MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich 2004-2006 Informacji udziela: Mieczysław Paradowski Tel.: 623 25 55 e-mail: mieczyslaw.paradowski@minrol.gov.pl WARSZAWA, LUTY 2003 ROK
ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ROLNO ŻYWNOŚCIOWEGO W POLSCE... 6 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Polski oraz charakterystyka gospodarstw rolnych... 6 1.2. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej w Polsce... 9 1.3. Infrastruktura w rolnictwie i na obszarach wiejskich... 13 1.3.1 Infrastruktura techniczna... 13 1.3.2. Infrastruktura społeczna... 16 1.4. Przetwórstwo artykułów rolnych w Polsce... 17 1.4.1. Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce... 18 1.4.2. Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce... 18 1.4.3. Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw w Polsce... 19 1.4.4. Przetwórstwo zbóż... 19 1.4.5. Przemysł cukrowniczy... 19 1.4.6. Przemysł ziemniaczany (skrobiowy)... 20 1.4.7. Przetwórstwo artykułów rolnych na cele nieżywnościowe... 20 ROZDZIAŁ 2. NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY I MOŻLIWOŚCI ROZWOJU SEKTORA ROLNO-ŻYWNOŚCIOWEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH... 22 2.1. Problemy rozwoju rolnictwa... 23 2.1.1. Siła robocza... 23 2.1.2. Struktura gospodarstw rolnych... 23 2.1.3. Integracja pozioma i pionowa w sektorze rolno żywnościowym... 24 2.1.4. Niedobór kapitału... 24 2.1.5. Dostosowanie gospodarstw rolnych do wymagań UE... 25 2.2. Możliwości rozwoju rolnictwa... 25 2.2.1. Zasoby wytwórcze i stan środowiska naturalnego... 25 2.2.2. Struktura wieku ludności... 26 2.2.3.Pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa... 26 2.3. Problemy rozwoju obszarów wiejskich... 26 2.3.1. Zatrudnienie... 26 2.3.2. Poziom wykształcenia ludności wiejskiej... 27 2.3.3. Stan rozwoju infrastruktury wiejskiej... 27 2.4. Możliwości rozwoju obszarów wiejskich... 28 2.4.1. Tworzenie dodatkowego źródła dochodu w gospodarstwach rolnych oraz tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem... 28 2.4.2. Zachowanie tradycyjnych form zagospodarowania przestrzennego oraz walorów środowiskowych... 29 2.4.3. Rozwój agroturystyki... 29 2.5. Problemy przemysłu rolno-spożywczego... 29 2.5.1. Efektywność i wydajności pracy w przemyśle rolno-żywnościowym... 29 2.5.2. Wyposażenie techniczne... 30 2.5.3. Baza surowcowa... 30 2.5.4. Poziom bezpieczeństwa i jakości artykułów rolno-spożywczych oraz dostosowanie do standardów UE... 30 2.5.5. Zarządzanie, marketing, dystrybucja... 32 2.5.6. Problemy handlu hurtowego artykułami rolnymi... 32 2.6. Możliwości rozwoju przetwórstwa... 32 2.6.1. Zaplecze surowcowe... 32 2
2.6.2. Potencjał przetwórczy... 33 2.6.3. Zmiany struktury produkcji w kierunku zwiększenia stopnia przetworzenia żywności... 33 2.6.4. Innowacyjność w dziedzinie produktów finalnych przetwórstwa rolno spożywczego... 33 2.6.5. Racjonalizacja zarządzania i działalności marketingowej w przetwórstwie rolno spożywczym... 34 2.6.6. Poprawa standardów higienicznych i jakościowych w przetwórstwie... 34 2.6.7. Wykorzystanie bliskości dużych rynków zbytu (krajowego i zagranicznych)... 34 2.6.8. Rozwój rynków hurtowych... 35 2.7. Nadrzędne cele rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich... 36 CEL 1. Poprawa konkurencyjności gospodarki rolno żywnościowej... 36 1.1. Poprawa efektywności ekonomicznej i produktywności gospodarki rolno żywnościowej... 36 1.2. Poprawa dochodów w rolnictwie i na wsi... 37 1.3. Poprawa bezpieczeństwa żywności i jej jakości oraz rynkowe ukierunkowanie produkcji... 37 CEL 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 37 2.1. Wielofunkcyjność rolnictwa...37 2.2. Ograniczenie bezrobocia ludności wiejskiej... 38 2.3. Poprawa warunków życia ludności i rozwoju funkcji gospodarczych i społecznych wsi... 38 ROZDZIAŁ 3. POWIĄZANIA SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH Z PROGRAMAMI REALIZOWANYMI W OKRESIE PRZEDAKCESYJNYM... 39 3.1. Działania w zakresie restrukturyzacji sektora żywnościowego i aktywizacji obszarów wiejskich... 39 3.1.1 Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 39 3.1.2. Tworzenie nowych miejsc pracy w produkcji pozarolniczej, usługach i handlu na obszarach wiejskich... 40 3.1.3. Szkolenia zawodowe... 41 3.1.4. Rozwój infrastruktury techniczno-produkcyjnej na obszarach wiejskich... 42 3.1.5 Inwestycje w przetwórstwie artykułów rolnych... 43 3.2. Pomoc Unii Europejskiej w ramach programów przedakcesyjnych... 43 3.2.1. Program PHARE... 43 3.2.2. Program SAPARD jako instrument wsparcie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego... 46 ROZDZIAŁ 4. CELE, STRATEGIA I PRIORYTETY PROGRAMU RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH... 48 4.1. Dotychczasowe strategiczne dokumenty programowe... 48 4.2. Dotychczasowa polska polityka wobec wsi i rolnictwa... 50 4.3. Relacje między SOP a innymi programami wspólnotowymi... 51 4.3.1. Wspólna Organizacja Rynków (Common Market Organisations)... 51 4.3.2. Instrumenty towarzyszące... 53 4.3.3. Inne programy strukturalne... 54 4.3.4. Analiza zgodności celów nadrzędnych rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce z instrumentami polityki strukturalnej w UE... 55 4.4. Uzasadnienie wyboru celów i priorytetów... 57 4.5. Wybór priorytetów... 60 4.6. Efekty oddziaływania Programu... 62 3
4.7. Uzasadnienie podziału środków finansowych w ramach SOP... 63 ROZDZIAŁ 5. OPIS DZIAŁAŃ SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO I ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH... 65 5.1. Priorytet 1 Wspieranie zmian i dostosowań w rolnictwie... 65 5.1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 65 5.1.2. Ułatwienie startu młodym rolnikom... 67 5.1.3. Szkolenia... 69 5.1.4. Wsparcie doradztwa rolniczego... 71 5.1.5. Scalanie gruntów... 72 5.1.6. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi... 74 5.2. Priorytet II Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 76 5.2.1. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego... 76 5.2.2. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów... 78 5.2.3. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem... 80 5.2.4. Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych... 81 5.3. Priorytet Rozwój i dostosowanie do norm WE przetwórstwa artykułów rolnych... 82 5.3.1 Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych... 82 5.4. Pomoc techniczna... 85 ROZDZIAŁ 6. SYSTEM WDRAŻANIA... 88 6.1 Uwagi ogólne... 88 6.2. Zarządzanie SOP Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich... 88 6.2.1. Instytucja Zarządzająca... 88 6.2.2 Komitet sterujący SPO... 89 6.2.3. Regionalny Komitet sterujący... 89 6.3. Zarządzanie finansowe oraz kontrola... 91 6.3.1. Rola Instytucji Płatniczej...91 6.3.2 Rola Jednostki Monitorująco-kontrolnej... 92 6.3.3 Rola Instytucji Zarządzającej w zarządzaniu finansowym... 92 6.3.4 Rola Beneficjentów Końcowych... 93 - ostateczni odbiorcy usług i inwestycji.... 93 6.3.4.1 Instytucje Wdrażające... 93 6.3.6 Kontrola pogłębiona SPO... 95 6.3.9 Rozwiązania w zakresie zbierania, przetwarzania i elektronicznego przekazywania danych... 98 6.4. Monitorowanie... 104 6.4.1. Procedury monitoringu... 104 6.4.2. Komitet monitorujący... 104 6.4.3 Skwantyfikowane cele, podstawowe wskaźniki monitorowania... 106 6.5 Ocena (ewaluacja)... 106 6.6 Proces konsultacji Programu... 107 6.6.1 Przebieg procesu konsultacji społecznych Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich... 107 4
6.7 Raporty i promocja... 110 6.7.1 Raporty okresowe... 110 6.7.2 Informacja i promocja... 110 ROZDZIAŁ 7. SPÓJNOŚĆ I ZGODNOŚĆ PROGRAMU Z POLITYKAMI WSPÓLNOTOWYMI...112 7.1. Polityka konkurencji... 112 7.2. Zasady zamówień publicznych... 112 7.3. Polityka ochrony środowiska... 112 7.4. Spójność społeczno gospodarcza... 113 7.5. Równość statusu kobiet i mężczyzn... 114 7.6. Polityka zatrudnienia... 114 7.7. Instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej... 115 7.8. Inne działania strukturalne i pomoc państwa... 115 ROZDZIAŁ 8. OCENA EX-ANTE SPO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO I ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH...117 ZAŁĄCZNIKI...125 5
ROZDZIAŁ 1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ROLNO ŻYWNOŚCIOWEGO W POLSCE W Polsce obszar wiejski, zgodnie z terminologią Głównego Urzędu Statystycznego, zdefiniowano jako terytorium pozostające poza granicami administracyjnymi miast, odmiennie niż w Unii Europejskiej i OECD, w których o podziale decyduje gęstość zaludnienia. W Polsce istnieje: a) 884 miast, w tym 576 małych miast stanowiących siedziby gmin miejsko wiejskich; b) 56 769 miejscowości wiejskich, w tym: 42 804 wsi; 13 965 kolonii, przysiółków i osad. 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Polski oraz charakterystyka gospodarstw rolnych W Polsce sektor rolny ma większe niż w krajach Zachodniej Europy znaczenie społecznogospodarcze. Wciąż istnieją regiony, w których rolnictwo pełni rolę jednej z głównych gałęzi gospodarki, wpływającą na poziom ich rozwoju i standard życia mieszkańców. Udział rolnictwa w wytworzonym Produkcie Krajowym Brutto (łącznie z łowiectwem i leśnictwem) w 2001 r. wynosił 3,3% i wykazywał tendencję spadkową (w 1989 r. było to 12,9%, w 1990 r. 8,3%, w 1995 r. 6,0%). W 2001 r. w Polsce było 1885,8 tys. gospodarstw rolnych, o powierzchni powyżej 1 ha, z tego 1884,2 tys. gospodarstw rolnych należało do sektora prywatnego, 1,6 tys. do sektora publicznego. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego w 2001 r. wynosiła 9,5 ha, w tym 8,3 ha stanowiły użytki rolne. Według danych Spisu Rolnego z 1996 r. spośród 2 041,4 tys. indywidualnych gospodarstw (powyżej 1 ha): 49,4 tys. (tj. 2,4%) gospodarstw nie prowadziło stale lub czasowo produkcji rolnej; 260,0 tys. (tj. 12,7%) produkowało wyłącznie na własne potrzeby; 764,4 tys. (tj. 37,4%) produkowało głównie na własne potrzeby, a nadwyżki sprzedawało na rynku; 967,5 tys. (tj. 47,4%) produkowało głównie na rynek podmioty te będą stanowiły podstawową grupę docelową w zakresie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Wśród gospodarstw produkujących na rynek, z działalności rolniczej utrzymuje się wyłącznie lub głównie 72,8% użytkowników, podczas gdy z całego zbioru indywidualnych gospodarstw rolnych tylko 45,5%. Ponad 90% gospodarstw produkujących głównie na rynek to gospodarstwa o powierzchni 15 i więcej hektarów użytków rolnych. Wśród gospodarstw o powierzchni od 1 do 5 ha aż 75% produkowało wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, a dodatkowo 3,8% gospodarstw nie prowadzi działalności rolniczej (stale lub czasowo). Dane te wskazują, że gospodarstwa o małej powierzchni w niewielkim stopniu uczestniczą w zaopatrzeniu rynku. 6
Tabela 1. Liczba indywidualnych gospodarstw oraz użytkowanie gruntów według grup obszarowych w latach 1996 i 2000 Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha) Liczba gospodarstw ogółem (w tys.) Powierzchnia użytków rolnych (w tys. ha) 1996 2000 1996 2000 Zmiany w powierzchni użytków rolnych 2000/1996 (w %) 1996 = 100 Razem 2041 1880 14259 13510 94,7 1-2 462 448 651 645 99,0 2-3 282 270 690 651 94,3 3-5 386 345 1509 1336 88,6 5-10 521 448 3713 3183 85,7 10-15 217 185 2631 2246 85,4 15-20 89 83 1530 1442 94,2 20-30 56 62 1323 1478 111,7 30-50 19 27 719 997 138,7 50 i więcej 9 12 1493 1532 102,6 Źródło: Powszechny Spis Rolny1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa1997; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2000 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001. Polska posiada duże zasoby ziemi rolniczej, jednakże struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie. W strukturze gospodarstw rolnych dominują liczebnie gospodarstwa małe, o powierzchni 1 5 ha; stanowią one ponad połowę (56%) ogólnej liczby gospodarstw i użytkują ok. 19% użytków rolnych. W ostatnich latach zarówno liczba tych gospodarstw jak i łączna powierzchnia gruntów przez nie użytkowanych wykazują niewielką tendencję spadkową. Największą liczebnie grupę gospodarstw stanowią w Polsce gospodarstwa o powierzchni 5 10 ha. Stanowią one 24% ogólnej liczby gospodarstw i użytkują 24% gruntów. W tej grupie gospodarstw oraz w grupie obszarowej 10 15 ha notuje się największy spadek zarówno liczby jak i łącznego obszaru użytków rolnych.. Do grupy gospodarstw o powierzchni większej niż 30 ha należy 2% gospodarstw, przy czym użytkują one łącznie 19% ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju. Szczególnie duży przyrost zarówno liczby jak i użytkowanej łącznie powierzchni (o 38,7 % w latach 1996 2000) dotyczy gospodarstw posiadających 30 50 ha. Średnia wielkość gospodarstwa w Polsce wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wynosi w małopolskim 3,2 ha i podkarpackim 3,3 ha. Największą średnią powierzchnią charakteryzują się gospodarstwa w województwach północnych, gdzie 1 indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje powyżej w warmińsko mazurskim 17,4 ha, zachodniopomorskim 13,9 ha i pomorskim 12,9 ha). 7
Wykres 1. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w województwach (w ha). 18,0 16,0 14,0 12,0 9,5 11,7 10,8 9,7 11,3 12,9 17,4 10,0 13,9 10,0 8,0 6,3 6,7 7,3 6,0 3,2 3,3 4,3 4,5 4,0 2,0 0,0 Źródło: GUS Dolnośląskie Kujawsko - Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Większość indywidualnych gospodarstw rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego 20% w 6 i więcej działkach. Odległość działek od siedziby gospodarstwa wynosi w niektórych przypadkach nawet powyżej 10 km (w 3,9% gospodarstw). Tabela 2. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Polsce w 1996 r. Liczba działek składających się na gospodarstwo Podkarpackie Podlaskie Pomorskie w liczbie gospodarstw Śląskie Świętokrzy skie Warmińsko - Mazurskie Udział procentowy Wielkopolskie Zachodniopomorskie w powierzchni użytków rolnych 1 16,5 8,8 2-3 40,6 28,2 4-5 22,3 21,9 6-9 14,3 18,7 10 i więcej 6,3 22,4 Źródło: Powszechny Spis Rolny1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997. Generalnie rolnictwo polskie zachowało tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w większości prowadzą produkcję wielokierunkową, stosując metody ekstensywne. W 1998 r. wydajność pracy w rolnictwie stanowiła niespełna 25% średniej wydajności w gospodarce narodowej. Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory w 2001 roku wyniosło 90,8 kg NPK na 1 ha (od 132,0 kg NPK na 1 ha użytków rolnych w woj. opolskim do 52,1 kg w woj. podkarpackim). Pestycydów zużywa się w Polsce kilkakrotnie mniej niż w krajach UE tj. 0,62 kg/ha użytków rolnych. Produkcja zwierzęca jest ekstensywna i opiera się głównie na własnej bazie paszowej. Ze względu na niską intensywność produkcji, rolnictwo nie wpłynęło znacząco na przekształcenie środowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w połączeniu z dużymi zasobami siły roboczej, tworzą warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego. 8
W 2001 r. istniało 13,5 tys. zarejestrowanych kwater agroturystycznych, jednakże szacuje się, iż wiejska baza noclegowa jest znacznie większa w związku ze znaczną liczbą tego typu gospodarstw nie objętych rejestracją. Zdecydowana większość krajowego potencjału gospodarstw agroturystycznych skoncentrowana jest w czterech województwach: małopolskim, warmińsko mazurskim, pomorskim oraz podlaskim. Rozwój turystyki na obszarach wiejskich może stanowić dodatkowe źródło dochodów oraz potencjalne nowe miejsca pracy dla ludności wiejskiej. Główną słabość polskiego rolnictwa stanowi rozdrobnienie struktury obszarowej gospodarstw. Ma to wielorakie skutki ekonomiczne i społeczne: stanowi o niskim dochodzie rolników i ich rodzin, uniemożliwia akumulację kapitału niezbędnego dla podjęcia inwestycji mogących podnieść efektywność gospodarstw. Rolnik wytwarzający niewielkie ilości produktów w dużym asortymencie ma trudności z utrzymaniem wysokiej jakości (dotyczy to zwłaszcza mleka) i zbytem produkcji. Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce jest mniej zaawansowany niż w krajach Europy Zachodniej. Produkcja ekologiczna w Polsce rozwija się stopniowo, istnieje około 1700 gospodarstw posiadających certyfikaty zgodności w rolnictwie ekologicznym. Z drugiej jednak strony polskie rolnictwo posiada wiele uwarunkowań sprzyjających produkcji ekologicznej, np.: duże zasoby siły roboczej czy ekstensywny charakter produkcji rolniczej. 1.2. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej w Polsce Liczba ludności Polski w 2001 r. wynosiła 38,632 mln. osób. Na obszarach wiejskich mieszkało 38,3% ogółu ludności, to jest 14 785 tys. osób, w tym 7 386 tys. mężczyzn i 7 399 tys. kobiet. Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; 66% od 100 do 500 mieszkańców; 13% od 500 do 1000 mieszkańców; tylko 6% powyżej 1000 mieszkańców. Udział ludności wiejskiej zróżnicowany jest regionalnie: od 20,2% w województwie śląskim do 59,0% w województwie podkarpackim. Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe składające się z 5 lub więcej osób, stanowią 29,7% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie12,2%. W porównaniu z miastami, obszary wiejskie charakteryzują się większym odsetkiem dzieci i młodzieży. W tej sytuacji, zapewnienie odpowiedniego systemu oświaty oraz tworzenie nowych miejsc pracy na wsi są szczególnie istotne. Należy również zaznaczyć, iż ponad 40% mieszkańców wsi stanowi ludność w wieku powyżej 40 lat. Ze względu na niższy stopień mobilności grupa ta prawdopodobnie pozostanie na obszarach wiejskich. 9
Tabela 3. Ludność Polski w 2000 roku Ludność Ogółem Na 1 km 2 Na obszarach wiejskich jako % ludności ogółem POLSKA województwa 38 644 211 124 38,3 Dolnośląskie 2 972 667 149 28,5 Kujawsko-Pomorskie 2 099 724 117 27,8 Lubelskie 2 232 054 89 53,1 Lubuskie 1 023 988 73 35,3 Łódzkie 2 643 385 145 35,2 Małopolskie 3 233 799 214 49,6 Mazowieckie 5 072 335 143 35,8 Opolskie 1 084 665 115 47,7 Podkarpackie 2 128 605 119 59,0 Podlaskie 1 221 128 61 41,5 Pomorskie 2 198 322 120 31,7 Śląskie 4 847 600 394 20,7 Świętokrzyskie 1 322 879 113 54,2 Warmińsko-Mazurskie 1 468 313 61 38,8 Wielkopolskie 3 360 899 113 42,3 Zachodniopomorskie 1 733 848 76 30,4 Źródło: "Rocznik Statystyczny Województw", Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2000 W zakresie wykształcenia w ciągu ostatniej dekady nastąpiła znacząca poprawa, jednak nadal wykształcenie pracujących w rolnictwie pozostaje na bardzo niskim poziomie ogólnym i fachowym (tabela 4). W 1995 r. 54,6% pracujących w rolnictwie posiadało tylko wykształcenie podstawowe lub podstawowe niepełne. Zaledwie 1,8% legitymuje się wykształceniem wyższym (w miastach wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 9,4%). Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego wpływu na tempo modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej. W Polsce notuje się znacznie wyższą niż w UE liczbę pracujących w rolnictwie. W części wynika to z różnic metodologicznych w liczeniu pracujących w gospodarstwach indywidualnych w Polsce do pracujących zalicza się również osoby produkujące na własne potrzeby oraz pracujących na działkach rolnych o powierzchni od 0,1 ha do 1,0 ha użytków rolnych. Według badań aktywności ekonomicznej ludności w 2001 r. w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie pracowało 2,7 mln, tj. 19% ogółu pracujących. W układzie województw najwięcej pracujących w rolnictwie na obszarach wiejskich odnotowano w województwie podlaskim (31,9%), a najmniej w śląskim (9,3%). Średnio w krajach UE udział pracujących w rolnictwie do ogółu pracujących wynosi 4,5% (najwyższy w Grecji 17%, najniższy w Wielkiej Brytanii 1,6%). 10
Poziom zatrudnienia w rolnictwie mierzony liczbą osób zatrudnionych/100 ha jest najwyższy w województwach południowej Polski, tj. w województwach: małopolskim 53,1% pracujących w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych, w podkarpackim 46,8%, świętokrzyskim 38,9%, śląskim 32,9%. Mimo, że w województwie śląskim jest najmniej osób zatrudnionych w rolnictwie w skali kraju, to w stosunku do niewielkiej powierzchni użytków rolnych w tym województwie (638617 ha) daje wysoki wskaźnik zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych. Najmniej zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (7,1%), warmińsko - mazurskim (8,8%), lubuskim (9,9%) i pomorskim (11,9%). Województwa te charakteryzują się niskim poziomem zatrudnienia w stosunku do powierzchni użytków rolnych. Wykres 2. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwach. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwie 60,0 53,1 50,0 46,8 38,9 40,0 30,0 20,0 10,0 13,7 17,1 29,3 9,9 27,1 24,6 17,7 18,9 11,9 32,9 8,8 18,1 7,1 0,0 Dolnośląskie Kujawsko - Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Źródło: GUS Udział pracujących w rolnictwie maleje w wolnym tempie, głównie z powodu braku miejsc pracy poza rolnictwem. Należy podkreślić, że przy ogólnie wysokim poziomie zatrudnienia w rolnictwie, w niektórych regionach (głównie na wschodzie Polski) występuje problem braku następców w gospodarstwach i wyludniania się terenów wiejskich. Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko - Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Tabela 4. Struktura wykształcenia ludności powyżej 15 roku życia w latach 1988 i 1995 Poziom wykształcenia 1988 1995 ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś Wyższe 6,5 9,4 1,8 6,8 9,8 1,9 Pomaturalne 1,6 2,0 1,0 2,6 3,3 1,3 Średnie 6,7 9,3 2,6 7,1 9,6 3,0 Średnie zawodowe 39,9 43,8 33,7 43,3 45,9 39,2 w tym zasadnicze zawodowe 23,6 23,2 24,2 25,9 24,6 28,0 Podstawowe 38,8 32,2 49,2 33,7 27,6 43,8 Niepełne podstawowe lub bez 6,1 2,9 11,2 6,3 3,6 10,8 wykształcenia Inne 0,4 0,4 0,5 0,2 0,2 0,0 Źródło: Spis powszechny 1988, Spis na próbie reprezentacyjnej 1995. 11
W wyniku zmian i przekształceń strukturalnych w Polsce obszary wiejskie zostały dotknięte problemem bezrobocia. Według Głównego Urzędu Statystycznego w czerwcu 2002 r. na wsi było 1 368,7 tys. osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy (42,7% ogółu bezrobotnych w Polsce), co przekłada się na stopę bezrobocia na poziomie 17,4%. W Polsce właściciele i posiadacze gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych nie mogą rejestrować się jako bezrobotni według szacunków w rolnictwie indywidualnym ok. 1 mln osób nie znajduje zatrudnienia i stanowi tzw. bezrobocie ukryte, zaś blisko 70% osób pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy. Od początku wprowadzania reform, rolnictwo przejmuje nadwyżki siły roboczej powstające w gospodarce, co w połączeniu z rozdrobnioną strukturą obszarową gospodarstw, stanowi o przeludnieniu agrarnym i narastaniu ukrytego bezrobocia. Wskaźnik bezrobocia na wsi zróżnicowany jest regionalnie. Największą stopą bezrobocia charakteryzuje się województwo warmińsko mazurskie (33,1%) oraz zachodniopomorskie (28,9%), najmniejszą województwo małopolskie (10,4%). Jedną z przyczyn takiej regionalizacji, jest fakt, iż na terenach Ziem Północnych i Zachodnich o wiele bardziej rozwinięte było rolnictwo skolektywizowane (państwowe i spółdzielcze gospodarstwa rolne), które zostały zlikwidowane w latach 90-tych. Cechą bezrobocia na obszarach wiejskich jest również długi okres pozostawania bez pracy, a proces dopasowania się do nowych wymagań rynku pracy jest powolny. Do negatywnych zjawisk można również zaliczyć rosnącą liczbę osób bezrobotnych nieposiadających prawa do zasiłku. Sytuacja dochodowa ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich jest gorsza w zestawieniu z pozostałymi grupami. W 2000 roku średnie miesięczne dochody na osobę w gospodarstwie domowym, na podstawie badań GUS na próbie reprezentatywnej, osiągnęły 610,51 PLN, w tym 695,00 PLN w miastach i 483,03 PLN na obszarach wiejskich. Z ostatnich badań przeprowadzonych w pierwszej połowie 2001 roku wynika, że dochód wiejskich gospodarstw domowych, wraz z rolnikami, znacząco się obniżył, w stosunku do poziomu dochodów mieszkańców miast, a nawet gospodarstw utrzymujących się z emerytur. Tabela 5. Ludność związana z indywidualnymi gospodarstwami rolnymi według źródła utrzymania (bez ludności, dla której nie zbierano informacji o źródle utrzymania) Wyłączne lub główne źródło utrzymania Ogółem (w tys.) w % Liczba ludności 8 196,8 100,0 Praca we własnym gospodarstwie rolnym 1 909,0 23,3 Praca poza swoim gospodarstwem rolnym najemna w rolnictwie 41,0 0,5 Praca poza swoim gospodarstwem rolnym najemna poza rolnictwem 1 245,9 15,2 Praca poza swoim gospodarstwem rolnym na własny rachunek 123,0 1,5 Emerytura 1 114,8 13,6 Renta inwalidzka 663,9 8,1 Renta rodzinna 114,7 1,4 Zasiłek dla bezrobotnego 205,0 2,5 12
Inne niezarobkowe źródło 82,0 1,0 Na utrzymaniu, w tym: dzieci w wieku 0-14 lat. 2 696,7 1 950,8 Źródło: Powszechny Spis Rolny 1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997. 1.3. Infrastruktura w rolnictwie i na obszarach wiejskich 1.3.1 Infrastruktura techniczna Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna na wsi stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich. Nieodpowiedni stopień rozwoju infrastruktury wiejskiej nie tylko obniża standard życia i gospodarowania, lecz także decyduje o słabej atrakcyjności obszarów wiejskich dla inwestorów. Średnio na obszarach wiejskich na 100 km przypada 47,4 km dróg wojewódzkich o nawierzchni twardej. W zakresie zagęszczenia wiejskich dróg dojazdowych w 2001 r., najwyższy wskaźnik posiadało województwo dolnośląskie ponad 160 km/100 km 2 powierzchni, najniższy kujawsko pomorskie tylko około 33 km/100 km 2. Natomiast w kategorii wiejskich dróg gminnych najwyższym wskaźnikiem charakteryzowało się województwo małopolskie 89 km/100 km 2 powierzchni, najniższym zachodniopomorskie 20 km/100 km 2. W latach 1990-2000 nastąpił przyspieszony rozwój infrastruktury wsi szczególnie w zakresie zbiorowego zaopatrzenia wsi w wodę, telefonizacji wsi oraz gazyfikacji wsi. Jednakże występują duże dysproporcje w realizacji inwestycji z zakresu wodociągów a inwestycjami mającymi na celu zagospodarowanie ścieków. W 2000 r. 1453,3 tys. gospodarstw posiadało dostęp do bieżącej wody, a tylko 292,4 tys. gospodarstw zostało podłączonych do kanalizacji. Tabela 6. Wyposażenia gospodarstw domowych w instalacje (% ogólnej liczby gospodarstw domowych, stan na koniec 2000 roku) Elementy infrastruktury Obszary wiejskie w % Obszary miejskie Wodociągi 83,1 97,6 WC 63,8 90,3 Łazienka 67,6 88,3 Sieć gazowa 15,9 76,7 Centralne ogrzewanie 54,4 80,8 Źródło: Rocznik Statystyczny 2000, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001. 32,9 23,8 Według danych MRiRW na koniec 2000 roku, z wodociągów sieci komunalnej korzystało 76,5% gospodarstw indywidualnych, natomiast pozostałe korzystały z własnych ujęć. Przeciętny wskaźnik wyposażenia gospodarstw wiejskich w infrastrukturę kanalizacyjną wynosił w 1999 r. 7,7%; najniższy wskaźnik posiadało województwo lubelskie 3,5%, a najwyższy województwo zachodniopomorskie 23,9%. 13
W 1999 r. na terenach wiejskich działały 1704 oczyszczalnie ścieków w samym 1999 r. uruchomiono 229 nowych oczyszczalni ścieków, w tym 51 w woj. podkarpackim inwestycje o podobnym charakterze będą kontynuowane w celu osiągnięcia standardów unijnych w tym zakresie. W 2000 r. 15,9% rozdzielczej sieci gazowej znajdowało się na obszarach wiejskich najwięcej odbiorców gazu odnotowano w województwie małopolskim (187,6 tys.), najmniejszą w województwie kujawsko pomorskim (3,0 tys.). Na wsi istnieje około 1118 zorganizowanych wysypisk śmieci o łącznej powierzchni ok. 2183,3 ha, w tym 842 wysypiska z ekranami izolującymi i możliwością zbierania wód odciekowych, o łącznej powierzchni 1008 ha. Z wysypisk korzysta tylko 34,5% wiejskich gospodarstw domowych. W ostatnich latach obserwuje się również zahamowanie tempa przyrostu, w dziedzinie modernizacji urządzeń elektroenergetycznych. Pomimo odnotowanego w ostatnich latach dość dużego tempa rozwoju infrastruktury wsi potrzeby w tym zakresie są nadal bardzo duże. Występuje także silne zróżnicowanie regionalne w poziomie wyposażenia. Rozpoczęte działania wymagają kontynuacji, a dalszy rozwój infrastruktury powinien być zgodny z regionalnymi strategiami rozwoju. W Polsce, na powierzchni 6,66 mln ha użytków rolnych, wybudowano urządzenia melioracji wodnych szczegółowych (rowy wraz z budowlami, drenowania, deszczownie, rurociągi o średnicy poniżej 0,6m, ziemne stawy rybne, systemy nawodnień grawitacyjnych). Na uregulowanie stosunków wodnych w glebie oczekuje około 2,5 mln ha. Działaniom tym musi towarzyszyć budowa nowych urządzeń melioracji wodnych podstawowych oraz ich odbudowa i modernizacja, ponieważ funkcjonowanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych oraz ochronę użytków rolnych przed powodziami zapewniają urządzenia melioracji wodnych podstawowych (budowle regulacyjne, przeciwpowodziowe, piętrzące, upustowe, stopnie wodne, obiekty służące do ujmowania wód, kanały, rurociągi o średnicy, co najmniej 0,6m, stacje pomp, zbiorniki wodne). Spośród urządzeń melioracji wodnych podstawowych ilość urządzeń najistotniejszych dla rolnictwa przedstawia się następująco: budowle regulacyjne na ciekach naturalnych o długości 39,57 tys. km, kanały o długości 10,4 km, wały przeciwpowodziowe wraz z budowlami - 8,46 tys. km, stacje pomp - 588 szt., zbiorniki wodne o pojemności 251,97 mln m 3. Część urządzeń wymaga odbudowy i modernizacji. I tak: urządzenia melioracji wodnych szczegółowych powinny być odbudowane na powierzchni 1,31 mln ha użytków rolnych, budowle regulacyjne na 12,01 tys. km cieków naturalnych, wały na długości 2,35 tys. km i 150 stacji pomp. Stan ilościowy technicznej infrastruktury produkcyjnej użytkowanej w polskim rolnictwie, systematycznie zwiększa się. Na koniec 2000 r., indywidualne gospodarstwa rolne posiadały już: 1291,9 tys. szt. ciągników, 111,5 tys. szt. kombajnów zbożowych, 86,1 tys. szt. kombajnów ziemniaczanych, 32,7 tys. szt., kombajnów buraczanych, 130,0 tys. szt. silosokombajnów. Jednak w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych lub powierzchni uprawy wskaźniki wyposażenia znacznie odbiegają od wskaźników w krajach UE. Liczba ciągników w przeliczeniu na 100 gospodarstw jest w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii 2 do 3 razy większa niż w Polsce. Polska wyraźnie ustępuje większości krajów UE w liczbie kombajnów zbożowych w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych. Również wskaźniki wyposażenia 14
rolnictwa w pozostałe maszyny w przeliczeniu na 100 ha/uprawy są w Polsce w większości mniej korzystne niż w rozwiniętych krajach UE. Ocenia się, że wyposażenie gospodarstw rolnych w ciągniki i podstawowe maszyny, wyrażone w liczbach bezwzględnych, jest w Polsce teoretycznie wystarczające do zmechanizowania podstawowych prac w rolnictwie. Jednak sprzęt ten wymaga pilnej modernizacji i wymiany. Są to w większości maszyny stare i mało wydajne, a ich zużycie eksploatacyjne szacowane jest na około 70%. Trudności ekonomiczne większości gospodarstw rolnych powodują wydłużenie użytkowania środków technicznych i zmniejszają możliwość wymiany na sprzęt bardziej nowoczesny. Przeciętny wiek ciągnika w 2000 r. wynosił 20 lat, a jego moc 31 kw. Przykładowo, średnia moc ciągnika we Francji wynosi ponad 40 kw, we Włoszech 41 kw, w Holandii 42 kw a w Danii 45 kw. Również park kombajnów zbożowych użytkowanych w Polsce szybko się starzeje. Już ponad 60% stanowią kombajny starsze niż 10 lat. Niewielkie zakupy kombajnów nowych i znaczny import kombajnów używanych powodują dalsze pogorszenie struktury wiekowej użytkowanych kombajnów. Duża awaryjność starych maszyn oraz rozdrobnienie gospodarstw rolnych utrudniają efektywne ich wykorzystanie. W Polsce występuje duże zróżnicowanie wskaźników wyposażenia gospodarstw w sprzęt techniczny w zależności od regionu i wielkości obszarowej gospodarstw. Najkorzystniejsze wskaźniki mechanizacji prac i najwięcej nowoczesnych maszyn posiadają rolnicy w woj. wielkopolskim, lubelskim, mazowieckim. Najgorsza sytuacja występuje w woj. zachodniopomorskim, warmińsko mazurskim i świętokrzyskim. Około 50% gospodarstw rolnych (głownie małoobszarowych) nie posiada ciągnika rolniczego, a zespołowe użytkowanie sprzętu rolniczego nie jest rozpowszechnione. Reasumując, obecny stan wyposażenia polskiego rolnictwa w środki mechanizacji jest niezadowalający. Zapewnienie konkurencyjności rolnictwa polskiego w chwili wejścia do UE wymaga zdecydowanej poprawy stanu liczbowego i asortymentowego i nowoczesności sprzętu użytkowanego przez producentów rolnych, oraz rozwoju usług mechanizacyjnych. Corocznie publikowane wyniki badań statystycznych GUS, dotyczących obiektów budowlanych, podają liczbę budynków oddawanych do użytku, nie uwzględniają natomiast ubytku substancji budowlanej. Dlatego też stan budownictwa rolniczego można określić na postawie przeprowadzanych, co kilka lat spisów rolnych. Wyniki powszechnego spisu rolnego przeprowadzonego w 1996 roku wskazują że, około 1870 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce dysponowało budynkami inwentarskimi i gospodarczymi w liczbie około 4450 tys., tj. oborami, stajniami, chlewniami, stodołami, budynkami wielofunkcyjnymi, itp., w tym około 1650 tys. ogółu gospodarstw indywidualnych posiadało budynki inwentarskie, a najwięcej, bo około 47 % gospodarstw budynki wielofunkcyjne. Stan techniczny i standard tych budynków na ogół jest niski. Prawie połowa z nich została wybudowana przed 1960 rokiem, tj. 46 % obór, 50 % chlewni, 44 % stodół. Do 1996 r. zmodernizowano zaledwie 15 % budynków inwentarskich i gospodarczych. Średnia kubatura nowego budynku inwentarskiego wynosi blisko 1200 m 3, w tym w budownictwie indywidualnym 1000 m 3. Od szeregu lat utrzymuje się tendencja spadkowa w ilości oddawanych do użytku budynków produkcyjnych w rolnictwie, głównie obiektów inwentarskich. Obrazuje to poniższa tabela. 15
Tabela 7. Budynki produkcyjne oddane do użytku w rolnictwie w latach 1995 1999 Wyszczególnienie budynki kubatura w dam 3 1995 1996 1997 1998 1999 1995 1996 1997 1998 1999 Ogółem 9946 10242 8502 6908 3408 8398 8277 7378 6997 4064 Budynki inwent. 3156 2999 1969 1640 836 3612 3750 2562 2695 1439 Stodoły 1098 999 615 408 193 1151 1028 632 434 219 Pozostałe 5692 6244 5918 4860 2379 3635 3499 4184 3868 2406 W tym: w budownictwie indywidualnym 9814 10205 8433 6839 3339 8154 8219 7114 6814 3409 Budynki inwent. 3131 2997 1965 1638 828 3513 3750 2552 2675 1313 Stodoły 1094 997 615 408 193 1144 1027 632 434 219 Pozostałe 5889 6211 5853 4793 2318 3498 3442 3930 3705 1877 Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2000 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001. dam 3 = 1000 m 3 1.3.2. Infrastruktura społeczna Infrastruktura społeczna na obszarach wiejskich wykazuje cechy niedoinwestowania i niedostosowania do istniejących potrzeb. Brak postępu dotyczy szczególnie placówek kulturalnych, turystycznych, ale też szkół i placówek służby zdrowia. W 1999 r. na obszarach wiejskich zlokalizowanych było 16,0% hoteli, 50,8% moteli, 35,5% pensjonatów i 51,7% pozostałych obiektów turystycznych. Największa baza turystyczna obszarów wiejskich znajdowała się w województwie małopolskim (1211 obiektów) i zachodniopomorskim (1171). Natomiast najmniej tego typu obiektów występowało na obszarach wiejskich województwa opolskiego (85 obiektów) oraz świętokrzyskiego (97 obiektów). Stopień wykorzystania miejsc noclegowych za okres styczeń-wrzesień 1999 r. na wsi w następujących obiektach turystycznych wynosił: hotele 27,0%, motele 29,2%, pensjonaty 37,0%, pozostałe 42,8%. Charakteryzując obiekty służby zdrowia na obszarach wiejskich stwierdzono, że liczba ludności przypadająca na jedno łóżko była ponad 22 razy większa niż na obszarach miejskich co wynika z wymogów organizacyjnych służby zdrowia. Liczba porad udzielanych w ambulatoriach oraz liczba porad stomatologicznych na 1 mieszkańca była trzykrotnie wyższa w miastach niż na wsi. Liczba ludności przypadającej na jedną przychodnię i ośrodek zdrowia była na obszarach wiejskich najwyższa w województwie wielkopolskim (9433 osób), a najniższa w województwie podlaskim (3960) i opolskim (3756). Warunki nauki na wsi są zdecydowanie gorsze niż w mieście, także przeciętny poziom nauczania na wsi jest z reguły niższy. Na mniej korzystne możliwości edukacyjne dzieci wiejskich składa się szereg barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświatowego na wsi (np. ograniczony dostęp do przedszkoli, gorzej kwalifikowani nauczyciele, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadpodstawowego) oraz sytuacją materialną rodzin wiejskich. Wybór szkoły ponadpodstawowej jest uzależniony od sieci szkół w najbliższej okolicy, możliwości dojazdu lub zamieszkania w internacie, kosztów dojazdów lub mieszkania poza domem. Na obszarach wiejskich występują znaczące rozbieżności regionalne w zakresie infrastruktury społecznej, przy czym najniższy poziom rozwoju odnotowuje się w województwach północno-wschodnich. 16
1.4. Przetwórstwo artykułów rolnych w Polsce Przemysł spożywczy zalicza się w Polsce do najważniejszych dziedzin gospodarki, odnosi się to zarówno do rozmiarów produkcji sprzedanej (ponad 20% wartości sprzedaży całego polskiego przemysłu), jak i ilości zakładów (ok. 30 tys.) oraz zatrudnienia (411 tys. osób tj. 8,4% ogółem zatrudnionych w gospodarce, a około 16% zatrudnionych ogółem w przemyśle). Jego udział w produkcji przemysłu ogółem wynosi blisko 24% i jest o około 9 punktów procentowych wyższy niż w całej Unii Europejskiej, gdzie wynosi średnio 15%. Wśród krajów UE wyższy niż w Polsce udział przemysłu spożywczego posiada tylko Dania (28%) i Grecja (27%). Wytworzona przez polski przemysł (wraz z przemysłem napojów i przemysłem tytoniowym) wartość dodana brutto wynosi ok. 6 mld USD, co stanowi ponad 4% wartości dodanej brutto wytworzonej w całej gospodarce narodowej i około 6% PKB. Polski rynek żywności ma wciąż duży potencjał wzrostu. Korzystnym zjawiskom w przetwórstwie w Polsce tj. systematycznemu wzrostowi produkcji, poprawie technologii i jakości produkcji towarzyszą jednakże istotne problemy, z których najistotniejsze to: niedobory kapitału rodzimego, działanie wielu zakładów w warunkach nieustabilizowanej bazy surowcowej (słabe powiązania kontraktacyjne z dostawcami surowca), brak silnych ugrupowań przetwórców. Akcesja Polski do Unii Europejskiej sprawia, iż konieczna jest modernizacja sektora przetwórstwa artykułów rolnych w zakresie standardów weterynaryjnych, higienicznych i ochrony środowiska. Dotyczy to szczególnie sektora mleczarskiego, mięsnego i utylizacyjnego, a w mniejszym stopniu także drobiarskiego. Obecnie wymagane standardy spełnia tylko: 38 zakładów mleczarskich, 60 zakładów mięsnych, 29 zakładów drobiarskich (stanowią one kategorie A). Dalszych 2186 ma szanse dostosować się do wymagań unijnych przed 1 stycznia 2004 r. (kat. B1), a kolejnych 466 w okresie przejściowym (kat. B2). Zakłady mające uprawnienia eksportowe UE stanowią mały odsetek ogólnej liczby firm (szczególnie mięsnych i mleczarskich), choć ich udział w ogólnym potencjale produkcyjnym poszczególnych branż jest znaczący. W przemyśle mięsnym reprezentują one ok. 30 % ubojów i 25 % produkcji przetworów, w mleczarskim ok. 40 %, a w drobiarskim ponad 70 %. Ze względu na niedobór kapitału inwestycyjnego w sektorze przetwórczym, działania mające na celu dostosowanie do wymogów UE muszą być wspierane ze środków publicznych. Należy się liczyć z tym, że część firm nie zakończy inwestycji przed dniem integracji i będą mogły działać jedynie na rynku lokalnym, co osłabi ich konkurencyjność. Dostosowywanie zakładów przetwórstwa produktów zwierzęcych do standardów UE może zmienić strukturę podmiotową tej części przemysłu spożywczego, gdyż prowadzić musi do koncentracji produkcji, szczególnie ubojów zwierząt rzeźnych. Będzie to czynnik poprawy efektywności produkcji. Podstawowym warunkiem poprawy konkurencyjności polskiego przetwórstwa spożywczego jest kontynuowanie procesów modernizacji, szczególnie tych faz, w których występuje luka technologiczna. Inwestycje muszą być powiązane z modernizacją infrastruktury technicznej zakładów, a w tym gospodarki wodno-ściekowej i energetycznej w przemyśle: cukrowniczym, ziemniaczanym, mleczarskim, owocowo-warzywnym, zbożowo-młynarskim, drobiarskim i w gorzelniach, a systemów chłodniczych w przetwórstwie produktów zwierzęcych. Dla poprawy konkurencyjności przetwórstwa ważne są też takie działania jak: 17
wprowadzenie nowoczesnych systemów zapewnienia jakości żywności i stabilności cech jakościowych według norm ISO i HACCP; rozwijanie integracji przetwórstwa z producentami surowców, w celu kształtowania cech podaży odpowiednich dla poszczególnych procesów przetwórczych; wprowadzanie nowoczesnej logistyki, kontroli, systemów zarządzania i marketingu; przebudowa zaplecza magazynowego, zarządzania zapasami i ekspedycji wyrobów gotowych. 1.4.1. Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce W 2001 roku produkcja mleka w Polsce wyniosła 11,6 mld litrów, z czego produkcja towarowa stanowiła 8,4 mld (w tym udział klasy ekstra 58%). Chowem krów mlecznych zajmuje się około 1,3 mln gospodarstw. W skupie i przetwórstwie mleka dominują mleczarnie spółdzielcze, a ich udział jest szacowany na ponad 80%, zaś w sprzedaży rynkowej na ponad 70%. W 2001 roku na terenie Polski prowadziło działalność około 330 spółdzielni mleczarskich, z czego 280 zatrudniało ponad 50 pracowników. Do liczby tej należy dodać około 130 firm prywatnych, z udziałem lub bez udziału kapitału zagranicznego. Spośród istniejących około 400 zakładów mleczarskich w 2002 roku jedynie 38 posiadało uprawnienia do eksportu do UE. Ich udział w rynku wynosi jednak 40%. Według szacunków Inspekcji Weterynaryjnej kolejne 171 zakładów do momentu integracji osiągnie standardy UE. Poprawa jakości surowca, organizacja skupu oraz dostosowanie mleczarni do wymaganych warunków sanitarnych jest priorytetem w modernizacji sektora. Kolejnym jest poprawa technologii i dostosowanie jej do wymagań ochrony środowiska oraz modernizacja linii technologicznych. 1.4.2. Produkcja i przetwórstwo mięsa w Polsce W 2001 roku produkcja żywca wieprzowego wyniosła 2415 tys. ton, zaś wołowego 562 tys. ton. Chowem bydła zajmuje się w Polsce prawie 1,4 mln gospodarstw rolnych, chowem trzody prawie 1,2 mln, przy czym tylko 56% z nich prowadzi produkcję towarową. Analogicznie na rynek produkuje ponad 63% gospodarstw zajmujących się chowem trzody (z tego około 37% posiada, co najmniej 10 świń). Obecną strukturę branży mięsnej, bardzo zróżnicowaną i rozdrobnioną w wyniku prywatnych inwestycji oraz prywatyzacji zakładów państwowych tworzy 290 firm przetwórstwa mięsa czerwonego zatrudniających ponad 50 pracowników, około 270 firm o zatrudnieniu od 6 do 50 osób, około 4,5 tys. małych rzeźni i przetwórni lokalnych, które nie są zaliczane do działu przemysłowego. Obecnie istnieje około 2 800 rzeźni oraz około 2 700 przetwórni mięsa czerwonego, prawie 400 rzeźni drobiu oraz około 100 przetwórni drobiu. Uprawnienia do eksportu do krajów UE posiada obecnie 19 rzeźni mięsa czerwonego (z 2800), 23 przetwórnie (na 2650), 6 chłodni mięsa czerwonego, 17 zakładów rozbioru mięsa czerwonego, 20 rzeźnie drobiu, 8 zakładów przetwórstwa drobiu, 4 chłodnie drobiu, 22 zakłady rozbioru mięsa drobiu. Do 1 stycznia 2004 r. kolejne 1892 zakłady przetwórstwa mięsa dostosują się do wymogów Unii Europejskiej (kat. B1). W procesie modernizacji przemysłu mięsnego ważna jest likwidacja nadwyżek zdolności produkcyjnych. Szczególnie w dziedzinie uboju powinna nastąpić silna koncentracja tak, aby pozostałe zakłady mogły spełnić wymogi sanitarno weterynaryjne UE. W zakładach przetwórstwa mięsa problem stanowi również gospodarka ściekami. Konieczne jest wyposażenie zakładów w urządzenia służące ochronie środowiska oraz zwiększenie efektywności wykorzystania wody i energii. 18
1.4.3. Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw w Polsce W 2001 roku zbiory owoców wyniosły ponad 3,4 mln ton, a warzyw ok. 5,2 mln ton. W 2000 roku produkcją owoców zajmowało się około 800 tys. gospodarstw, natomiast warzyw około 1,6 mln gospodarstw. Jedynie około 15-20% gospodarstw (około 350 400 tys.) produkowało na rynek. Pozostałe gospodarstwa produkowały na własne potrzeby. Przetwórstwo owoców i warzyw jest bardzo rozproszone. Zajmuje się nim obecnie ok. 1400-1500 zakładów. Około 90% ogólnej liczby przetwórni to zakłady małe zatrudniające od 1 do 50 osób. Firmy duże stanowią ok. 5% ogólnej liczby przetwórni. Udział w rynku nowo powstałych małych zakładów szacowany jest na 80-90%. W 2000 roku przetworzono w zakładach około 60% (2 mln ton) zbiorów owoców oraz około 15% (830 tys. ton) zbiorów warzyw. Dla większości zakładów przetwórczych problemem jest brak stabilności bazy surowcowej, znaczne rozdrobnienie obszarowe upraw oraz niejednolita jakość surowca. Dużemu rozdrobnieniu produkcji towarzyszy niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw, głównie w chłodnie, których posiadanie jest niezbędne do zachowania odpowiedniej jakości produktu i zabezpieczenia ciągłości dostaw. Obecnie w sektorze zarejestrowanych jest około 200 grup producentów, które mogłyby spełniać wymogi dotyczące organizacji producentów zawarte w Rozporządzeniu Rady (WE) nr 2200/99. Obserwuje się jednak wzrost ilości grup jak i zwiększenie ich produkcji towarowej. Na rynku krajowym przetworzonych owoców (głównie soków i przetworów tradycyjnych) rośnie w ostatnich latach przewaga podaży nad popytem. Konkurencja pomiędzy producentami powoduje procesy koncentracji w tej branży. W produkcji soków pitnych i napojów 9 firm ma ponad 80% udział w podaży, w produkcji wyrobów skrzepłych 4 firmy 60% rynku. 1.4.4. Przetwórstwo zbóż Zaczynają wygasać tendencje spadkowe w spożyciu przetworów zbożowych. W sezonie 2001/2002 spożycie wynosiło 21,8% krajowego zużycia zbóż, a 3,7% zużyto przemysłowo. Od kilku lat przemysłowe przetwórstwo wykazuje powolną tendencję wzrostową. W dużych i średnich firmach w 2001 r. w porównaniu z poprzednim zwiększyła się produkcja mąk pszennych (0,7%), żytnich (1,3%), makaronów (6,4%), a obniżyła się produkcja kasz (13%) i pieczywa świeżego (4,7%). Kontynuowany jest powolny proces uprzemysławiania przemiałów zbóż. W przetwórstwie zbóż utrzymuje się relatywnie wysoki poziom inwestowania, głównie w przemyśle młynarskim i piekarniczym, a niższy we wtórnym przetwórstwie zbóż (np. produkcja makaronów). Restrukturyzacja przedsiębiorstw prowadzi do wzrostu wydajności pracy, która w każdym dziale przetwórstwa zbóż w I półroczu 2001 roku była przynajmniej o 5 10% wyższa niż rok wcześniej. Zwiększa się poziom inwestowania w przemyśle młynarskim, przy równoczesnym obniżeniu stopy inwestowania we wtórnym przetwórstwie zbóż, które wcześniej zmodernizowało swój potencjał produkcyjny. 1.4.5. Przemysł cukrowniczy W ostatnich 10 latach produkcja cukru białego przeciętnie wynosiła 1822 tys. ton. Od kampanii 1994/95 produkcja cukru w Polsce jest limitowana kwotami cukru. W ostatniej kampanii w Polsce funkcjonowały 74 cukrownie. Większość (43 cukrownie) działa w ramach czterech jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, 1 cukrownia jest przedsiębiorstwem państwowym. W sierpniu 2002 r. powstała Krajowa Spółka Cukrowa, która będzie posiadać 19
25% udziału w rynku, a wraz ze spółkami zależnymi 37% rynku. Kapitał akcyjny spółki wynosi blisko 0,5 mld zł. W sumie do Krajowej Spółki Cukrowej wniesiono aktywa 19 cukrowni, w których Skarb Państwa jest właścicielem 100 proc. akcji. W zakresie przemysłu cukrowniczego konieczne będą inwestycje dotyczące ochrony środowiska, jak również kanałów dystrybucji cukru. Inwestycje powinny być ukierunkowane przede wszystkim na urządzenia służące ochronie środowiska oraz przerobowi produktów ubocznych i odpadów przemysłowych. 1.4.6. Przemysł ziemniaczany (skrobiowy) Polska jest jednym z największych producentów ziemniaków w Europie i na świecie. Obszar upraw ziemniaków wynosi około 1,3 mln ha. Dużo większe znaczenie ziemniaków w polskim rolnictwie w porównaniu z krajami sąsiednimi wynika z gorszej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce oraz z relatywnie dużych, przy rozdrobnionej strukturze agrarnej, zasobach pracy w rolnictwie. Ziemniaki w wielu gospodarstwach, zwłaszcza małych, dysponujących dużymi zasobami pracy i gospodarujących na glebach słabych, nie znajdują alternatywy. Sektor skrobiowy (13 zakładów) aktualnie dysponuje mocami przerobowymi pozwalającymi zagospodarować około 1.300 tys. ton ziemniaków i wyprodukować rocznie około 260 tys. ton skrobi, skupując ziemniaki od około 13 tys. dostawców. Wzrasta także krajowe zapotrzebowanie na produkty skrobiowe. Szacuje się, że do 2005 roku wzrośnie ono do około 360 tys. ton. Wzrost zapotrzebowania na skrobię jest związany z rozwojem gospodarki jak również z rozszerzającym się zastosowaniem skrobi w nowych produktach finalnych. W związku z tym wskazane jest utrzymywanie zdolności przetwórczych i modernizacyjnych pod kątem wymagań obowiązujących w Unii Europejskiej. Zakres wsparcia finansowego w celu adaptacji przemysłu skrobiowego do wymagań Unii Europejskiej powinien obejmować przedsięwzięcia inwestycyjne związane z : ustabilizowaniem baz produkcji ziemniaków skrobiowych, koncentracją produkcji skrobi ziemniaczanej, zwiększeniem asortymentu wyrobów skrobiowych, poprawą warunków ochrony środowiska, poprawą obrotu surowcami, materiałami i wyrobami gotowymi poprzez zapewnienie pełnej mechanizacji prac magazynowych w sferze obrotu handlowego oraz osiągnięcia kompleksowej komputeryzacji tego obrotu. 1.4.7. Przetwórstwo artykułów rolnych na cele nieżywnościowe Przetwórstwo artykułów rolnych na cele nieżywnościowe obejmuje przede wszystkim wykorzystanie spirytusu, biomasy i rzepaku na cele paliwowe oraz włókien do produkcji tkanin odzieżowych. Począwszy od 1996 roku spada zapotrzebowanie na spirytus surowy przeznaczony na cele spożywcze. Efektem tego było wstrzymanie w 1999 r. produkcji w ponad 50% gorzelni rolniczych, co z kolei skutkowało znaczącym zmniejszeniem zużycia surowców rolniczych przeznaczonych do produkcji spirytusu (żyta, ziemniaków, melasy). Liczba czynnych gorzelni rolniczych zmniejszyła się z ponad 900 w roku 1996 do około 340 w sezonie 2000/2001. Podejmowane są działania legislacyjne i organizacyjne na rzecz zwiększenia wykorzystania spirytusu do celów paliwowych. W związku z tym, konieczna będzie modernizacja gorzelni w zakresie urządzeń potrzebnych do odwadniania spirytusu. 20