a r t y k u ł y Przemysław Mydelski ORZESZE Studenci z Cieszyna na Uniwersytecie Krakowskim w średniowieczu i dobie wczesnonowożytnej (1400 1561) Problem studiów Ślązaków na Uniwersytecie Krakowskim w średniowieczu i czasach nowożytnych był już wielokrotnie poruszany w literaturze przedmiotu1. Wybitny znawca dziejów Akademii Krakowskiej Henryk Barycz podkreślał ogromną rolę oświatową, kulturalną i społeczną, jaką pełniła Alma Mater Jagiellonica w życiu Ślązaków, pozbawionych przecież do końca XVIII wieku własnej wyższej uczelni. O rozmiarze związków Śląska z Akademią Krakowską świadczy fakt, że na ogólną liczbę 37648 osób zapisanych w księdze wpisów w latach 1400 1600, około 4 tys. pochodzi ze Śląska, stanowiąc ponad 10% ogólnej liczby studiujących2. Wśród tych wpisów znajdują się 72 należące do studentów wywodzących się z Cieszyna. Zagadnienie związków Cieszyna z Uniwersytetem Krakowskim nie było dotychczas podejmowane przez historyków. Wydaje się jednak, że zainteresowanie tym problemem może stanowić interesujący przyczynek do badań nad średniowiecznymi i nowożytnymi dziejami miasta. Ramy chronologiczne problemu zostały wyznaczone przez podstawowe źródło, na którym opiera się artykuł metrykę studiujących w Akademii Krakowskiej3, która rozpoczyna się w roku 1400 (wtedy też pojawia się w niej pierwszy student z Cieszyna). Cezurę końcową stanowi natomiast ostatni w XVI wieku wpis mieszkańca Cieszyna. Zastrzec należy, iż dane zawarte w artykule powinny być traktowane szacunkowo, ze względu na niedoskonałość źródła, na którym został oparty. W wielu bowiem przypadkach (dotyczy to zwłaszcza wpisów z XVI wieku) Album studiosorum nie podaje nazwy miejscowości pochodzenia studenta. Początki tradycji studiów cieszyniaków na Uniwersytecie Krakowskim sięgają XIV stulecia. Gdy w 1400 roku Władysław Jagiełło odnowił uczelnię, wśród 13 studentów ze Śląska, którzy zainaugurowali nowy okres w jej dziejach, znalazł się niejaki Mateusz, syn Stanisława z Cieszyna4. Biorąc pod uwagę fakt, iż w latach 1404 1407 studiowało w Krakwie kolejnych trzech mieszkańców Cieszyna, może to być przesłanką do wyprowadzenia wniosku, że związki Cieszyna z uczelnią krakowską były wcześniejsze niż rok 1400, sięgając nawet początków uniwer 5
sytetu, choć nie potwierdza tego metryka studencka, która nie obejmuje lat wcześniejszych. Warto również wspomnieć, że pierwszym pojawiającym się w dokumentach studentem z Cieszyna studiującym na Uniwersytecie Praskim był Mikołaj Schewnpflug, studiujący w tym samym czasie, co Mateusz w Krakowie bo około roku 14005. Porównanie liczby studentów Akademii Krakowskiej pochodzących z Cieszyna w pierwszych siedmiu dekadach XV wieku wykazało, iż jest to stała grupa, wahająca się od 3 do 5 osób (z czego w sześciu dekadach są to 3 4 osoby). Z powyższego ustalenia wypływa kilka wniosków. Po pierwsze, wydaje się, że miasto Cieszyn potrzebowało w tym czasie niezmiennej liczby wykształconych obywateli. Liczba studiujących nie odbiega od średniej liczby studentów z innych miast śląskich kształcących się w tym czasie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Choć takie miasta, jak Brzeg, Gliwice czy Nysa wysyłały dwu- lub nawet kilkakrotnie więcej młodzieży na studia do Krakowa6, to wydaje się, że Cieszyn nie potrzebował większej ilości wykształconych mieszkańców, których studia były przecież obciążeniem dla miasta. Mniej prawdopodobna, choć możliwa jest teza, iż miasto nie było w stanie wydać więcej ludzi zdolnych do studiowania, choć jeżeli tak faktycznie było, to przyczyn takiego stanu rzeczy należy raczej szukać w sferze ekonomicznej. Stała liczba studiujących jest również istotną przesłanką do wyprowadzenia wniosku o istnieniu jeszcze w średniowieczu w Cieszynie szkoły, która przygotowywała do kontynuowania nauki na wyższych studiach. Jej funkcjonowaniu sprzyjał zapewne obowiązujący w księstwie cieszyńskim typowy dla całej ówczesnej Europy katolicki model wychowawczy7. Wzrost liczby studiujących, w stosunku do stałej liczby z lat wcześniejszych rozpoczyna się w latach siedemdziesiątych., a apogeum osiąga w ostatnim dwudziestoleciu XV wieku. Wtedy to na każdą dekadę przypada 9 10 zapisanych na akademię cieszyniaków. Przyczyn takiego stanu rzeczy mogło być kilka. Wydaje się, że największe znaczenie miał tutaj rozwój miasta, który nabrał tempa w połowie lat siedemdziesiątych, po wcześniejszym impasie, wywołanym podziałem Cieszyna (1452 77) między Przemka II i Bolesława II8. Zjednoczenie miasta przez Kazimierza II w 1477 roku doprowadziło do szybkiego rozwoju w latach następnych. N a wzrost ekonomiczny i demograficzny Cieszyna wpływ miały zapewne działania Przemka II podjęte w ostatnich latach przed zjednoczeniem, kiedy to m in. ulokowano tu drugi klasztor, bernardyński, a także uzyskano przywileje ekonomiczne od króla Macieja Korwina9. Ożywienie stosunków naukowych z Krakowem należy rozpatrywać też w szerszym kontekście. Znaczne zwiększenie liczby studentów pobierających naukę w Akademii Krakowskiej w latach 1470 1500, utrzymujące się do końca drugiej dekady XVI wieku nie jest na Śląsku zjawiskiem odosobnionym, będąc częścią ogólnego trendu charakterystycznego dla całego regionu. Na łączną liczbę ponad 14 tys. studentów zapisanych na Uniwersytet Krakowski w latach 1470 1520, 2083 wpisy pochodzą ze Śląska. Liczba ta stanowi prawie 15% wszystkich studiujących i przewyższa łączną ilość studentów z Mazowsza, Rusi i Litwy10. Tak znaczne zwiększenie ilości studiujących wiązać należy z zawarciem w 1479 roku pokoju ołomunieckiego, który zakończył ośmioletnie walki o Śląsk i ustabilizował jego sytuację wewnętrzną. Warto dodać, 6
że Ślązacy studiujący w Akademii Krakowskiej na przełomie wieków należeli nie tylko do jednej z najliczniej reprezentowanych ziem, ale byli również (obok Węgrów) grupą najaktywniejszą11. Aktywne związki Cieszyna z uczelnią krakowską w latach 1470 1520 uległy stopniowemu zmniejszeniu po roku 1520. Jeżeli w dwóch pierwszych dekadach XVI stulecia liczba studiujących wynosiła 6 7 osób, to w kolejnych dwóch zmniejszyła się do 2 4, by w następnych latach spaść praktycznie do zera. Związane to było z ogólną sytuacją występującą w tym czasie na Śląsku, spowodowaną rozwojem reformacji. Rozłam religijny i zainteresowanie miast śląskich luteranizmem odciągnęły tutejszą młodzież od prawowiernego Krakowa. Jeżeli na Uniwersytecie Krakowskim nadal utrzymywała się silna grupa studentów z Nysy, Opola czy Raciborza, to zaobserwować można stały odpływ młodzieży z Dolnego Śląska, a także Śląska Cieszyńskiego. Nie bez znaczenia było też przejście Śląska w 1526 roku w ręce Habsburgów. To niezwykle ważne dla dalszych jego losów wydarzenie doprowadziło do napięć w stabilnym od przeszło 50 lat kraju, a także rozszerzyło wpływy Wiednia na jego obszarze. Pamiętać również należy, że wraz z rozwojem reformacji Uniwersytet Jagielloński stopniowo tracił swój międzynarodowy charakter. W przeciwieństwie do większości księstw Dolnego Śląska przebieg reformacji na Śląsku Cieszyńskim początkowo nie miał gwałtownego charakteru. Luteranizm nie był narzucany jego mieszkańcom przez władcę, którym był w tym czasie sprawujący regencję nad nieletnim Adamem Wacławem Jan z Pemsteinu. Chociaż zdarzały się przypadki przyjmowania nowej wiary przez szlachtę i mieszczan, to jednak większość ludności pozostała katolicka12. Tendencja ta znalazła odzwierciedlenie również w związkach Cieszyna z Krakowem po znacznym zmniejszeniu liczby studentów (do 2) w latach dwudziestych XVI wieku, notujemy wzrost zapisów na akademię (4) w latach trzydziestych. Sytuacja zmieniła się na korzyść reformacji dopiero w połowie XVI wieku, kiedy to władający Cieszynem książę Adam Wacław przyjął wiarę Lutra i rozpoczął wprowadzanie luteranizmu w księstwie. Rozwój reformacji nabrał jeszcze większego tempa po jego małżeństwie z księżniczką saską Katarzyną Sydonią w 1567 roku. Wtedy to para książęca zaczęła wydawać edykty antykatolickie mające wymóc porzucenie katolicyzmu przez opierającą się dotychczas część społeczeństwa13. Efektem tego było ostateczne zerwanie kontaktów z Akademią Krakowską, gdyż ostatni w XVI wieku deszyniak studiujący w Krakowie Jan Cieszyński zapisał się na uczelnię w 1561 roku. W końcowym okresie związków Cieszyna z Uniwersytetem Jagiellońskim rozpoczął tu karierę wywodzący się nie z samego Cieszyna, ale zapewne ze wsi Grodziec położonej w księstwie cieszyńskim Wacław Gródecki. Rozpoczął on studia w Krakowie w roku 155014 a następnie kontynuował naukę w Lipsku. Po uzyskaniu mistrzostwa sztuk wyzwolonych został wybitnym kartografem wydana przez niego w 1562 roku w Bazylei mapa Polski zaopatrzona w przedmowę do Zygmunta Augusta zapewniła mu międzynarodową sławę15. Wacław Gródecki jest najlepiej znanym spośród studentów pochodzącym z księstwa cieszyńskiego studiujących w Krakowie w XV XVI w. 7
Reasumując powyższe rozważania, stwierdzić należy, że niespełna dwa wieki naukowych kontaktów Cieszyna z Uniwersytetem Jagiellońskim w średniowieczu i początkach czasów nowożytnych musiały mieć wcześniejszą tradycję, sięgającą być może zarania kazimierzowskiej akademi. Od początku XV wieku do lat siedemdziesiątych XV wieku studiowała tu stała liczba studentów z Cieszyna. Sytuacja ta uległa zmianie w latach osiemdziesiątych i była wynikiem rozwoju miasta po jego zjednoczeniu i zawarciu pokoju ołomunieckiego. Już od średniowiecza istniała prawdopodobnie w Cieszynie szkoła, która przygotowywała do nauki w akademii. Ożywione kontakty z Krakowem, utrzymujące się do końca drugiej dekady XVI wieku, uległy ograniczeniu w latach dwudziestych XVI wieku i po pewnym ożywieniu w latach trzydziestych ostatecznie zanikły w latach sześćdziesiątych wskutek szerzącej się w księstwie reformacji. Powyższy artykuł nie wyczerpuje tematu studiów deszyniaków na Uniwersytede Jagiellońskim w średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych. Ze względu na wspomnianą wcześniej niedoskonałość podstawowego źródła, zamieszczone dane, choć reprezentatywne, nie mogą być uważane za wyczerpujące. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż w Krakowie studiowała większa ilość mieszkańców Cieszyna, którzy jednak nie mogą być zlokalizowani za pomocą metryki studenckiej. Z tego względu zasadnym wydaje się podjęde w przyszłośd próby uchwycenia nieznanych dotychczas krakowskich studentów z Cieszyna w wyniku szerszej kwerendy źródłowej. Należałoby również zbadać, czy osoby przewijające się przez metrykę, pojawiają się w innych źródłach. Jeżeli wynik poszukiwań byłby pozytywny, to można by spróbować odtworzyć ich dalszą karierę. Tablica 1. Liczba wpisów studentów z Cieszyna w metryce studenckiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w kolejnych dekadach XV i XVI w. Dekada Liczba wpisów 1401 1410 3 1411 1420 5 1421 1430 3 1431 1440 3 1441 1450 3 1451 1460 4 1461 1470 4 1471 1480 6 1481 1490 10 1491 1500 9 1501 1510 7
cd. tablicy 1. Dekada Liczba wpisów 1511 1520 6 1521 1530 2 1531 1540 4 1541 1550 1 1551 1560 1561 1570 1 1571 1580 1581 1590 1591 1600 Tablica 2. Graficzne przedstawienie liczby wpisów studentów z Cieszyna w metryce studenckiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w kolejnych dekadach XV i XVI w. Tablica 3. Wpisy studentów z Cieszyna w metryce studenckiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1400 1561. Lp. Rok Osoba 1. 1400 Mathias Stanislai de Teschyn 2. 1404 Johannes Medici de Tesschen 9
cd. tablicy 3. Lp. Rok Osoba 3. 1407 Thomas Stelczer de Tyschin 4. 1407 Wenczeslaus de Tyschin 5. 1414, 1415 Mathias Jacobi de Tesszijn 6. 1417 Dominus Marcus Johannis de Thesschin altarista de Nysa 7. 1417 Dominus Michael lebanus de Tesschin 8. 1419 Johannes de Tessen 9. 1419 Petrus Nicolai de Tesschin 10. 1424 Bemhardus Nicolai de Theschen 11. 1428 Ambrosius Ramoldi de Teschin 12. 1428 Johannes Nicolai Hemerle de Tesschin 13. 1432 Johannes Nicolai Fricz de Theschen 14. 1436/37 Johannes Johannis de Tessin 15. 1440 Johannes Philippi de Tessin 16. 1443 Nicolaus Stephani de Theschen 17. 1446 Casper Venczeslai de Theschin 18. 1448/49 Jacobus Legati de Thes 19. 1451 Dyonisius Walterdorf de Theschin 20. 1458 Nicolaus Jacobi de Teschen 21. 1458 Nicolaus W olf de Teschen 22. 1460 Johannes Martini de Theszyn 23. 1469 Andreas Nicolai de Teschyn 24. 1469 Johannes Jacobi Grasmen de Tes 25. 1469 Jacobus Theodrici de Theszyn 26. 1469 Petrus Johannis de Tes 27. 1473 Johannes Georgy de Czyeschin 28. 1474 Michael Pauli de Theschzin 29. 1475 Stephanus Petri de Tesschin 30. 1476 Johannes Petri de Theszin 31. 1476 Venczeslaus Andree de Theschin 32. 1479 Anthonius Michaelis Janckner de Theschin 33. 1483 Gregorius Nicolai de Theschen 34. 1483 Wenceslaus Johannis Hynol de Theschen 35. 1484 Yincendus Petri de Theschin 10
cd. tablicy 3. Lp. Rok Osoba 36. 1486 Johannes Stanislai de Theschen 37. 1487 Georgius Caspari de Theschyn 38. 1487 Martinus Petri de Theschyn dioc. Wratislaviensis 39. 1488 Michael Andree de Theschen 40. 1489 Caspar Nicolai de Thes 41. 1490 Andreas Johannis de Teschen 42. 1490 Thobias Nicolai de Theschen 43. 1491 Caspar Stephani de Thessen dioc. Wratislauiensis 44. 1497 Johannes Petri de Tesen 45. 1498 Jacobus Martini de Thesen 46. 1498 Johannes Nicolai de Teschin 47. 1498 Nicolaus Johannis de Thesen 48. 1498 Petrus Johannis de Thessen 49. 1499 Cristopharus Fabiani de Thess 50. 1499 Malchiar Nicolai de Czeschin 51. 1500 Johannes Gregory de Theszyn 52. 1502 Johannes Nicolai de Thessch 53. 1502 Frandscus Nicolai de Tessen 54. 1503 Johannes Nicolai de Tessen 55. 1505 Johannes Jacobi de Czyeszyn 56. 1508 Szymon Martini de Thessen 57. 1508 Nicolaus Blas de Thessen 58. 1510 Johannes Nicolai de Theschyn 59. 1512 Andreas Martini de Tessin dioc. Wratislauiensis 60. 1512 Gregorius Simonis de Tessin dioc. Wratislauiensis 61. 1512 Malchier Mathei de Thesch dioc. Vratislauiensis 62. 1512 Andreas Simonis de Theschyn dioc. Wratislauiesis 63. 1513 Johannes Venceslai de Thesch dioc. Wratislauiensis 64. 1513 Procopius Michaelis de Thes dioc. Wratislauiesis 65. 1523 Georgius Mathie de Thesschyn dioc. Vratislaviensis 66. 1524 Thomas Petri de Tesch dioc. Wratislauiesis 67. 1531 Georgius Venceslai de Theszschyn dioc. Vratislauiensis 68. 1531 Stanislaus Blasy de Theschyn dioc. Yratislauiensis 11
cd. tablicy 3. Lp. Rok Osoba 69. 1533 Bartholomeus Petri de Theschin dioc. Vratislauiensis 70. 1538 Venceslaus Fabiani de Thesszyn dioc. Wratislauiensis 71. 1550 Foelix Johannis a Czeszin 72. 1561 Johannes Balthasaris Cziesynsky Przypisy 1 H. Barycz: Ślązacy na Uniwersytede Jagiellońskim od XV XVIII w., Katowice 1935. Tenże: Ślązacy w polskiej kulturze umysłowej na tle pdsko-śląskich związków duchowych wprzeszłośti, Warszawa 1946. Tenże, Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Katowice 1979, R. Gansiniec: Wkład czołowych przedstawideli ziemi śląskiej w kształtowaniu się myśli poznawczej i literatury polskiego odrodzenia. In: Odrodzenie w Polsce, t. 2, Warszawa 1956, R. Ligacz: Uczeni Śląska Opolskiego na Uniwersytede Jagiellońskim w XV wieku, Opole 1964. Ostatnio także: J. Kwak: Związki naukowe Opolszczyzny z Uniwersytetem Krakowskim od XV do połowy XVII w. In: Ojczyzna wielka i mała. Księga pamiątkowa wydana z okazji 40-leda Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Cieszynie. Pod red. I. Panica, Cieszyn 1996. 2 H. Barycz: Ślązacy w polskiej..., s. 30 31. 3 Album studiosorum Universitatis Cracoviensis. T. 1 2, ed. Adam Chmiel, Cracoviae 1883, 1892. 4 Ibidem. T. 1, cz. 1, s. 13. 5 E. Nemec datuje dokument na początek XV wieku, a we wcześniejszych inwentarzach występuje on pod datą 1400. Można z tego wnioskować, że Mikołaj rozpoczął studia w ostatnich latach XIV wieku (biorąc pod uwagę fakt, że w momende powstania listu był bakałarzem), lub na początku wieku XV. Listina? Teśinska. Codex Diplomaticus Ducatus Tessinensis 1416 1526. T. 1. Cz. 2, Ed. E. Nemec, Cesky Teśin 1958, nr 113. 6 K. Popiołek: Śląskie dzieje, Warszawa Kraków 1981, s. 112. 7 I. Panic: Księstwo Cieszyńskie w średniowieczu. Studia z dziejów politycznych i społecznych, Cieszyn 1988, s. 106 108. * I. Panic: Z. dziejów ratusza i rynku w Cieszynie w średniowieczu. In: 500 lat ratusza i rynku w Cieszynie 1496/996, pod red. I. Panica i M. Makowskiego, Cieszyn 1996, s. 14 15. 5 Ibidem, s. 16 17. 10 J. Garbacki: Ognisko nauki i kultury renesansowej. In: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364 1764. Pod red. K. Lepszego, t. 1, Kraków 1964, s. 212. 11 Według ustaleń J. Garbackiego Ślązacy i Węgrzy przewyższali studentów z innych obszarów pod względem ilośd uzyskanych stopni w stosunku do liczby zapisanych na studia. Ibidem s. 216. 12 I. Panic: Sytuacja religijna na Śląsku w XVI wieku. In: Pojednajde się... Materiały z sesji naukowej: Pastoralny i społeczno-kulturowy wymiar ekumenizmu na Śląsku Cieszyńskim. Pod red J. Budniaka i H. Rusek, Bielsko Biała 2000, s. 17. 13 Ibidem, s. 17 18. 14 A. D. 1550 Venceslaus Mathie Grodzieczki, Album studiosorum..., 1 2, cz. 1, s. 341. 15 H. Barycz: Ślązacy w polskiej..., s. 53 54. 12