SPRAWOZDANIA ARCHEOLOQICZNE, T. 55, 2003 PL ISNN 0081-3834 ELŻBIETA HADUCH SZKIELET Z GROBU KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ W SMROKOWIE, WOJ. MAŁOPOLSKIE ANALIZA ANTROPOLOGICZNA Grób kultury ceramiki sznurowej (KCSz) w Smrokowie (gm. Słomniki, pow. Kraków, st. 17, obiekt 1) został odkryty w czasie prac modernizacyjnych przydrożnego rowu a następnie wyeksplorowany przez ekipę Instytutu Archeologii i Etnologii IEA PAN, Oddział w Krakowie. Szkielet znajdował się w centralnej części niszy, zorientowany wzdłuż osi północ-południe, głową na południe, twarzą na wschód. Szczegółowy opis stanowiska oraz okoliczności odkrycia grobu zawiera odrębna publikacja w niniejszym tomie Sprawozdań Archeologicznych" (Włodarczak i inni 2003). Szkielet jest zachowany kompletnie, niewielkiemu uszkodzeniu wtórnemu uległa część kości ciemieniowej i łuski kości skroniowej prawej (na tej stronie czaszka spoczywała). ANALIZA ANATOMICZNO-ANTROPOLOGICZNA Czaszka Mózgoczaszka budowy średnio masywnej, jest długa (wskaźnik główny 72.2), średnio wysklepiona (w ujęciu wskaźnika wysokościowo-długościowego 74.3 ba, 60.4 po ), wysoka w ujęciu wskaźnika wysokościowo-szerokościowego (103.0 ba ) oraz w ujęciu wskaźnika Koćki (86.3 ba, 79.2 ), natomiast średnio wysoka według wskaźnika wysokościowo-szerokościowego obliczonego na podstawie wysokości usznej (83.7^), posiada średnio szerokie (wskaźnik czoła 68.9), miernie pochylone czoło, o średnio wykształconych guzach, silnie wydatnej gładyszce i łukach brwiowych (ryc. 1). W górnej krawędzi oczodołów widoczne są wcięcia nadoczodołowe. Cribra orbitalis brak. Kresy skroniowe są słabo widoczne za
138 ELŻBIETA HADUCH równo na łusce kości czołowej jak i na kościach ciemieniowych. Potylica jest silnie wydatna w górnej części łuski, ma słabo wykształcone kresy karkowe górne i guzowatość potyliczną zewnętrzną, natomiast wyraźnie widoczne kresy karkowe dolne na powierzchni karkowej łuski. Nad punktem inion znajduje się niewielka depresja. Powierzchnie stawowe kłykci potylicznych są wydłużone do tyłu i w bok. Wyrostki sutkowate szerokie i duże są słabo urzeźbione. Silna jest komplikacja szwu strzałkowego i węgłowego, w którym ponadto widoczne są liczne kości wstawkowe; kostki te są też obecne w okolicy punktu asterion. W czaszce zachowany był chrząstkozrost klinowo-potyliczny, oraz szew śródczołowy (,sutura metopica) (ryc. 2), szew wieńcowy jest obliterowany od wewnątrz po stronie lewej czaszki, pozostałe szwy wolne. Twarzoczaszka jest wąska w ujęciu wskaźnika twarzy górnej (59.5), bardzo wąska w ujęciu wskaźnika twarzy całkowitego (99.2), posiada wąską szczękę (wskaźnik szczękowy 77.3), jarzma i łuki jarzmowe niewydatne, dół nadkłowy średni, wcięcia szczękowe zatokowe, średnie (ryc. 3). Podniebienie kostne jest wysokie, na wyrostku podniebiennym prawej kości szczękowej widoczny ślad toruspalatinus. Oczodoły średnie (wskaźnik oczodołów 77.5), kształtu trapezowatego. Nos wąski (wskaźnik nosa 43.6), wypukły z profilu, posiadał szeroką i średnio wysoką nasadę. Kolec nosowy przedni jest wydatny, dolna krawędź apertura piriformis w części bocznej ostra, w przyśrodkowej dwuwargowa. Twarz ortognatyczna. Zgryz nożycowy. Żuchwa posiada wydatną bródkę i słabo urzeźbione kąty oraz delikatnie wykształcone kolce bródkowe. Lewa główka żuchwy spłaszczona i niesymetryczna ma silniej rozwiniętą powierzchnią stawową w części przyśrodkowej. Zachowane są wszystkie zęby z wyjątkiem siekaczy przyśrodkowych (I 1,1 1 ) oraz siekacza bocznego (I 2 ) prawej szczęki. W szczęce M 3 prawy jest wyrżnięty całkowicie, w przypadku lewego widoczne jest 2/3 korony zęby te są silnie spłaszczone przednio-tylnie i posiadają wykształcone tuberculum Carabelli (ryc. 4). Na zębach trzonowych M 1 i M 2 tucerculum Carabelli brak. W żuchwie M 3 znajdują się w linii zgryzu i są 5-guzkowe, większe od M 2 i M,. W przedniej części łuku zębowego żuchwy, w odcinku C C widoczne jest stłoczenie zębów. Zęby starte miernie (1-2 ). Na powierzchni koron widoczny jest ślad kamienia nazębnego. Wyrostek zębodołowy prawidłowy, zmian hypoplastycznych i ubytków próchnicowych nie stwierdzono. Zachowała się skostniała lewa część kości gnykowej. Kości tułowia Zachowane są wszystkie żebra częściowo wtórnie mechanicznie zniszczone, posiadające niezosyfikowane powierzchnie stawowe głów. Rękojeść mostka oraz trzy fragmenty trzonu nie były zrośnięte. Zachowane są VI i VII kręgi szyjne,
Rye. 3. Smroków, gr. 1 czaszka (norma frontalis) Fig. 3. Smroków, grave 1 the skull (norma frontalis) Rye. 4. Smroków, gr. 1 czaszka (norma basilaris) Fig. 4. Smroków, grave 1 the skull (norma basilaris) Rye. 5. Powierzchnia dołu biodrowego prawego z zaburzoną na skutek procesu chorobowego strukturą kości Fig. 5. Surface of the right hip hollow with disease-disturbed bone structure
Rye. 1. Smroków, gr. 1 czaszka (norma lateralis sinistra) Fig. 1. Smroków, grave 1 the skull (norma lateralis sinistra) Rye. 2. Smroków, gr. 1 czaszka (norma verticalis) Fig. 2. Smroków, grave 1 the skull (norma verticalis)
SZKIELET Z GROBU KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ W SMROKOWIE 139 wszystkie kręgi piersiowe (12), lędźwiowe (5) oraz kość krzyżowa (bez V kręgu). Kręgi przedkrzyżowe posiadały nie w pełni zosyfikowane powierzchnie trzonów natomiast kręgi krzyżowe nie były całkowicie zrośnięte i na powierzchni brzusznej kości krzyżowej widoczne są szpary. Kość krzyżowa była długa, kształtu trójkąta równoramiennego i bardzo słabo wygięta. Kończyna górna We fragmentach zachowały się obydwa obojczyki, smukłe i delikatnej budowy oraz obydwie łopatki, których wyrostki barkowe nie były w pełni zosyfikowane. Na prawej łopatce osobnika spoczywała ręka (zachowane paliczki: 2 dystalne, 3 środkowe i 1 proksymalny). Kości kończyny górnej są średniej budowy ale mają stosunkowo silnie wykształcone przyczepy mięśniowe. Kości ramienne prawa i lewa posiadają nie przyrośnięte nasady górne (lewa nasada nie zachowała się), są smukłe, w lewej obecny foramen olecrani. Guzowatość naramienna średnia, silniej jest wykształcona w lewej kości ramiennej. W okolicy dolnej nasady tej kości wykształcony jest wyraźnie grzebień boczny, będący miejscem przyczepu mięśnia ramienno-promieniowego. Kości promieniowe miały nie przyrośnięte nasady dolne (lewa nasada nie zachowała się). Guzowatość promieniowa jest silnie rozbudowana. Również kości łokciowe nie miały przyrośniętych nasad dolnych (brak). Guzowatości łokciowe obydwu kości łokciowych były miernie wykształcone. Zachowały się kości nadgarstka lewego (bez k. czworobocznej większej i mniejszej), kość trójgraniasta prawego nadgarstka, kości śródręcza (brak V prawej ręki) oraz paliczki obydwu rąk. Kończyna dolna Kości miedniczne posiadają nie w pełni przyrośnięte guzy kulszowe i grzebienie, brak sulcus preauricularis, bardzo wysokie jest spojenie łonowe i ostry kąt podłonowy. Na powierzchni prawego dołu biodrowego wyraźna jest perforacja i beleczkowata struktura powierzchni kości. Podobną zmianę obserwuje się na powierzchni uchowatej tej kości (ryc. 5). Tego typu zaburzenie struktury kości w obrębie dołu biodrowego prawego mogło prawdopodobnie powstać na skutek procesu zapalnego toczącego się w jamie brzusznej. Kości udowe posiadają nie przyrośnięte dolne nasady, w obrębie górnej nasady widoczny ślad linii przynasadowej. Prawa kość udowa posiada silnie rozbudowaną guzowatość pośladkową, natomiast kresy chropawe obydwu kości udowych są rozwinięte słabo (wskaźnik pilastrii: 100.0 p, 103.7,). Zachowały się obydwie rzepki. Kości piszczelowe są bardzo smukłe, silnie spłaszczone (index cnemicus 63.5, 63.5, wg klasyfikacji Knuffaplatyknem). Wzdłuż linii przyczepu mięśnia płaszczkowatego widoczna jest depresja. Nasady górne kości piszczelowych nie były przyrośnięte, w nasadach dolnych widoczna linia przy
140 ELŻBIETA HADUCH nasadowa. Również bardzo smukłe są kości strzałkowe, których głowy nie były zrośnięte z trzonami, linia zrostowa kostek bocznych jest widoczna. Kości stóp wtórnie zdekompletowane: zachowane są kości piętowe, łódkowate, prawa skokowa, klinowata pośrednia i boczna, kości prawego śródstopia (bez I), oraz I kość śródstopia lewego, a także paliczki proksymalne obydwu paluchów. Biorąc pod uwagę cechy morfologiczne, stopień masywności kości oraz rozwoju przyczepów mięśniowych można przyjąć, że szkielet należał do mężczyzny. Ustalenie wieku w chwili śmierci oparto na stopniu zaawansowania rozwoju szkieletu: stopień przyrośnięcia nasad kości, obecność chrząstkozrostu klinowopotylicznego oraz stan wyrzynania zębów trzonowych wskazują, że mógł on wynosić około 18-20 lat (Juvenis-Adultus). Przedwczesne zarośnięcie szwu wieńcowego należy uznać jako efekt zaburzenia rozwoju. ANALIZA PROPORCJI CIAŁA U osobnika zwracają uwagę proporcje kończyn wyrażone przy pomocy wskaźników: promieniowo-ramieniowego i piszczelowo-udowego. Pierwszy z nich, odnoszący się do kończyny górnej (obliczony dla prawej kończyny wynosi 69.7) określa kość promieniową a tym samym przedramię jako krótkie. Takie proporcje kończyny górnej są typowe dla osobnika niskorosłego, o budowie krępej. Bezwzględna długość kości promieniowej (242 mm) jest też, w porównaniu z danymi pomiarowymi innych szkieletów KCSz z terenu Małopolski mała, wykraczająca poza zakres zmienności międzyosobniczej wahającej się w granicach 246-268 mm (dane własne). Co więcej, długość kości ramiennej opisywanego osobnika (347 mm) przekracza zakres zmienności stwierdzonej w innych szkieletach z tego okresu i terenu (324-338 mm dane własne). Wskaźnik piszczelowo-udowy (85.6 p, 86.8, ) opisujący proporcje kończyny dolnej wskazuje na szczególną smukłość podudzia. Równocześnie zwracają uwagę wymiary długości fizjologicznej kości piszczelowych (423.5 mm p, 425.5 mm,) przekraczające znacznie wielkości tego parametru w wyżej wymienionych szkieletach, wahające się w granicach 368^00 mm. Długość kości udowej (481 mm p, 476 mm,) osobnika ze Smrokowa mieści się w zakresie zmienności (424-482 mm) stwierdzonym dla serii szkieletów męskich KCSz z Małopolski. Ustalone dla opisywanego szkieletu proporcje kończyny dolnej są właściwe dla osobnika o bardzo smukłej budowie i wysokim wzroście. Proporcje kończyn górnych i dolnych tego osobnika charakteryzujące odmienny typ sylwetki należy uznać za jego cechę indywidualną. Równocześnie biorąc pod uwagę stan zaawansowania procesu kostnienia wszystkich kości szkieletu, można uznać, że rozwój kośćca przebiegał prawidłowo.
SZKIELET Z GROBU KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ W SMROKOWIE 141 Tabela. 1. porównanie wskaźników czaszki męskiej ze Smrokowa oraz czaszek męskich z pochówków kultury ceramiki sznurowej na terenie Małopolski Table 1. Comparison of indexes of the male skull from Smroków with those from burials of the Corded Ware culture in Lesser Poland wskaźnik (nr pomiaru wg Martina) Smroków, grób 1 Małopolska (Haduch 1999, uzup. wł.) X (N m =15) min-max główny (8:1) 72.2 75.0 69.6-79.0 wysokość iowo-długościowy (ba) (17:1) 74.3 71.8 67.9-75.4 wysokościowo-szerokościowy (ba) (17:8) 103.0 94.9 86.6-102.1 wysokościowo-długościowy (po) (20:1) 60.4 61.2 57.1-65.9 wysokościowo-szerokościowy (po) (20:8) 83.7 82.0 80.0-85.9 czołowo-ciemieniowy (9:8) 68.9 71.3 63.6-77.7 potyliczno-ciemieniowy (12:8) 76.3 75.9 70.8-79.6 twarzy górnej (48:45) 59.5 53.7 50.0-57.0 oczodołów (52:51) 77.5 74.8 66.7-81.2 nosa (54:55) 43.6 52.4 49.0-54.5 łuski kości potylicznej (l-o :12) 90.3 90.8 90.3-91.3 wysokość ciała (cm) 173 (B)* 176 (T-G)** 170.5 (B)* 170.4 (T-G)** 164.3-174.9 (B)* 160-176 (T-G)** (В)" wysokość ciała określona wg metody Breitingera ( 1937) (T-G)** wysokość ciała określona wg metody Trotter-Gleser (1952) na podstawie długości kości udowych Ryc. 6. Proporcje czaszki i prawdopodobna wysokość ciała osobnika z grobu KCS w Smrokowie na tle zakresu zmienności wybranych wskaźników czaszek przedstawicieli grupy krakowsko-sandomierskiej KSC z terenu Małopolski (objaśnienie wskaźników w tabeli 1) Fig. 6. Skull ratio and a possible height of the dead from the Corded Ware culture grave in Smroków and variability of selected indexes of skulls of the Cracow-Sandomierz group of the Corded Ware culture in Lesser Poland (legend in Table 1 )
142 ELŻBIETA HADUCH Przy tak zróżnicowanych proporcjach kończyn ustalenie przyżyciowej wysokości ciała jest trudne: na podstawie długości kości udowych i ramiennych można przyjąć, że wynosiła ona 173-177 cm (wg metody Breitingera oraz metody Trotter-Gleser, Piontek 2000), na podstawie długości kości promieniowej oszacowano ją na 169-170 cm (metody jw.), natomiast na podstawie długości kości piszczelowej, wg metody Breitigera mogła wynosić ok. 180 cm, wg metody Trotter-Gleser ok. 186 cm. Równocześnie należy wyjaśnić, że pomiary długości kości kończyn zostały wykonane techniką Martina (Martin, Knussman 1988) wg zasad przyjętych dla osobników dorosłych ponieważ przestrzeń między nasadami i trzonami wypełniona przez chrząstkę przynasadową była na tym etapie rozwoju szkieletu przestrzenią potencjalną, wobec czego błąd pomiarowy nie przekraczał 1 mm. Przyjęcie takiego założenia umożliwiło scharakteryzowanie specyficznego dla tego szkieletu charakteru proporcji kończyn. SZKIELET ZE SMROKOWA NA TLE POPULACJI KCSZ Z TERENU MAŁOPOLSKI Szkielet ze Smrokowa charakteryzuje się cechami morfologicznymi i metrycznymi mieszczącymi się w zakresie zmienności stwierdzonym dla innych przedstawicieli kultury ceramiki sznurowej zamieszkujących tereny Małopolski w tym okresie pradziejów (tab. 1, ryc. 6). Różnice dotyczą niektórych cech czaszki wskazujących na wybitnie dolichomorficzną budowę: mniejsza jest szerokość ciemieniowa i szerokość łuski kości potylicznej mierzona między punktami asteńon, wyższa jest czaszka (w ujęciu wskaźnika wysokościowo-szerokościowego), węższy nos i twarz (Gleń 1979, Gleń, Kaczanowski 1980, Haduch 1999). Biorąc pod uwagę cechy morfologiczne i proporcje czaszki szkielet mężczyzny odkryty w grobie niszowym w Smrokowie należy uznać za typowy dla przedstawicieli grupy krakowsko-sandomierskiej kultury ceramiki sznurowej na terenie Małopolski. Zakład Antropologii, Instytut Zoologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (praca wykonana w ramach BW/IZ/UJ 2003) Specjalne podziękowania dla mgr Agaty Bornikowskiej za wykonanie fotografii.
SZKIELET Z GROBU KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ W SMROKOWIE 143 BIBLIOGRAFIA G l e ń Elżbieta 1979 Analiza antropologiczna materiałów kostnych z cmentarzyska kultury ceramiki sznurowej w Koniuszy, woj. Kraków, Spraw. Arch. 31, s. 79-90. G 1 eń Elżbieta, Kaczanowski Krzysztof 1979 Wczesnobrązowy szkielet mężczyzny z trepanowaną czaszką ze stanowiska Pleszów I w Krakowie-Nowej Hucie, Mat. Arch. NH 6, s. 9-17. H a d u c h Elżbieta 1999 Szkielety z cmentarzyska kultury ceramiki sznurowej w Łękawie, woj. świętokrzyskie analiza antropologiczna, Spraw. Arch. 51, s. 181-190. Martin Rudolf, Knussman Richard 1988 Anthropologie. Handbuch der vergleichen Biologie des Menschen. Band I. Wesen und Methoden der Anthropologie, Stuttgart, New York. P i o n t e k Janusz 2000 Biologia populacji pradziejowych, Poznań. Włodarczak Piotr, Kamińska Monika, M icy k Paweł, Witkowska Barbara 2003 Grób kultury ceramiki sznurowej w Smrokowie, woj. małopolskie, w tomie. ELŻBIETA HADUCH SKELETON FROM THE GRAVE OF THE CORDED WARE CULTURE FROM SMROKÓW, MAŁOPOLSKIE VOIVODSHIP (Summary) The skeleton found in the grave of the Corded \Ware culture in Smroków, Małopolskie voivodship, belonged to a male aged between 18 and 20. Morphological characteristics and skull ratio are close to those of skeletons found on other sites in Lesser Poland from the same prehistoric period. The typical feature of the dead in dolichomorphic structure and member ratio, with very short forearms and very slim shanks. Translated by Jerzy Kopacz