw leśnych, redukcję drapieżników, rozbudowę bazy hodowlanej głuszca w Nadleśnictwie Wisła. Aktywna ochrona głuszca w nadleśnictwach Puszczy Solskiej. Projekt realizowany przez Nadleśnictwa: Janów Lubelski, Józefów, Biłgoraj. Realizowane działania miały na celu dostosowanie warunków siedliskowych do potrzeb ptaków, zmniejszenie zagrożeń ze strony ogrodzeń upraw leśnych, zmniejszenie presji ze strony turystów, redukcję drapieżników, dostarczenie ptakom gastrolitów. Program restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów i w Puszczy Augustowskiej. Projekt realizowany przez Nadleśnictwo Ruszów i Nadleśnictwa z terenu Puszczy Augustowskiej. Działania polegają na wsiedlaniu głuszców metodą born to bee free, dostosowaniu warunków siedliskowych do potrzeb tego gatunku, redukcji drapieżników. 17

Część 4 PODRĘCZNIK NAJLEPSZYCH PRAKTYK OCHRONY ZAJĄCA I KUROPATWY I. Przedstawienie ogólnych informacji o zającu i kuropatwie około 20% tekstu Zarys biologii zająca i kuropatwy 1. systematyka, występowanie, opis gatunków 2. funkcjonowanie przestrzenne populacji i jej dynamika liczebności 3. preferencje siedliskowe, behawior, zagęszczenia, 4. rozrodczość, śmiertelność 5. znaczenie gatunków biologiczne, społeczne II. Opis zagrożeń i metod ochrony około 20% tekstu Zagrożenia: 1. czynniki klimatyczne (wiosna - opady, zima pokrywa śnieżna, jesień dla zająca) 2. czynniki siedliskowe (rolnictwo, struktura upraw/zasiewów, zadrzewienia, remizy, likwidacja miedz) 3. czynniki antropogenne (fragmentyzacja krajobrazu, polowania i kłusownictwo, ruch kołowy, rolnictwo) 4. czynniki biotyczne (drapieżniki naturalne i synantropijne psy i koty) 5. choroby i pasożyty Metody ochrony: 1. Ocena aktualnej sytuacji zajęcy i kuropatw a) Ocena populacji (retrospekcja dynamiki liczebności, zagęszczenia, genetyczna, wskaźniki rozrodczości, ubytki populacyjne) b) Ocena siedliska, zagrożeń: antropogennych, biotycznych, chorobowych 2. Działania restytucyjne a) monitoring liczebności (metody szacowania liczebności, rozrodczość, ubytki, bilans populacji, struktura terytorialna w miejscu restytucji i okolicy, telemetria) b) ocena kondycji genetycznej populacji c) działania ochronne w okresie zimowym (w tym: odłowy i przetrzymywanie kuropatw) d) ograniczanie zagrożeń antropogennych i biotycznych (w tym: redukcja drapieżników) e) wsiedlanie zwierząt (woliery adaptacyjne, przetrzymywanie, postępowanie podczas przetrzymywania, uwalnianie) 3. Poprawa warunków siedliskowych (remizy, poletka, strefy lęgowe, dokarmianie zimowe) 4. Propagowanie potrzeby ochrony zwierząt w publikatorach i szkolnictwie 18

III. Opis najlepszych praktyk około 60% tekstu W podręczniku należy opisać następujące najlepsze praktyki: 1. Poprawa warunków siedliskowych (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów, Zwiększanie liczebności zająca w Nadleśnictwie Krzystkowice) 2. Zwiększanie bazy pokarmowej (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów), 3. Redukcja drapieżników (lisa) (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów, Zwiększanie liczebności zająca w Nadleśnictwie Krzystkowice, Zwiększanie liczebności zająca i kuropatwy w Nadleśnictwie Lubartów) 4. Poprawa warunków zimowania (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów) 5. Wprowadzenie moratorium na polowania (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów, Zwiększanie liczebności zająca w Nadleśnictwie Krzystkowice, Zwiększanie liczebności zająca i kuropatwy w Nadleśnictwie Lubartów) 6. Zasilanie lokalnej populacji osobnikami z hodowli oraz lokalna restytucja gatunków: a) określenie przyczyn zaniku gatunków na danym terenie, b) ocena przydatności siedlisk dla wsiedlania zająca i/lub kuropatwy, c) pozyskanie odpowiedniego materiału do wsiedleń (pochodzenie osobników od właściwej populacji, zdrowotność, kondycja), d) przygotowanie osobników do wsiedlenia (przetrzymywanie w wolierach adaptacyjnych, odpowiednie dokarmianie, opieka weterynaryjna), e) przygotowanie środowiska (ograniczenie liczebności drapieżników, wzbogacanie siedliska pod kątem wymagań gatunku), f) wsiedlanie (metody, terminy) g) monitoring efektów, (projekty: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów, Zwiększanie liczebności zająca w Nadleśnictwie Krzystkowice, Zwiększanie liczebności zająca i kuropatwy w Nadleśnictwie Lubartów) Wytypowane projekty najlepsze praktyki: Program reintrodukcji kuropatwy szarej na terenie OHZ Kamionna w Nadleśnictwie Łochów. Projekt realizowany przez RDLP w Warszawie i WL SGGW. Jego celem jest odtworzenie populacji kuropatwy szarej w oparciu o adaptację ptaków pochodzących z hodowli fermowej do życia w warunkach naturalnych, monitorowanie ich za pomocą telemetrii, ocenę przyczyn śmiertelności i wskazanie działań zwiększających sukces akcji odtwarzania tego gatunku na środkowym Mazowszu. Zwiększanie liczebności zająca w Nadleśnictwie Krzystkowice. Projekt realizowany przez Uniwersytet przyrodniczy w Lublinie we współpracy z Nadleśnictwem Krzystkowice. Istotą było wykazanie efektu wsiedleń zajęcy z hodowli w Nadleśnictwie Świebodzin na 19

zagęszczenia w warunkach obwodu łowieckiego. Działania polegały na wprowadzaniu do środowiska zajęcy pochodzących z hodowli. Przy omawianiu tego projektu zostanie zaprezentowany ośrodek w Świebodzinie. Zwiększanie liczebności zająca i kuropatwy w Nadleśnictwie Lubartów. Projekt realizowany przez Nadleśnictwo Lubartów. Wykonano zagrodę adaptacyjną dla kuropatw i zajęcy, wsiedlano do środowiska oba gatunki, wykonywano oceny liczebności. 20

Część 5 PODRĘCZNIK NAJLEPSZYCH PRAKTYK OCHRONY MOKRADEŁ I. Ogólne informacje o mokradłach około 20% tekstu 1. Definicja mokradeł i ich znaczenie. Definicja wg Konwencji Ramsarskiej. Znaczenie tych siedlisk w środowisku (ogólnie dla warunków hydrologicznych-retencja glebowa, siedliska gatunków, archiwum zmian w środowisku, rola kulturowa, znaczenie dla gospodarki leśnej i inne). 2. Rodzaje mokradeł. Wybrane rodzaje mokradeł zgodnie z Dyrektywą Siedliskową: 1. jeziora oligotroficzne, 2. jeziora oligo-mezotroficzne, 3. jeziora dystroficzne, 4. starorzecza, 5. nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, 6. zalewane muliste brzegi rzek, 7. wilgotne wrzosowiska z wrzoścem bagiennym, 8. zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, 9. torfowiska wysokie, 10. torfowiska przejściowe, 11. torfowiska niskie, 12. torfowiska nakredowe, 13. górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, 14. bory i lasy bagienne, 15. łęgi wierzbowe, topolowe olszowe i jesionowe (olsy źródliskowe), 16. łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe. Opisy poszczególnych typów mokradeł będą wykonane według poniższego schematu: a) krótka charakterystyka, w tym status ochronny, dla mokradeł leśnych podać odpowiednik według typologii leśnej, b) jak powstały i gdzie w Polsce można je spotkać (opisowo), c) występujące na nim charakterystyczne gatunki roślin i zwierząt (dla jakich gatunków istotne siedlisko), d) jak rozpoznać stan mokradła i stopień naturalności, e) fazy sukcesji mokradeł, f) degradacja mokradeł jako efekt ludzkiej działalności, II Zagrożenia dla mokradeł około 20% tekstu 1. Współczesne zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania mokradeł. a) globalny w skali kraju spadek poziomu wód gruntowych (lokalnie należy sprawdzać na podstawie zmian poziomu wody w studniach i punktach pomiarowych), 21

b) melioracje odwadniające, także zlokalizowane poza lasami, regulacje i pogłębianie rzek, c) erozja wgłębna cieków, d) zmiany stosunków wodnych w trakcie budowy infrastruktury drogowej, e) zagrażające mokradłom elementy gospodarki leśnej (np. zręby zupełne w bezpośredniej zlewni jezior), f) sukcesja wtórna roślinności drzewiastej na otwarte mokradła, g) ekspansja obcych gatunków roślin i zwierząt, h) zanieczyszczenie wód gruntowych i powierzchniowych biogenami, i) niewłaściwa gospodarka rybacka (nadmierny połów, eliminacja gatunków drapieżnych, zarybianie gatunkami obcymi, w tym przyspieszającymi eutrofizację). 2.Typowanie mokradeł do ochrony i regeneracji formułowanie celu ochronnego. a) waloryzacja przyrodnicza, b) kryteria kwalifikujące wg stanu i stopnia naturalności (które należy regenerować a które pozostawić) należy podkreślić znaczenie stosunków hydrologicznych oraz uwzględnić ewentualny sposób użytkowania c) określenie stosunków własnościowych i potencjalnej powierzchni oddziaływania, d) wyłączenie pewnych kompleksów leśnych mokradeł z produkcji 3. Metody ochrony i regeneracji mokradeł oraz wybór metod ochrony i regeneracji dla poszczególnych rodzajów/typów mokradeł W opisie metod należy podać także ich skuteczność (jak szybko osiągnięte zostaną planowane efekty), koszty, pracochłonność, A. Metody bezpośrednie. 1. Bierne. a) ochrona prawna b) zaniechanie czyszczenia i konserwacji rowów oraz urządzeń melioracyjnych, c) wyłączenie z gospodarczego wykorzystania mokradeł zachowanych w dobrym i bardzo dobrym stanie oraz monitorowanie ich stanu 2. Aktywne. a) powstrzymanie nadmiernego odpływu wody, b) odtworzenie naturalnych procesów kształtujących koryta cieków, c) zachowanie otwartego charakteru ekosystemów nieleśnych usuwanie roślinności drzewiastej, d) kształtowanie struktury roślinności zielnej wykaszanie, wypas, wykładanie lizawek, e) eliminacja gatunków inwazyjnych, f) usuwanie murszu z torfowisk, g) ochrona przed spływami powierzchniowymi (np. poprzez rezygnację z rębni zupełnych w bezpośredniej zlewni jezior oligotroficznych), h) właściwa gospodarka rybacka (rezygnacja z zarybiania obcymi gatunkami, zwłaszcza tołpygą i amurem, biomanipulacje, zachowanie właściwych limitów odłowów). Należy podać jakie metody ochrony aktywnej zastosować do poszczególnych rodzajów mokradeł. 22

B. Metody pośrednie. a) działania w zlewni, wpływające na stan mokradeł b) edukacja ekologiczna. 4. Prawne i proceduralne uwarunkowania ochrony i regeneracji mokradeł. a) kiedy należy uzyskać pozwolenie na budowę, kiedy wystarczy zgłoszenie, b) procedury związane z decyzją środowiskową, c) inne uwarunkowania prawne. 5. Bóbr europejski jego rola i znaczenie w ochronie i regeneracji mokradeł. a) pozytywna dla mokradeł działalność bobrów b) negatywny wpływ bobra na urządzenia piętrzące c) techniczne metody ograniczania szkód wyrządzanych przez bobry. 6. Monitoring W opisie należy podkreślić wagę monitoringu efektów działań oraz wskazać jego cel, komu i czemu ma służyć itp. Należy także wskazać kto może go prowadzić (wskazana współpraca z naukowcami), źródła finansowania oraz przedstawić przykładowy zakres ilościowy i jakościowy obserwacji i pomiarów w zależności od celu prowadzenia monitoringu. Należy zaproponować dwa rodzaje monitoringu: a) Podstawowy zawierający niezbędny, minimalny zakres obserwacji, do przeprowadzenia przy każdym projekcie dotyczącym ochrony mokradeł, b) Rozszerzony - wymagający ewentualnego wsparcia ekspertów, realizowany w określonych sytuacjach, dający więcej informacji o zmianach w środowisku. Przykładowe rodzaje monitoringów: 1. Techniczny, obejmujący stan techniczny i funkcjonowanie urządzeń. 2. Hydrologiczny i hydrogeologiczny, obejmujący a) zmiany poziomu wody powierzchniowej i gruntowej ze szczególnym uwzględnieniem powierzchni oddziaływania, b) właściwości fizykochemiczne i biologiczne wody, c) wilgotność powietrza na obszarach regenerowanych i kontrolnych. 3. Przyrodniczy, polegający na: a) rejestrowaniu występowania i liczebności wskaźnikowych gatunków roślin, b) rejestrowaniu występowania i liczebności wskaźnikowych gatunków zwierząt, c) rejestrowaniu kierunków zmian zachodzących w siedlisku, na które oddziaływuje projekt. 4. Leśny obejmujący ocenę przyrostu i kondycji fizjologicznej drzew, zdrowotność lasu itp. III. Przykłady dobrych praktyk około 55% tekstu W podręczniku należy opisać następujące najlepsze praktyki: 1. Ochrona bierna ustanowienie ochrony prawnej (powołanie rezerwatów i użytków ekologicznych) oraz opracowanie projektów planów ochrony (projekty: Bory Krajeńskie, Torfowiska Izerskie, Uroczyska Warty, Nadleśnictwo Siedlce Stawy Broszkowskie) 23

2. Powstrzymanie nadmiernego odpływu wody z mokradeł wykonanie budowli piętrzących, zasypywanie rowów, wypełnianie rowów martwym drewnem (projekty: Torfowiska Izerskie, Bory Krajeńskie, Sudety KP, Nadleśnictwo Bobolice, Torfowiska Bałtyckie, PK Puszczy Rominckiej, Puszcza Piska). Przy tym punkcie należy zaprezentować funkcjonowanie w praktyce różnych rodzajów budowli hydrotechnicznych. 3. Utrzymanie właściwej struktury roślinności na mokradłach odkrzaczanie i wykaszanie (projekty: Bory Krajeńskie, Sudety KP, Nadleśnictwo Bobolice, Torfowiska Bałtyckie, PK Puszczy Rominckiej, Puszcza Piska) 4. Przywracanie naturalnego charakteru koryt i dolin rzecznych - budowa przepławek, przywrócenie procesu meandryzacji koryta, odtwarzanie starorzeczy (projekty: Uroczyska Warty, Bory Krajeńskie). 5. Ochrona jezior (projekty: Nadleśnictwo Bobolice, Nadleśnictwo Kaliska, PK Puszczy Rominckiej). 6. Budowa lub odtwarzanie dawnych stawów rybnych i zbiorników małej retencji (projekty: Nadleśnictwo Bobolice, PK Puszczy Rominckiej, Nadleśnictwo Siedlce Stawy Broszkowskie, Nadleśnictwo Kolbudy) IV. Błędy popełniane w ochronie mokradeł około 5% tekstu 1. budowa urządzeń piętrzących na naturalnych ciekach, 2. budowa zbiorników zaporowych powodujących nieodwracalne zniszczenia siedlisk mokradłowych, 3. kopanie oczek i małych zbiorników wodnych na glebach organogenicznych szczególnie torfowych (objętość wody w torfie dochodzi do 95 i więcej %), 4. projekty przeprojektowane 5. projekty medialne, 6. projekty z dużymi budżetami i słabymi efektami, Wytypowane projekty najlepsze praktyki: 1. Zwiększenie retencyjności potoku "Bembeński". Projekt realizowany przez Nadleśnictwo Nowy Targ. Działania polegały na mocowaniu w korycie potoku przegród imitujących naturalne przeszkody (kłody, kamienie), w celu spowolnienia spływu wody. 2. Ochrona Torfowiska Izerskiego. Projekt był realizowany przez Fundację Karkonoską we współpracy z Nadleśnictwami Świeradów i Szklarska Poręba. W ramach działań wykonano wiele budowli piętrzących, powstrzymujących odpływ wody z Torfowiska Izerskiego, utworzono też największy w Polsce rezerwat torfowiskowy. 3. Ochrona ekosystemów łęgowych Uroczyska Warty w Żerkowsko - Czeszewskim Parku Krajobrazowym. Projekt realizowany przez Nadleśnictwo Jarocin. Celem działań było odtworzenie zasilania w wodę starorzeczy Warty i spowolnienie jej odpływu, poprzez wykonanie odpowiednich budowli hydrotechnicznych. Ponadto utworzono nowy, 24