CZY SPOŁECZEŃSTWO WIELKOPOLSKI POSIADA WIEDZĘ DOTYCZĄCĄ PRAWNEGO OBOWIĄZKU UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY?

Nowiny Lekarskie 2008, 77, 2, 126 133 ADAM PYTLIŃSKI 1, MAŁGORZATA GRZEŚKOWIAK 2, KRYSTYNA FRYDRYSIAK 3 CZY SPOŁECZEŃSTWO WIELKOPOLSKI POSIADA WIEDZĘ DOTYCZĄCĄ PRAWNEGO OBOWIĄZKU UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY? DOES WIELKOPOLSKA COMMUNITY POSSESS KNOWLEDGE CONCERNING LEGAL DUTY OF GIVING FIRST AID? 1 Uniwersytet Oświatowy Poznań Dyrektor: mgr Lubomir Zworecki 2 Zakład Dydaktyki Anestezjologii i Intensywnej Terapii p. o. Kierownik: dr med. Zbigniew Żaba Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3 Zakład Nauczania Pielęgniarstwa p. o. Kierownik: dr med. Jolanta Glińska Uniwersytet Medyczny w Łodzi Streszczenie Wstęp. Bardzo ważna jest pomoc udzielana poszkodowanym już na miejscu zdarzenia przez osoby pierwszego kontaktu (laika). Celem pracy było zbadanie wiedzy oraz poznanie opinii społeczeństwa Wielkopolski co do odpowiedzialności prawnej za udzielenie bądź brak udzielenia pierwszej pomocy. Metodyka. Badania z wykorzystaniem ankiety przeprowadzono w 2008 roku na grupie 250 osób zamieszkałych w Wielkopolsce, uczestniczących w kursie pierwszej pomocy. Wyniki. Zdecydowana większość respondentów uznała, że w Polsce istnieje obowiązek prawny dotyczący udzielania pierwszej pomocy. Zdaniem 1/3 badanych niepoprawnie udzielona przez laika pierwsza pomoc skutkuje konsekwencjami karnymi. Laik mógłby nie podjąć działań ratowniczych zdaniem 71% studentów, 53% pracowników administracyjnych i 47% technicznych, a najczęstszymi powodami odstąpienia od działań ratowniczych były: spowodowanie większego zagrożenia dla samej ofiary, brak rzetelnej wiedzy na temat udzielania pierwszej pomocy, a także obawa o własne zdrowie i życie. Wiedzę na temat pierwszej pomocy posiadał niewielki odsetek osób badanych, ale mimo tego chęć udzielania pomocy deklarował wysoki odsetek respondentów. Wnioski. Społeczeństwo Wielkopolski nie ma pełnej świadomości prawnej dotyczącej udzielania pierwszej pomocy i nie posiada podstawowej wiedzy dotyczącej jej udzielania. Większość osób podjęłaby działania ratownicze, ale aż 30% nie podjęłoby żadnych działań. Należałoby wprowadzić do kursów i szkoleń rzetelne informacje na temat aspektów prawnych dotyczących udzielania pierwszej pomocy. SŁOWA KLUCZOWE: pierwsza pomoc, odpowiedzialność prawna, resuscytacja krążeniowo-oddechowa, społeczeństwo Wielkopolski. Summary Introduction. It is very important to initiate giving first aid by a bystander (a lay rescuer) to a victim just at the place of an accident. The aim of the study was to examine the knowledge and opinion of Wielkopolska community concerning legal duty of giving or not giving first aid. Methods. The research with the use of a questionnaire was undertaken in 2008 on a group of 250 people living in Wielkopolska and participating in first aid course. Results. The majority of respondents decided that legal duty concerning giving first aid exists in Poland. In the opinion of one third of the respondents not adequately given first aid results in law consequences. 71% of students, 53% of administrative workers and 47% technicians said that a lay rescuer could not initiate emergency treatment. The most common causes of not beginning first aid were: causing additional harm to a victim, the lack of current knowledge how to provide first aid and also anxiety about one s own health and life. A few percent of the respondents possessed the knowledge on first aid but in spite of that many of them declared a willingness to give first aid. Conclusions. The community of Wielkopolska does not have a full legal awareness concerning giving first aid and is not orient in a basic knowledge how to do it. The majority of people would initiate first aid but 30% of them would not begin anything. There is a need to include the reliable information concerning egal aspects of how to give first aid into the basic courses. KEY WORDS: first aid, penal and civil liability, cardiopulmonary resuscitation, community of Wielkopolska. Wstęp Na podstawie przeprowadzonych w poprzednich latach badań wiadomo, że większość zgonów (50% 62,4%) związanych ze stanami nagłymi ma miejsce jeszcze w warunkach przedszpitalnych czyli w okolicznościach bezpośrednio po zaistnieniu zdarzenia [1]. Nagła śmierć sercowa jest najczęstszą przyczyną zgonów w Europie i dotyczy około 700 tys. osób w ciągu roku [2]. Czas przyjazdu karetki pogotowia jest zróżnicowany, od kilku minut do nawet ponad godziny, średnio 20 minut. Aż 78% zgonów fazy przedszpitalnej

Czy społeczeństwo Wielkopolski posiada wiedzę dotyczącą prawnego obowiązku udzielania pierwszej pomocy? 127 ma miejsce właśnie w czasie oczekiwania na przyjazd fachowej pomocy [1], dlatego też niezwykle ważna jest pomoc udzielona poszkodowanym już przez osoby pierwszego kontaktu. Jednakże świadkowie bądź sprawcy wypadu nie zawsze są zdolni udzielić pierwszej pomocy. Przyczyny są rozmaite. Najczęściej jest to brak wiedzy na temat sposobów udzielania pomocy, obawy przed zakażeniem, bądź też po prostu obawa przed odpowiedzialnością prawną (karną i cywilną) za źle udzieloną pomoc, czy też nieudzielanie pomocy w ogóle. Istotne są także czynniki psychologiczne towarzyszące ludziom w takich sytuacjach. które osoby, z racji swojej konstrukcji charakteru, potrafią działać w sytuacjach krytycznych z wielką odwagą i poświęceniem, z brawurą graniczącą niekiedy z tzw. zdrowym rozsądkiem, inne osoby natomiast pod wpływem adrenaliny ulegają całkowitemu zablokowaniu. Dane z Wojewódzkiej Komendy Policji w Poznaniu potwierdzają fakt ucieczki z miejsca wypadku komunikacyjnego sprawcy zdarzenia. W roku 2004 z miejsca wypadku uciekło 20 sprawców, a od stycznia do sierpnia 2008 roku sześciu. Być może powodem ucieczki był także brak znajomości zasad udzielania pomocy. Polskie prawo reguluje kwestię udzielania pomocy przedmedycznej. Stanowi o tym art. 162 Kodeksu karnego [3] o treści: 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 oraz 2.: popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. Podobnie też Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym (UPRM) z 2006 roku przewiduje obowiązek niesienia pomocy przedmedycznej. Z interpretacji wyżej wymienionego artykułu Kodeksu karnego wynika oczywisty obowiązek niesienia pomocy osobom, które znajdują się w sytuacji grożącej bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Jednakże, co należy wyraźnie podkreślić, obowiązek ten dotyczy osób mogących udzielić pomocy bez narażenia siebie lub innej osoby. W tym miejscu najczęściej pojawiają się pytania i wątpliwości, do jakich granic laik może posunąć się w działaniach ratowniczych. Jeżeli natomiast przekroczy on pewne granice tzw. zdrowego rozsądku i tym samym spowodowałby uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego bądź sprowadziłby zagrożenie dla jego życia udzielając tej pomocy, to czy poniesie konsekwencje swojego postępowania, a jeśli tak to jakie. Pewne jest, że osoba ratująca, niezależnie czy będzie to wykwalifikowany ratownik czy też laik, nie ma obowiązku ryzykowania swoim, bądź cudzym życiem i zdrowiem. Podobne wątpliwości pojawiają się w interpretacji 2 art. 162 Kodeksu karnego. Dokładniejsza analiza tych problemów przedstawiona jest w pracy L. Najbauera i współ. [1]. Najprostszym wyjaśnieniem powyższych wątpliwości jest odwołanie się właśnie do zdrowego rozsądku i własnego sumienia. Należy zdawać sobie sprawę, że w sytuacjach krytycznych ludzie udzielają pomocy z prawdziwym poświęceniem (często narażając samych siebie), bądź też nie udzielają tej pomocy z powodu braku wiedzy lub paraliżu sytuacyjnego, bądź też uciekają z miejsca wypadku pod wpływem szoku czy też strachu przed grożącą im odpowiedzialnością (mając świadomość, że np. spowodowali zdarzenie będąc pod wpływem alkoholu bądź środków odurzających). ie sytuacje znajdują potwierdzenie w danych o ucieczkach z miejsca wypadku komunikacyjnego (tabela 1.). Tab. 1. Liczba sprawców, którzy uciekli z miejsca wypadku komunikacyjnego (dane z Wojewódzkiej Komendy Policji w Poznaniu) Table 1. The number of people who caused car accident and escaped from the place of the accident (the data from Wojewódzka Police Station in Poznań) Rok Stan świadomości sprawcy trzeźwy nietrzeźwy nieustalony 2008* 2 3 1 2007 2 0 3 2006 1 1 7 2005 1 3 10 2004 3 13 4 2003 4 8 - * dane za 2008 rok dotyczą okresu styczeń sierpień Odnośnie obaw dotyczących samego kodeksu cywilnego pojawia się często pytanie, czy laik może ponieść odpowiedzialność cywilną (najczęściej finansową), jeżeli na skutek jego działań spowoduje on uszczerbek mienia osoby ratowanej bądź też mienia publicznego. Również tutaj należy odwołać się niejako do wspomnianego już zdrowego rozsądku. Zarówno w Kodeksie karnym, cywilnym i innych aktach normatywnych występują zapisy mówiące, że obywatel ma prawo poświęcić dobro niższej wartości dla ratowania dobra wyższej wartości. ulega chyba wątpliwości to, iż zdrowie i życie człowieka są dobrami najwyższej wartości. Omawiane zagadnienia prawne związane z udzielaniem pierwszej pomocy nie są propagowane i prawdopodobnie ich znajomość nie jest powszechnie znana. Dlatego celem pracy było zbadanie wiedzy oraz

128 Adam Pytliński i inni poznanie opinii społeczeństwa Wielkopolski na temat odpowiedzialności prawnej za udzielenie bądź brak udzielenia pierwszej pomocy.

Czy społeczeństwo Wielkopolski posiada wiedzę dotyczącą prawnego obowiązku udzielania pierwszej pomocy? 129 Materiał i metody Badaniami objęto grupę 250 osób: 169 kobiet (67,6%) i 81 mężczyzn (32,4%) zamieszkałych na terenie województwa wielkopolskiego, uczestniczących w kursie pierwszej pomocy prowadzonym w ramach szkolenia pracowników zakładów pracy i uczniów szkół policealnych oraz wyższych. Badana populacja była reprezentowana przez 97 uczniów szkół policealnych różnych profili, 121 studentów kierunków humanistycznych (prawa, historii i socjologii), 17 pracowników administracji oraz 15 pracowników technicznych. Badania przeprowadzono w pierwszej połowie 2008 roku. Zastosowaną metodą badawczą była ankieta. Pierwsza część kwestionariusza zawierała 14 pytań zamkniętych, jak i otwartych. Respondentów zapytano między innymi o to, czy w Polsce istnieje obowiązek prawny udzielania pierwszej pomocy przez laika, a jeśli tak, to kogo on dotyczy i jaki jest jego zakres. Czy laik mógłby nie udzielić pierwszej pomocy, a jeśli tak to w jakich okolicznościach. Jakie są obawy laików w sytuacjach niepoprawnie udzielonej pomocy. Ponadto w tej części zawarte były pytania dotyczące między innymi własnej oceny znajomości zasad resuscytacji i gotowości jej zastosowania u osoby dorosłej i u dziecka. Oceniając ankietę bazowano na wytycznych Europejskiej Rady Resuscytacji (ERC) 2005 [5]. Druga część kwestionariusza (metryczka) zawiera 8 pytań dotyczących płci, wieku, miejsca zamieszkania, wykonywanego zawodu, posiadania członka rodziny z wykształceniem medycznym lub pokrewnym i pracującego w Służbie Zdrowia, uczestnictwa w kursach udzielania pierwszej pomocy oraz faktu udzielenia w przeszłości pierwszej pomocy. Ankietyzację przeprowadzono przed rozpoczęciem kursu pierwszej pomocy, co pozwoliło na uzyskanie faktycznej wiedzy na temat aspektów prawnych udzielania pierwszej pomocy. Charakterystyka badanej grupy została przedstawiona w tabeli 2. Wyniki Na pytanie, czy w Polsce istnieje obowiązek prawny Tab. 2. Charakterystyka grup Table 2. Characteristics of the groups L.p. 1. Płeć Kobieta Mężczyzna 2. Wiek (lata) < 20 21 30 31 40 41 50 51 60 > 60 3. Miejsce zamieszkania Wieś Miasto do 100 tys. Uczniowie n = 97 74 (76%) 23 (24%) 74 (76%) 14 (14%) 9 (10%) 19 (20%) 26 (27%) 52 (53%) Studenci n = 121 86 (71%) 35 (29%) 64 (53%) 56 (46%) 29 (24%) 36 (30%) 56 (46%) Administracja n = 17 11 (65%) 5 (30%) 9 (52%) 17 (100%) Techniczni n = 15 12 (80%) 4 (27%) 4 (27%) 10 (67%) Miasto >100 tys. 4. Wykształcenie medyczne bliskiej osoby 24 (25%) 40 (33%) 4 (27%) 5. Bliska osoba pracuje w Służbie Zdrowia 31 (32%) 43 (36%) 5 (33%) 6. Odbycie kursów podczas pracy zawodowej 47 (48%) 36 (30%) 5 (29%) 7. Udzielał już pierwszej pomocy 7 (7%) 20 (17%) 8. Na czym ta pomoc polegała? Omdlenie Masaż serca Wezwanie pomocy Pomoc/padaczka Pozycja dogodna/drogi oddechowe Opatrywanie ran 2 (2%) 3 (2.5%) 3 (2,5%) 4 (3,3%) 2 (1,6%)

130 Adam Pytliński i inni dotyczący udzielania pierwszej pomocy zdecydowana większość respondentów odpowiedziała twierdząco. Najliczniejszymi grupami byli uczniowie (90%) i studenci (92%). Mimo tego zadowalającego faktu aż 30% pracowników administracyjnych i 20% pracowników technicznych zaprzeczyło temu. Spośród badanych, świadomych istnienia obowiązku udzielania pierwszej pomocy od 70% do 88% respondentów stwierdziło, że ten obowiązek dotyczy wszystkich obywateli, natomiast w grupie pracowników technicznych aż 27% (80% mężczyzn z tej grupy w wieku ponad 41 lat) osób stwierdziło, że ten obowiązek dotyczy jedynie osób posiadających zawody medyczne lub pokrewne. Na pytanie, czy niepoprawnie udzielona przez laika pierwsza pomoc skutkuje konsekwencjami karnymi, odsetek odpowiedzi twierdzących we wszystkich grupach respondentów był podobny i kształtował się w przedziale 31% 35%. Warto zauważyć, że praktycznie we wszystkich grupach respondentów odpowiedzi na tak, nie i nie wiem rozłożyły się niemal równomiernie po 1/3 ogólnej liczby respondentów. Te grupy swoją odpowiedź uzasadniały tym, iż w działaniach ratowniczych przede wszystkim liczy się chęć udzielenia pomocy i działanie w dobrej intencji (uczniowie 7%, studenci 18%). Konsekwencje karne mogłyby raczej zniechęcić i odstraszyć potencjalnych laików-ratowników. Natomiast najczęstszą wyrażaną przez respondentów obawą była możliwość spowodowania uszczerbku na zdrowiu włącznie nawet z możliwością przyczynienia się do zgonu pacjenta (studenci 17%, pracownicy techniczni 20%). Czy są takie sytuacje, w których laik mógłby nie podjąć działań ratowniczych to kolejne pytanie zadane respondentom. Najliczniejszą grupą osób, która odpowiedziała twierdząco byli studenci (aż 71%), pracownicy administracyjni (53%) i techniczni (47%). Pozostałe grupy udzieliły odpowiedzi przeczącej na to pytanie, a odsetek kształtował się w granicach 33% 35%. Najczęstszymi powodami odstąpienia od działań ratowniczych były: spowodowanie większego zagrożenia dla samego poszkodowanego: 22% studentów, 18% pracowników administracyjnych i 20% pracowników technicznych, brak rzetelnej wiedzy na temat udzielania pierwszej pomocy: 24% studentów i 18% pracowników administracyjnych, natomiast dla 14% studentów przyczyną taką mogłoby być zagrożenie własnego zdrowia i życia. Kolejnym pytaniem postawionym respondentom było: kiedy laik może zakończyć już rozpoczęte działania resuscytacyjne?. Najczęściej wymieniano, że dopiero zastąpienie laika przez lekarza (przyjazd karetki pogotowia) pozwala na odstąpienie od tych działań. Odsetek kształtował się w przedziale od 42% (studenci) do 76% (pracownicy administracyjni). Sukces, czyli przywrócenie funkcji życiowych pacjenta, jako powód odstąpienia od resuscytacji, zaznaczyło 18% studentów. Był to najwyższy odsetek dla tej odpowiedzi. Cieszy fakt, iż niewielka liczba respondentów uznała, że resuscytację można zakończyć po kilku minutach działania: od 0% (pracownicy administracyjni i techniczni) do 5% (uczniowie). Dla 13% studentów wspólnymi powodami pozwalającymi na zakończenie resuscytacji były: odzyskanie funkcji życiowych, przyjazd karetki pogotowia i utrata sił ratownika. Był to najwyższy odsetek dla tego wariantu odpowiedzi. Natomiast stwierdzony przez laika zgon pacjenta mógłby być również powodem zaniechania dalszych działań resuscytacyjnych dla 5% studentów i 5% uczniów, co było zbieżne z podobnym odsetkiem dla tej grupy w odpowiedzi, iż resuscytację można zakończyć po kilku minutach działania. Kolejnym pytaniem było: co jest priorytetem działań ratowniczych?. Najczęściej podawaną odpowiedzią była po prostu chęć niesienia pomocy osobom znajdującym się w stanie zagrożenia zdrowia i życia: odpowiednio: od 33% uczniów do 65% pracowników administracyjnych. Natomiast własne bezpieczeństwo wymieniane było zdecydowanie rzadziej (żaden z pracowników administracyjnych i technicznych, a tylko od 2% do 7% odpowiednio dla uczniów i studentów). Czego respondenci obawiają się podczas udzielania pierwszej pomocy? Zarażenie chorobą było wymieniane najrzadziej przez grupę uczniów (tylko 6%), natomiast najczęściej przez pracowników administracyjnych (aż 59%). Drugą często wymienianą przez respondentów obawą był brak wiedzy i umiejętności dotyczących metod udzielania pierwszej pomocy: 7% uczniowie, 28% studenci. Jednak najczęstszą obawą podawaną przez wszystkie grupy było spowodowanie większego uszczerbku jego zdrowia: odpowiednio 33% pracowników technicznych i aż 65% studentów. Zgonu pacjenta w czasie udzielania pierwszej pomocy najbardziej obawiali się uczniowie (74%), natomiast tych obaw w ogóle nie przejawiali pracownicy techniczni. Odpowiedzialności prawnej w przypadku nieprawidłowo udzielonej pomocy obawiał się mały odsetek respondentów, bo tylko 7% pracowników technicznych. Uzasadnieniem tej kwestii była chęć niesienia pomocy, a ewentualne sankcje karne mogłyby raczej zniechęcać społeczeństwo do udzielania pomocy i kształcenia się w tym zakresie. Wiedzę na temat udzielania pierwszej pomocy posiadał niewielki odsetek osób badanych, maksymalnie 15% uczniów wyraziło taką opinię. Pozostałe grupy uplasowały się poniżej tej wartości procentowej. Mimo małej wiedzy dotyczącej udzielania pierwszej pomocy, chęć jej niesienia zadeklarował wysoki odsetek respondentów i tak: od 67% uczniów i pracowników administracyjnych do 83% studentów. Podobnie wysoki odsetek badanych (we wszystkich grupach znacznie ponad połowa) wyraził gotowość podjęcia resuscytacji osoby dorosłej. Badani, którzy jednak nie wyrazili

Czy społeczeństwo Wielkopolski posiada wiedzę dotyczącą prawnego obowiązku udzielania pierwszej pomocy? 131 gotowości podjęcia resuscytacji osoby dorosłej, najczęściej jako powód podawali: obawę zaszkodzenia (20% uczniów) i brak wiedzy na temat udzielania pierwszej pomocy (od 24% do 28% odpowiednio dla pracowników administracyjnych i uczniów), co doskonale koresponduje z pytaniem: czy posiadasz wystarczającą wiedzę dotyczącą udzielania pierwszej pomocy?. Podobnie, ponad połowa respondentów w każdej badanej grupie zadeklarowała gotowość wykonania u dorosłej osoby tzw. sztucznego oddychania: 65% 77% odpowiednio dla pracowników administracyjnych i studen-tów. Osoby, które nie wyraziły takiej gotowości jako najczęstszy powód znów podały brak wiedzy dotyczący udzielania pierwszej pomocy: odpowiednio od 7% pracowników administracyjnych do 24% uczniów. W uzasadnieniu tej kwestii w ogóle nie padła możliwość obawy zaszkodzenia poszkodowanemu, natomiast spora-dycznie pojawiła się możliwość zarażenia: 1% 2% odpowiednio dla studentów i pracowników administracyjnych. Podobnie jak w stosunku do osób dorosłych, gotowość podjęcia działań ratunkowych dziecka zadeklarowała zdecydowana większość ankietowanych: od 71% pracowników administracyjnych do aż 80% pracowników technicznych. Masaż serca również wykonałby znaczący odsetek respondentów: odpowiednio od 59% pracowników administracyjnych do 67% zarówno studentów, jak i pracowników technicznych. I znów powodem obaw i niewykonaniem masażu serca u dziecka był najczęściej brak wiedzy na ten temat (od 18% pracowników administracyjnych do 29% uczniów). Kolejna poruszona kwestia to gotowość wykonania sztucznego oddychania u dziecka, którą również zadeklarowała znaczna część badanych: od 59% pracowników administracyjnych do 73% zarówno uczniów, jak i pracowników technicznych. W obliczu powyższego dane wskazujące na powody niewykonania sztucznego oddychania u dziecka nie były zaskakujące. Najistotniejszym powodem znów był brak wiedzy na temat udzielania pierwszej pomocy: od 7% pracowników technicznych do 25% studentów. W jednym przypadku, wśród pracowników administracyjnych, co stanowiło 6% tej grupy, zaznaczono możliwość zakażenia. Wszystkie Tab. 3. Wiedza mieszkańców Wielkopolski na temat aspektów prawnych udzielania pierwszej pomocy Table 3. The knowledge of inhabitants of Wielkopolska concerning legal aspects of giving first aid Lp. Uczniowie n = 97 Studenci n = 121 Administracja n = 17 Techniczni n = 15 9. Czy jest obowiązek prawny? wiem 10. Kogo dotyczy: Wszystkich obywateli Z wykształceniem medycznym Inne 11. Czy niepoprawna pomoc grozi skutkami prawnymi? wiem 12. Uzasadnienie p.11: Uszczerbek, zgon Połamanie żeber/ pogorszenie stanu Ważna jest chęć/intencja pomocy Odpowiedzialność dotyczy tylko fachowca 87 (90%) 85 (88%) 2 (2%) 1 (2%) 30 (31%) 37 (38%) 30 (31%) 11 (11%) 3 (3%) 7 (7%) 111 (92%) 10 (8%) 99 (82%) 14 (12%) 2 (6%) 41 (34%) 45 (37%) 35 (29%) 21 (17%) 7 (6%) 22 (18%) 11 (65%) 5 (30%) 1 (5%) 12 (70%) 3 (30%) 5 (29%) 12 (80%) 11 (73%) 3 (27%) 5 (33%) 6 (40%) 13. Czy można nie podjąć działań ratowniczych? wiem 14. Jeśli tak to kiedy? Zagrożenie życia pacjenta Lekkie urazy Brak wiedzy nt. udzielania pomocy Stan krytyczny pacjenta Własne bezpieczeństwo Inne np. pacjent pod wpływem alkoholu itp. 15. Laik może zakończyć resuscytację, gdy: Przyjazd lekarza/karetki Sukces Po kilku minutach Brak sił Karetka, sukces Zgon pacjenta 33 (34%) 33 (34%) 30 (3%) 3 (3%) 41 (42%) 17 (18%) 3 (3%) 7 (7%) 7 (6%) 86 (71%) 17 (14%) 17 (14%) 27 (22%) 29 (24%) 5 (4%) 17 (14%) 4 (3%) 54 (45%) 9 (7%) 6 (5%) 16 (13%) 22 (18%) 6 (5%) 9 (53%) 13 (76%) 2 (12) 7 (47%) 5 (33%) 9 (60%)

132 Adam Pytliński i inni uzyskane wyniki zamieszczono w tabeli 3.

Czy społeczeństwo Wielkopolski posiada wiedzę dotyczącą prawnego obowiązku udzielania pierwszej pomocy? 133 cd. Tab. 3. 16. W działaniach ratowniczych priorytetem jest: Ratowanie ludzi Pomoc i zabezpieczenie ofiary/miejsca Szybkie zdecydowane działanie zaszkodzić bardziej Wezwanie pomocy Własne bezpieczeństwo 17. Najbardziej obawia się: Zarażenia Brak wiedzy/umiejętności Odpowiedzialności prawnej Zaszkodzenia (uszczerbek, źle) Czy pomoc będzie skuteczna Zgonu pacjenta 18. Czy ma wystarczającą wiedzę? wiem 32 (33%) 4 (4%) 9 (9%) 2 (2%) 6 (6%) 7 (7%) 42 (43%) 8 (8%) 72 (74%) 15 (15%) 65 (67%) 16 (18%) 69 (57%) 2 (2%) 8 (7%) 24 (20) 8 (7%) 16 (13%) 34 (28%) 79 (65%) 6 (5%) 14 (12%) 89 (74%) 18 (14%) 11 (65%) 10 (59%) 9 (53%) 14 (82%) 9 (60%) 5 (33%) 11 (73%) 4 (27) 19. Jest gotowy do podjęcia resuscytacji dorosłego 65 (67%) 101 (83%) 12 (71%) 10 (67%) 20. Czy wykona masaż serca u dorosłego? 21. Jeśli nie to dlaczego? Obawa zaszkodzenia Brak wiedzy 22. Czy wykona sztuczne oddychanie u dorosłego? 23. Jeśli nie to dlaczego? Obawa zaszkodzenia Brak wiedzy Tylko wezwanie pomocy Obawa zarażenia 64 (66%) 33 (34%) 19 (20%) 27 (28%) 74 (76%) 23 (24%) 23 (24%) 102 (84%) 19 (16%) 19 (18%) 93 (77%) 24 (20%) 19 (16%) 2 (2%) 10 (59%) 7 (41%) 4 (24%) 11 (65%) 9 (60%) 4 (27%) 11 (73%) 24. Jest gotowy do podjęcia resuscytacji dziecka 75 (77%) 92 (76%) 12 (71%) 12 (80%) 25. Czy wykona masaż serca u dziecka? 26. Jeśli nie to dlaczego? Obawa zaszkodzenia Brak wiedzy 27. Czy wykona sztuczne oddychanie u dziecka? 28. Jeśli nie to dlaczego? Obawa zaszkodzenie Brak wiedzy Tylko wezwanie pomocy Obawa zarażenia 59 (61%) 36 (37%) 28 (29%) 71 (73%) 26 (27%) 23 (24%) 81 (67%) 40 (33%) 34 (28%) 84 (69%) 37 (31%) 30 (25%) 10 (59%) 10 (59%) 7(41%) 10 (67%) 11 (73%) Dyskusja Analizując powyższe wyniki na szczególną uwagę zasługuje ogromna niekonsekwencja w pojmowaniu, czy też interpretowaniu powszechnie istniejącego obowiązku prawnego związanego z udzielaniem pierwszej pomocy przez część obywateli. Na pytanie, czy w Polsce istnieje obowiązek prawny dotyczący udzielania pierwszej pomocy zdecydowana większość respondentów odpowiedziała twierdząco, a najliczniejszymi grupami byli uczniowie i studenci. Mimo tego zadowalającego faktu aż 30% pracowników administracyjnych i 20% pracowników technicznych

134 Adam Pytliński i inni zaprzeczyło temu. Wskazuje to na brak dostatecznej wiedzy wśród społeczeństwa dotyczącej obowiązku udzielania poszkodowanemu pomocy. Wydawałoby się, że informacje przekazywane w mediach, a szczególnie na kursach prawa jazdy, co do konieczności niesienia pierwszej pomocy są wystarczające. Autorom artykułu nie udało się znaleźć jednolitych, standaryzowanych wytycznych co do realizacji programu udzielania pierwszej pomocy w ramach kursów na prawo jazdy [6]. Podobny problem związany z udzielaniem pierwszej pomocy przez świadka zdarzenia opisali także inni autorzy i zwrócili uwagę na konsekwencje prawne odstąpienia od jej udzielenia [7, 8]. Spośród badanych, świadomych istnienia obowiązku udzielania pierwszej pomocy przeważająca ilość respondentów stwierdziła, że ten obowiązek dotyczy wszystkich obywateli, natomiast w grupie pracowników technicznych aż 27% osób stwierdziło, że ten obowiązek dotyczy jedynie osób posiadających zawody medyczne lub pokrewne. Stwierdzenie to jest jednoznaczne z tym, że ta grupa społeczeństwa swoją odpowiedzialność za udzielenie pierwszej pomocy zrzuca na zawody medyczne. Z takim stwierdzeniem nie można się zgodzić i w świetle obowiązującego prawa taka postawa stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia poszkodowanych. mogą oni mylić terminu pierwsza pomoc, który dotyczy elementarnych czynności udzielenia pomocy człowiekowi w stanie zagrożenia życia z terminem pomocy medycznej, który określa zakres fachowych czynności wykonywanych przez profesjonalistów. Osoby, które swoją odpowiedzialność zrzucają na innych być może nie zdają sobie sprawy z tego, że sami mogą uratować drugiego człowieka przed przyjazdem zespołu medycznego. Należałoby uświadomić społeczeństwu, że podjęcie pierwszej pomocy, np. poprzez rozpoczęcie czynności resuscytacyjnych nie ma tylko na celu przywrócenia funkcji życiowych, lecz ich podtrzymanie aż do przyjazdu zespołu medycznego. Roman M. i współ. w artykule z 2008 roku podali, że na terenie miasta Poznania tylko w 19,8% przypadków świadek zdarzenia podjął podstawową resuscytację [9]. Łącząc odpowiedź na pytanie dotyczące obowiązku prawnego udzielania pierwszej pomocy, gdzie zdecydowana większość badanych odpowiedziała twierdząco, z pytaniem czy można nie podjąć działań ratunkowych zaskakujące jest to, że od 34% uczniów do 71% studentów (w tym studentów prawa) dopuściło taką ewentualność! W tym miejscu należałoby zamieścić szczegółową analizę odpowiedzi studentów prawa. Grupa ta liczyła 20 osób, co stanowiło 8% całości badanej grupy. Studenci prawa w zdecydowanej większości zgodni byli co do tego, iż w Polsce istnieje obowiązek prawny niesienia pomocy. iej odpowiedzi udzieliło 65% studentów prawa. Pozostała część zaprzeczyła temu. Jednakże tylko 60% studentów prawa świadomych takiego obowiązku stwierdziło, że dotyczy on wszystkich obywateli, natomiast aż 20% spośród nich stwierdziło, że obowiązek ten dotyczy osób z wykształceniem medycznym, pokrewnym medycynie i innym zawodom, takim jak policja i strażacy. Na pytanie, czy można nie podjąć działań ratowniczych aż 65% studentów prawa odpowiedziała twierdząco. Najczęstszym powodem odstąpienia od działań ratowniczych był: brak dostatecznej wiedzy na temat niesienia pomocy (30%), a także zagrożone własne bezpieczeństwo (10%). Co było powodem takiego rozumowania respondentów? Być może nieumiejętność prawidłowej interpretacji i rozumienia prawa. W tym momencie można by zauważyć pewną niekonsekwencję w pojmowaniu, czy też interpretowaniu powszechnie istniejącego obowiązku prawnego przez tą część obywateli. że inni autorzy opisali brak znajomości regulacji prawnych dotyczących obowiązku podjęcia pierwszej pomocy [10]. Paradoksalnie dla respondentów częstym powodem nieudzielania pomocy było zagrożenie życia poszkodowanego (takiej odpowiedzi udzieliło 18% pracowników administracyjnych, 20% pracowników technicznych i 22% uczniów). Jeżeli zagrożenie życia poszkodowanego mogło być powodem odstąpienia od działań ratunkowych, to co w takim razie pozwalałoby na podjęcie tych działań? Czyżby dobry, stabilny stan pacjenta? Stanowi to ewidentny absurd rozumowania. Wnioski Opinia społeczeństwa Wielkopolski na temat odpowiedzialności prawnej za udzielenie bądź brak udzielenia pierwszej pomocy jest zróżnicowana. Większość ankietowanych zgodna była, iż w Polsce istnieje prawny obowiązek udzielenia pomocy, jednak przeciwnego zdania było nawet 30%. Czyli społeczeństwo nie ma pełnej świadomości prawnej dotyczącej udzielania pierwszej pomocy. Społeczeństwo Wielkopolski nie posiada podstawowej wiedzy dotyczącej udzielania pierwszej pomocy, większość osób podjęłaby działania ratownicze, ale aż 30% nie podjęłoby żadnych działań. Najczęstsze obawy związane z udzielaniem pierwszej pomocy dotyczyły: spowodowania u poszkodowanego większego uszczerbku, braku wiedzy i umiejętności dotyczących metod udzielania pierwszej pomocy oraz zarażenia. Około 35% badanych obawiało się skutków prawnych nieprawidłowo udzielonej pomocy. Studenci prawa, którzy w przyszłości będą je tworzyć i egzekwować mają wybiórczą wiedzę na temat obowiązku udzielania pomocy i część z nich najlepiej przerzuciłaby ten obowiązek na innych. Celem poprawy istniejącej sytuacji należałoby zachęcić społeczeństwo do uczestnictwa w kursach pierwszej pomocy. Na kursach powinny być przekazywane rzetelne informacje na temat aspektów prawnych udzielania pomocy przedmedycznej.

Czy społeczeństwo Wielkopolski posiada wiedzę dotyczącą prawnego obowiązku udzielania pierwszej pomocy? 135 Pozwoliłoby to uniknąć nieuzasadnionych obaw nie podjęcia czynności ratowniczych, czy też ucieczki z miejsca zdarzenia. Doskonałym polem do działań mogłyby być kursy prawa jazdy, na których odpowiednio przygotowane osoby (zgodnie z UPRM) przekazywałyby jednakowe w całej Polsce standardy. Istniejące niedomówienia skutkują tym, iż nieświadome społeczeństwo bardzo często interpretuje prawo w wygodny dla siebie sposób. wiedza w tej sferze życia skutkuje także brakiem aktywności społecznej i poczuciem obywatelskiego obowiązku. Zatem ogromną rolę mogłyby odegrać środki masowego przekazu, które z racji możliwości szerokiego dostępu i kształtowania zachowań prospołecznych, powinny promować i wspierać edukację w tym zakresie. Piśmiennictwo 1. Najbauer L., Badowicz B., Pakulski C.: Odpowiedzialność prawna za udział w indywidualnej akcji ratowniczej. Med. Intens. Rat., 2003, 6(3), 161-166. 2. Sans S., Kesteloot H., Kromhout D.: The burden of cardiovascular diseases mortality in Europe. Task Force of the European Society of Cardiology on Cardiovascular Mortality and Morbidity Statistics in Europe. Eur. Heart J., 1997, 18, 1231-48. 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Dziennik Ustaw 1997 nr 88 poz. 553. 4. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym z dnia 8 września 2006 roku, Dziennik Ustaw 2006 nr 191 poz. 1410. 5. European Resuscitation Guidelines for Resuscitation 2005. Resuscitation, 2005, 67S, 1-189. 6. Przykładowe adresy internetowe programów kursów na prawo jazdy: www.wordy.pl, www.word.waw.pl, www. word.poznan.pl, www.lok.org.pl, www.far.org.pl. 7. Toth K.: Health care worker and the obligation of rendering first aid. Lekarsky Obzor., 2001;50(1):31-32. 8. Caprioli L.C., Ciavarella M., Sacco A.: Juridical and medical/legal aspects of the responsibility of workers appointed to carry out first aid. Med. Lav., 2005, 96(1), 63-70. 9. Roman M., Gaca M.: Analiza podjętych czynności w zewnątrzszpitalnym nagłym zatrzymaniu krążenia przez wybrane zespoły ratownictwa medycznego w Poznaniu. Med. Intens. Rat., 2008, 2, 93-100. 10. Żaba Cz., Żaba Z., Orłowski M., Klimberg A., Świderski P.: Prawno-medyczne problemy udzielania pierwszej pomocy. Arch. Med. Sąd. i Kryminol. 2007, 57(1), 128-33. Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Grześkowiak Zakład Dydaktyki Anestezjologii i Intensywnej Terapii ul. Św. Marii Magdaleny 14 61-861 Poznań