Prowadzenie produkcji roślinnej

R Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK 2017 ZAPOWIEDŹ NOWY PODRĘCZNIK PREMIERA: CZERWIEC 2017 Branża rolniczna REFORMA Prowadzenie produkcji roślinnej

Polecamy również inne nowości: BRANŻA ROLNICZA TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA 2012 1 część Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 1 Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 2 REFORMA 2012 REFORMA 2012 Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA 2012 1 część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 1 2część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 2 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie przy Al. Jerozolimskich 96, 00-807 Warszawa, wpisana do rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS: 0000595068, NIP 5272605292, kapitał zakładowy: 17.050.400 złotych (wpłacony w całości).

Szanowni Państwo, z przyjemnością przedstawiamy Państwu fragmenty nowego podręcznika, spełniającego wszystkie wymagania podstawy programowej kształcenia zawodowego. Jest to publikacja gwarantująca skuteczne przygotowanie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, napisana językiem zrozumiałym dla ucznia i wzbogacona o atrakcyjny materiał ilustracyjny. Prawdziwa nowość, warta Państwa uwagi. Podstawą systemu kształcenia zawodowego są klasyfikacja zawodów oraz podstawa programowa kształcenia w zawodach z wyodrębnionymi kwalifikacjami. Wynika z nich również formuła egzaminu zawodowego. Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych i techników oraz słuchacze szkół policealnych przystępują do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie. Po zdaniu egzaminu w części pisemnej i praktycznej otrzymują dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe. Na tych samych zasadach dyplomy otrzymują słuchacze kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz osoby przystępujące do egzaminu w trybie eksternistycznym. Aby umożliwić Państwu zapoznanie się z naszym podręcznikiem, prezentujemy wykaz treści w nim zawartych oraz fragmenty wybranych rozdziałów. Branża rolniczna Wierzymy, że stworzona przez nas oferta umożliwi Państwu efektywną pracę oraz pomoże w skutecznym przygotowaniu uczniów i słuchaczy do egzaminu zarówno w części pisemnej, jak i praktycznej. Zapraszamy do korzystania z naszego podręcznika. Warto uczyć z nami! Artur Dzigański Dyrektor Kształcenia Zawodowego Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

Pracownie publikacje do praktycznej nauki zawodu PUBLIKACJE Z SERII PRACOWNIE SKUTECZNIE PRZYGOTOWUJĄ DO PRAKTYCZNEJ CZĘŚCI EGZAMINU ZAWODOWEGO. Karty pracy, ćwiczenia i zadania do samodzielnego wykonania. Ćwiczenia i zadania praktyczne do wykonania podczas zajęć w pracowniach. Powtórzenie kluczowych wiadomości teoretycznych. Ćwiczenia i zadania praktyczne podobne do tych, które należy rozwiązać podczas praktycznej części egzaminu zawodowego. Klucze odpowiedzi do testów. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. Repetytoria i testy egzaminacyjne Egzamin zawodowy PRAKTYCZNA NAUKA ZAWODU Pracownia obsługi klientów Kwalifikacja T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH NOWA PODSTAWA PROGRAMOWA REPETYTORIA I TESTY EGZAMINACYJNE POMAGAJĄ W KOMPLEKSOWYM PRZYGOTOWANIU SIĘ DO EGZAMINU ZAWODOWEGO. Powtórzenie najważniejszych wiadomości. Sprawdzenie poziomu wiedzy i umiejętności. Testy sprawdzające wiedzę teoretyczną. Zadania praktyczne wraz z rozwiązaniami. Klucze odpowiedzi do testów. Informacja o wymogach i przebiegu egzaminu zawodowego w nowej formule. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. + TESTY EGZAMIN ZAWODOWY KWALIFIKACJA T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH

REFORMA 2012 2część Prowadzenie produkcji roślinnej Arkadiusz Artyszak, Katarzyna Kucińska R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK

Typ szkoły: zasadnicza szkoła zawodowa, technikum Zawód: technik rolnik, technik agrobiznesu, rolnik Kwalifikacja R.3. Prowadzenie produkcji rolniczej Część kwalifikacji: 1. Prowadzenie produkcji roślinnej Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2017 Wydanie I (2017) Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Justyna Rudzka (redaktor koordynator), Mieczysława Kompanowska (redaktor merytoryczny) Konsultacja: Jan Kokot Tłumaczenie słowniczków: Michał Różycki (angielski), Agnieszka Tamborska (niemiecki) Redakcja językowa: Andrzej Nalej Redakcja : Fotoedycja: Agata Bażyńska Ilustracje: Paweł Domownik Mapy: Łukasz Król Opracowanie graficzne: Dominik Krajewski Projekt okładki: Dominik Krajewski Skład i łamanie: Shift_ENTER Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 Publikacja, którą nabyłaś / nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegała / przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

SPIS TREŚCI 5 1. Rośliny okopowe... 7 1.1. Wprowadzenie... 7 1.2. Ziemniak... 8 1.2.1. Znaczenie gospodarcze... 8 1.2.2. Charakterystyka biologiczna... 10 1.2.3. Wymagania klimatyczno-glebowe... 17 1.2.4. Dobór odmiany... 19 1.2.5. Agrotechnika... 23 1.2.6. Zbiór... 40 1.2.7. Przechowywanie... 41 1.2.8. Produkcja ziemniaka na sadzeniaki... 45 1.3. Burak cukrowy... 46 1.3.1. Charakterystyka biologiczna... 48 1.3.2. Wymagania klimatyczno-glebowe... 50 1.3.3. Dobór odmian... 50 1.3.4. Agrotechnika... 51 2. Rośliny przemysłowe... 67 2.1. Rośliny przemysłowe oleiste... 67 2.1.1. Rzepak ozimy.... 68 2.1.2. Rzepak jary.... 88 2.1.3. Gorczyca biała... 92 2.1.4. Len oleisty... 94 2.1.5. Słonecznik zwyczajny... 98 2.1.6. Soja... 102 2.1.7. Mak siewny... 108 2.1.8. Dynia oleista... 111 2.2. Rośliny przemysłowe specjalne... 114 2.2.1. Tytoń.... 114 2.2.2. Chmiel... 119 2.3. Rośliny przemysłowe włókniste.... 126 2.3.1. Konopie siewne... 126 2.3.2. Len włóknisty... 128 3. Rośliny paszowe... 133 3.1. Rośliny bobowate grubonasienne... 133 3.1.1. Wprowadzenie.... 133 3.1.2. Łubin... 136 3.1.3. Bobik... 143 3.1.4. Groch siewny... 150 3.1.5. Wyka... 157 3.2. Rośliny bobowate drobnonasienne... 161 3.2.1. Wprowadzenie... 161 3.2.2. Charakterystyka biologiczna... 162 3.2.3. Dobór odmian... 167 3.2.4. Wymagania klimatyczno-glebowe... 170 3.2.5. Agrotechnika... 171 3.2.6. Uprawa na nasiona... 179

6 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ 3.3. Kukurydza na kiszonkę... 180 3.3.1. Dobór odmiany... 181 3.3.2. Agrotechnika... 182 3.4. Trawy w uprawie polowej... 185 3.4.1. Festulolium (x Festulolium)... 185 3.4.2. Kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis)... 186 3.4.3. Kostrzewa trzcinowa (Festuca arundinace... 187 3.4.4. Kupkówka pospolita (Dactylis glomerat... 188 3.4.5. Stokłosa bezostna (Bromus inermis)... 189 3.4.6. Tymotka łąkowa (Phleum pratense)... 189 3.4.7. Życica trwała (Lolium perenne)... 190 3.4.8. Życica wielokwiatowa (Lolium multiflorum)... 191 3.5. Trwałe użytki zielone... 192 3.5.1. Typologia trwałych użytków zielonych.... 193 3.5.2. Roślinność użytków zielonych... 195 3.5.3. Pielęgnowanie łąk i pastwisk... 211 3.5.4. Zbiór i przechowywanie... 217 3.5.5. Regeneracja użytków zielonych... 220 4. Rolnictwo ekologiczne... 221 4.1. Terminologia... 221 4.2. Regulacje prawne... 223 4.3. Dopłaty do produkcji ekologicznej... 225 4.4. Konwersja gospodarstwa na system ekologiczny... 226 4.5. Zasady kontroli i certyfikacji... 227 4.6. Znakowanie produktów ekologicznych.... 229 4.7. Podstawowe założenia ekologicznego systemu gospodarowania... 230 4.8. Zasady ekologicznej produkcji roślinnej.... 232 4.8.1. Wprowadzenie... 232 4.8.2. Płodozmian... 232 4.8.3. Nawożenie... 234 4.8.4. Uprawa roli... 237 4.8.5. Materiał siewny i odmiany... 240 4.8.6. Ochrona roślin... 241 5. Zwykła dobra praktyka rolnicza i zasada wzajemnej zgodności... 252 5.1. Zwykła dobra praktyka rolnicza... 252 5.2. Zasada wzajemnej zgodności.... 252 6. Materiał siewny: ocena i przygotowanie do siewu.... 255 6.1. Ocena jakości... 255 6.2. Przygotowanie do siewu.... 257

SPIS TREŚCI 7 7. Przechowywanie i przygotowywanie produktów do sprzedaży... 262 7.1. Przechowywanie... 262 7.2. Przygotowanie surowca do sprzedaży... 263 8. Sprzedaż bezpośrednia produktów pochodzenia roślinnego... 264 8.1. Rynki hurtowe i giełdy towarowe.... 264 8.2. Sprzedaż bezpośrednia z gospodarstwa... 267 9. Próg rentowności w produkcji roślinnej............................ 269 9.1. Koszty bezpośrednie i pośrednie... 269 9.2. Próg rentowności... 269 Załącznik I... 272 Karta technologiczna produkcji pszenicy ozimej... 272 Karta technologiczna produkcji buraka cukrowego... 274 Karta technologiczna produkcji grochu na nasiona... 276 Literatura... 278 Wykaz nazw chwastów w językach polskim i łacińskim.... 281 Wykaz podstawowych pojęć w językach polskim, angielskim i niemieckim... 282

8 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Trawy Na użytkach zielonych najpowszechniej występują trawy z rodziny wiechlinowatych (Poace, których charakterystykę 1 przedstawiono poniżej. Trawy wytwarzają trzy rodzaje pędów (ryc. 3.27): kwiatowe mające łodygę (źdźbło) i wierzchołkowy kwiatostan, wegetatywne wydłużone wrażliwe na częste przygryzanie i przykaszanie, wegetatywne skrócone odporne na częste przygryzanie i przykaszanie. Ryc. 3.27. Pędy traw: kwiatowy, wegetatywny wydłużony, wegetatywny skrócony Kwiatostanami traw są (ryc. 3.28): kłos złożony kłoski są osadzone bezpośrednio na osi kwiatostanowej, wiecha kłosokształtna kłoski są osadzone na bardzo krótkich osadkach kłosowych, wiecha rozpierzchła kłoski są osadzone na długich osadkach (gałązkach). Ryc. 3.28. Typy kwiatostanów traw: kłos złożony, wiecha kłosokształtna, wiecha rozpierzchła 1 B. Rutkowska, E. Lewicka, B. Stańko-Bródkowa, P. Stypiński, Materiały do ćwiczeń z łąkarstwa, wydanie III popr. i uzup., Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1997.

ROŚLINY PASZOWE 9 Kłoski traw mogą być jedno- lub wielokwiatowe (ryc. 3.29). Liść traw składa się z nasady, nazywanej pochwą liściową, która obejmuje międzywęźla blaszki liściowej oraz pochwy liściowej (ryc. 3.30). Blaszka liściowa w liściach złożonych składa się wzdłuż nerwu środkowego, wówczas pędy są spłaszczone, a w liściach zwiniętych zwija się śrubowato wtedy dolna część pędu w przekroju poprzecznym zawsze jest okrągła (ryc. 3.31). Ryc. 3.29. Kłoski traw: jednokwiatowy, wielokwiatowy Ryc. 3.30. Budowa liścia traw Ryc. 3.31. Liść traw: złożony, zwinięty Pochwy liściowe mogą być: zrośnięte, niezrośnięte (zachodzące brzegami na siebie) i otwarte (ryc. 3.32). Ryc. 3.32. Pochwy liściowe traw: zrośnięta, zachodząca brzegami na siebie, otwarta Języczek liściowy, uszka i włoski to utwory występujące u podstawy blaszki liściowej, które pozwalają na rozpoznawanie gatunków. Języczek liściowy to delikatny twór, który może mieć różną długość i kształt (ryc. 3.33). e) f) Ryc. 3.33. Kształty języczków liściowych traw: kołnierzykowaty, owalny, ostro zakończony, łopatkowaty, e) dzióbkowaty, f) ząbkowany

10 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Uszka to zielone wyrostki u nasady blaszki liściowej. Bardziej wykształcone uszka nazywa się ostrogami (ryc. 3.34). Włoski lub kępki włosków mogą występować u podstawy blaszki liściowej (ryc. 3.35). Ryc. 3.34. Uszka ( i ostrogi ( Ryc. 3.35. Podstawa blaszki liściowej: z wieńcem włosków, z dwiema kępkami włosków Blaszki liściowe, podobnie jak pochwy liściowe, mogą być omszone, owłosione, błyszczące lub matowe. Górna powierzchnia blaszki liściowej jest unerwiona mniej lub bardziej równolegle. Ze względu na wysokość trawy dzieli się na: niskie pędy kwiatowe do 80 cm, wykształcają tylko pędy wegetatywne skrócone, bardzo dobrze znoszą przygryzanie, przydeptywanie i koszenie; średniowysokie pędy kwiatowe do 100 cm, wykształcają pędy wegetatywne wydłużone i skrócone, są one jednak drobniejsze i krótsze niż trawy wysokie; wysokie wykształcają pędy kwiatowe do 150, a nawet 200 cm, a także pędy wegetatywne wydłużone, albo oprócz nich pędy wegetatywne skrócone; nie nadają się na pastwiska, ponieważ są wrażliwe na niskie koszenie i przygryzanie. Ze względu na sposób krzewienia (wyrastania pędów bocznych z węzłów krzewieni wyróżnia się trawy: rozłogowe słabo się krzewią, wykształcają długie pędy podziemne (rozłogi), zakorzeniają się w węzłach, z których wyrastają korzenie, rozłogi i pędy nadziemne, tworzą darń wyrównaną, ale mało zwartą (ryc. 3.36; rozłogowo-luźnokępkowe wykształcają krótkie, kilkucentymetrowe rozłogi, z których rozwijają się nowe pędy; trawy te silnie się krzewią, tworzą równomierną, gęstą darń odporną na udeptywanie; luźnokępkowe z węzłów krzewienia wyrastają dość liczne pędy luźno ze sobą połączone, które zakorzeniają się i tworzą własne węzły krzewienia (ryc. 3.36; Ryc. 3.36. Typy krzewienia traw: rozłogowe, luźnokępkowe, zbitokępkowe

ROŚLINY PASZOWE 11 kępkowe węzeł krzewienia znajduje się tuż pod powierzchnią gleby, a darń pokryta trawami kępkowymi jest mało wyrównana; zbitokępkowe węzeł krzewienia znajduje się tuż nad powierzchnią gleby, tworzą darń kępkową zwartą, nierówną, która utrudnia użytkowanie i pielęgnowanie użytków zielonych (ryc. 3.36. Ze względu na wartość pastewną wyróżnia się trawy o bardzo dobrej, dobrej, średniej i bardzo małej wartości pastewnej. Trawy bardzo dobre Zalicza się do nich trawy wysokie (kostrzewę łąkową, kupkówkę pospolitą, tymotkę łąkową i życicę wielokwiatową), które są stosowane w mieszankach przede wszystkim na łąki, ale mogą być też używane na pastwiska, oraz trawy niskie (wiechlinę łąkową, życicę trwałą i kostrzewę czerwoną), które są stosowane do mieszanek na pastwiska i łąki. Kostrzewa łąkowa trawa luźnokępkowa (ryc. 3.37). Kwiatostanem jest wiecha o długości do 20 cm, kłoski 7 8-kwiatowe długości do 7 mm są bezostne. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki są długie, błyszczące, u podstawy mają wyraźne ostrogi. Pochwy są otwarte. Wymaga gleb dostatecznie wilgotnych i żyznych. Trawa stosowana w mieszankach do obsiewu łąk i pastwisk wieloletnich oraz użytków przemiennych. Ryc. 3.37. Kostrzewa łąkowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.38. Kupkówka pospolita: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Kupkówka pospolita trawa kępkowa (ryc. 3.38). Kwiatostanem jest wiecha. Kłoski 3 4-kwiatowe zakończone ością są osadzone na gałązkach w skupieniach. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki ma sinozielone, długie, prawie równowąskie. Języczek długości do 10 mm jest ostro zakończony, postrzępiony. Po wykłoszeniu trawa szybko drewnieje. Źle znosi przymrozki. Bardzo agresywna, występuje na różnych glebach suchszych i umiarkowanie wilgotnych. Trawa stosowana w mieszankach do obsiewu łąk i pastwisk wieloletnich oraz krótkotrwałych.

12 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Tymotka łąkowa trawa luźnokępkowa (ryc. 3.39). Kwiatostanem jest wiecha kłosokształtna, w dotyku szorstka, walcowata, zbita, długości do 10 (maksymalnie do 30) cm. Jednokwiatowe kłoski o długości do 4 mm mają krótkie wyrostki ościste. Najmłodszy liść jest zwinięty, a języczek zaostrzony i osiąga długość do 6 mm. Pochwy liściowe są otwarte, brzegami zachodzą na siebie. Wymaga gleb zwięźlejszych, umiarkowanie wilgotnych. Dobrze znosi zalewy. Wykorzystuje się ją na łąkach i pastwiskach trwałych oraz przemiennych. Ryc. 3.39. Tymotka łąkowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.40. Życica wielokwiatowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Życica wielokwiatowa trawa luźnokępkowa z bogatym ulistnieniem (ryc. 3.40). Kwiatostanem jest płaski, dwustronny kłos właściwy. Kłoski 9 12-kwiatowe (maksymalnie do 20) o długości do 20 mm są ościste. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki są wyraźnie unerwione, błyszczące. U podstawy blaszek znajdują się ostrogi. Nadaje się przede wszystkim na gleby ciepłe, żyzne, średnio wilgotne, w dobrej strukturze. Jest wrażliwa na niesprzyjające warunki (mróz, przymrozki, suszę). Nie występuje na naturalnych łąkach i pastwiskach. Stosowana jako roślina ochronna w mieszankach na łąki i pastwiska. Wiechlina łąkowa trawa luźnokępkowa z krótkimi rozłogami (ryc. 3.41). Kwiatostanem jest wiecha właściwa piramidalna o długości do 20 cm. Kłoski są jajowate, 3 5-kwiatowe, o długości do 7 mm. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki liściowe są równowąskie, zakończone łódeczkowato. Języczek jest bardzo krótki. Bardzo dobrze znosi częste przygryzanie, przydeptywa nie i koszenie. Stosuje się ją powszechnie jako składnik mieszanek do obsiewu pastwisk i łąk. Życica trwała trawa luźnokępkowa, bogato ulistniona i silnie krzewiąca się (ryc. 3.42). Kwiatostanem jest płaski, dwustronny kłos właściwy. Kłoski 5 10-kwiatowe, o długości do 15 mm są bezostne. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki są wyraźnie unerwione, błyszczące. U podstawy blaszek znajdują się krótki języczek i uszka. Wrażliwa na suszę, przymrozki i mróz. Wymaga gleb żyznych, umiarkowanie wilgotnych. Szczególnie przydatna na pastwiska wieloletnie.

ROŚLINY PASZOWE 13 Ryc. 3.41. Wiechlina łąkowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.42. Życica trwała: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Kostrzewa czerwona trawa rozłogowo-luźnokępkowa (ryc. 3.43). Kwiatostanem jest wiecha o małej liczbie sztywnych gałązek, długości 6 15 cm. Kłoski są nieliczne, 4 6-kwiatowe, ościste. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki liściowe są wąskie, długie, o wyraźnych 4 6 nerwach, często szczeciniaste. Pochwy liściowe są omszone. Bardzo odporna na niekorzystne warunki. Wykorzystuje się ją w mieszankach wysiewanych na mniej żyznych, wieloletnich użytkach. Trawy dobre Zalicza się do nich trawy wysokie (kostrzewę trzcinową, mozgę trzcinowatą, rajgras wyniosły, stokłosę bezostną i wyczyńca łąkowego) oraz średniowysokie (mietlicę białawą i wiechlinę błotną). Kostrzewa trzcinowa trawa kępkowa (ryc. 3.44). Łodygi i liście są dość sztywne i grube. Kwiatostanem jest duża wiecha właściwa długości ponad 20 cm. Kłoski 4-kwiatowe (maksymalnie 8), długości do 8 mm są bezostne. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki są szerokie, ciemnozielone i błyszczące. U podstawy znajdują się uszka jasne, szerokie, orzęsione. Ryc. 3.43. Kostrzewa czerwona: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Jest bardzo odporna na niesprzyjające warunki. Najczęściej występuje na stanowiskach wilgotniejszych. Rzadko jest stosowana w mieszankach.

14 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Ryc. 3.44. Kostrzewa trzcinowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.45. Mozga trzcinowata: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.46. Rajgras wyniosły: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.47. Stokłosa bezostna: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój

ROŚLINY PASZOWE 15 Mozga trzcinowata trawa rozłogowa bardzo wysoka do 2 m (ryc. 3.45). Łodygi są grube i sztywne. Kwiatostanem jest wiecha długości 10 20 cm. Kłoski są podłużne, długości 3 6 mm, 1- lub 2-kwiatowe, osadzone na gałązkach w skupieniach. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki ma lancetowate, szerokie. Języczek jest owalny długości do 6 mm. Pochwy są otwarte, zachodzące brzegami na siebie. Trawa wrażliwa na niskie i częste koszenie, lecz odporna na niekorzystne warunki pogodowe. Występuje powszechnie na łąkach zalewanych żyznymi namułami. Rajgras wyniosły trawa luźnokępkowa (ryc. 3.46). Kwiatostanem jest zielonkawobiała wiecha. Kłoski są 2- lub 1-kwiatowe długości do 10 mm, z długą, zgiętą ością. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki ma średniej wielkości, lancetowate, krótko, pojedynczo owłosione. Języczek o długości 3 5 mm jest ścięty. Pochwy są otwarte do dołu. Trawa wrażliwa na niesprzyjające warunki glebowe i klimatyczne. Wymaga gleb umiarkowanie suchych do wilgotniejszych, mineralnych, niezakwaszonych. Stokłosa bezostna trawa rozłogowa (ryc. 3.47). Ma grube łodygi. Kwiatostanem jest duża wiecha rozpierzchła. Kłoski są wydłużone, do 30 mm długości, 3 10-kwiatowe, bezostne. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki ma płaskie, szorstkie i długie. Języczek jest krótki. Pochwy są wysoko zrośnięte, wyraźnie unerwione. Wymaga gleb żyźniejszych, suchszych i niezakwaszonych. Stosuje się ją w mieszankach przeznaczonych na łąki wieloletnie. Nie znosi zbyt częstego koszenia i przygryzania. Wyczyniec łąkowy trawa luźnokępkowa z krótkimi rozłogami (ryc. 3.48). Kwiatostanem jest miękka w dotyku wiecha kłosokształtna długości do 10 cm. Kłoski są duże o długości do 6 mm, 1-kwiatowe, owłosione, płaskie i zakończone delikatną ością. Najmłodszy liść jest zwinięty. Języczek o długości do 3 mm jest ścięty. Pochwy liściowe ma otwarte do dołu. Występuje na glebach żyznych, wilgotnych, okresowo zalewanych. Przeznaczona do wysiewu na łąki wieloletnie. Ryc. 3.48. Wyczyniec łąkowy: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.49. Mietlica biaława: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój

16 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Mietlica biaława trawa luźnokępkowa, z krótkimi podziemnymi rozłogami (ryc. 3.49). Łodygi są drobno ulistnione. Kwiatostanem jest delikatna wiecha, ma drobne kłoski, o długości 2 3 mm, 1-kwiatowe, o dużych i delikatnych plewach. Najmłodszy liść jest zwinięty, a języczek o długości do 6 mm ostro zakończony. Pochwy są otwarte, dość szorstkie. Można ją spotkać na łąkach wilgotniejszych, zalewanych. Wykorzystwana na łąkach wieloletnich oraz wilgotniejszych pastwiskach. Wiechlina błotna trawa luźnokępkowa (ryc. 3.50). Kwiatostanem jest delikatna wiecha. Kłoski są drobne, o długości do 3 mm, 2 4-kwiatowe. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki liściowe drobne, sinozielone, lancetowate. Języczek o długości do 3 mm jest łopatkowaty. Rośnie na glebach torfowych i mułowo-glejowych, zalewanych. Zalecana do mieszanek na łąki, nieodpowiednia na pastwiska. Trawy średniej wartości Do traw o średniej wartości należy wiele gatunków, ale najbardziej rozpowszechnione to: grzebienica pospolita, konietlica łąkowa, kostrzewa owcza, mietlica pospolita, perz właściwy i tomka wonna. Grzebienica pospolita trawa drobnokępkowa, niska, słabo ulistniona (ryc. 3.51). Kwiatostanem jest wiecha kłosokształtna, jednostronna, o długości do 10 cm. Kłoski są skupione w pęczki i ułożone grzebieniasto. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki są lancetowate. Języczek ma długość do 3 mm. Pochwa liściowa jest otwarta. Wymaga mad, gleb murszowatych. Ze względu na niskie plony nie jest zalecana do mieszanek. Konietlica łąkowa trawa luźnokępkowa, średniowysoka (ryc. 3.52). Kwiatostanem jest wiecha o połyskujących cienkich gałązkach. Kłoski ma 3-kwiatowe, ościste, złotożółte. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki liściowe są drobne, krótko owłosione. Języczek jest krót Ryc. 3.50. Wiechlina błotna: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.51. Grzebienica pospolita: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój

ROŚLINY PASZOWE 17 ki, ścięty, u góry ząbkowany. Pochwy liściowe ma delikatnie owłosione, otwarte. Wymaga gleb o umiarkowanej wilgotności, okresowo posusznych. Siano ze względu na omszenie i gorzki smak jest niechętnie zjadane przez zwierzęta. Ryc. 3.52. Konietlica łąkowa: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.53. Kostrzewa owcza: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Kostrzewa owcza trawa kępkowa, niska (ryc. 3.53). Kwiatostanem jest niepozorna wiecha o sztywnych, krótkich gałązkach. Kłoski ma nieliczne, 3 8-kwiatowe, ościste. Najmłodszy liść jest złożony. Blaszki są stulone, szczeciniaste. Nie ma języczka. Pochwa liściowa jest szorstka, zamknięta, u podstawy znajdują się zaokrąglone uszka. Występuje na użytkach zielonych na stanowiskach suchych i bardzo suchych. Mietlica pospolita trawa drobnokępkowo-rozłogowa, średniowysoka (ryc. 3.54). Kwiatostanem jest bardzo delikatna wiecha. Kłoski ma małe, 1-kwiatowe, ościste, brunatnofioletowe. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki są drobne i szorstkie. Języczek jest krótki, sztywny, ścięty. Lubi gleby ubogie i suchsze. Daje niskie plony. Perz właściwy trawa rozłogowa wysoka (ryc. 3.55). Kwiatostanem jest kłos właściwy długości do 10 15 cm. Kłoski 4 5-kwiatowe o krótkich ościach są gęsto osadzone. Najmłodszy liść jest zwinięty. Blaszki ma dość szorstkie, z szarym nalotem i długimi ostrogami. Pochwy liściowe są odstające i owłosione. Pojawia się licznie na użytkach zielonych intensywnie nawożonych azotem. Wymaga gleb średnio wilgotnych i suchszych. Wałowanie i właściwe użytkowanie ograniczają jego rozwój. Tomka wonna trawa drobnokępkowa, niska, słabo ulistniona (ryc. 3.56). Kwiatostanem jest mała wiecha kłosokształtna, żółtozielona. Kłoski ma 1-kwiatowe o długich plewach. Najmłodszy liść jest zwinięty, a języczek fioletowo zabarwiony, długi. Na uszkach znajdują się kępki włosków. Pochwy liściowe są omszone. Rośnie głównie na łąkach położonych na glebach zaniedbanych i ubogich.

18 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Ryc. 3.54. Mietlica pospolita: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.55. Perz właściwy: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.56. Tomka wonna: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.57. Bliźniczka psia trawka: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Trawy o bardzo małej wartości W tej grupie znajdują się takie trawy, jak: bliźniczka psia trawka, kłosówka wełnista, śmiałek darniowy, trzęślica modra i trzcinnik lancetowaty.

ROŚLINY PASZOWE 19 Bliźniczka psia trawka trawa tworząca zbite, grzebieniaste kępy, bardzo niska (ryc. 3.57). Kwiatostanem jest kłos właściwy jednostronny. Blaszki są szczeciniaste, stulone. Można się jej pozbyć przez właściwe użytkowanie łąki, wapnowanie i prawidłowe nawożenie. Kłosówka wełnista trawa tworząca szerokie kępy (ryc. 3.58). Kwiatostanem jest wiecha. Kłoski są 2-kwiatowe, miękko omszone i różowo zabarwione. Cała roślina jest delikatnie omszona o zabarwieniu szarozielonym. Ustępuje pod wpływem odpowiedniego nawożenia, wałowania oraz wczesnego i niskiego koszenia. Ryc. 3.58. Kłosówka wełnista: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.59. Śmiałek darniowy: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Śmiałek darniowy trawa zbitokępkowa o zabarwieniu ciemnozielonym (ryc. 3.59). Kwiatostanem jest wiecha rozpierzchła, Kłoski są połyskujące, drobne, zabarwione fioletowo. Blaszki ma wyraźnie, ostro unerwione, a języczek długi. Zwalcza się ją za pomocą wałowania, niskiego koszenia i zwiększania obsady roślin, ale efekty często są niewystarczające. Gdy udział śmiałka darniowego w darni osiągnie 25%, należy zregenerować użytek metodą pełnej uprawy. Trzęślica modra trawa kępkowa z krótkimi rozłogami, wysoka (rys. 3.60). Kwiatostanem jest długa, wąska wiecha. Kłoski brunatnofioletowe. U podstawy znajdują się dwie kępki włosków. Pochwy ma owłosione. Zanika pod wpływem melioracji, nawożenia fosforem i potasem oraz częstego koszenia. Trzcinnik lancetowaty trawa wytwarzająca długie rozłogi, wysoka, o zabarwieniu szarozielonym (ryc. 3.61). Kwiatostanem jest wiecha. Kłoski ma 1-kwiatowe, brudnofioletowe, a blaszki długie, wąskie, sztywne. Ustępuje po wykonaniu melioracji, odpowiedniego nawożenia i dzięki właściwemu użytkowaniu.

20 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Ryc. 3.60. Trzęślica modra: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Ryc. 3.61. Trzcinnik lancetowaty: podstawa blaszki liściowej, kłosek, kwiatostan, pokrój Rośliny bobowate drobnasienne Ze względu na wysoką wartość paszową stanowią cenny składnik runi. Charakterystykę gatunkową przedstawiono w rozdziale dotyczącym roślin bobowatych drobnonasiennych. Zioła Zioła są chętnie zjadane przez zwierzęta i korzystnie wpływają na wartość paszy, m.in. przez wysoką zawartość soli mineralnych i witamin. Mają także korzystny wpływ na trawienie. Zioła rosnące na łąkach to m.in.: babka lancetowata (ryc. 3.62), brodawnik jesienny (ryc. 3.63), krwawnik pospolity (ryc. 3.64), mniszek pospolity (ryc. 3.65), przywrotnik pasterski (ryc. 3.66). Ryc. 3.62. Babka lancetowata Ryc. 3.63. Brodawnik jesienny Ryc. 3.64. Krwawnik pospolity

ROŚLINY PASZOWE 21 Ryc. 3.65. Mniszek pospolity Ryc. 3.66. Przywrotnik pasterski Chwasty Chwasty to gatunki roślin niepożądane na użytkach zielonych. Wyróżnia się chwasty: trujące, silnie drewniejące, rozetkowe, pasożytnicze i półpasożytnicze oraz kłączowe. Chwasty trujące to gatunki, które działają trująco na zwierzęta tylko w zielonce, np. jaskier ostry (ryc. 3.67), lub w zielonce i w sianie, np. szczwół plamisty (ryc. 3.68). Ryc. 3.67. Jaskier ostry Ryc. 3.68. Szczwół plamisty Chwasty silnie drewniejące skutecznie zagłuszają wzrost roślin bobowatych drobnonasiennych i traw o bardzo dobrej i dobrej wartości. Do chwastów tych zalicza się np. barszcz zwyczajny (ryc. 3.69). Chwasty rozetkowe to rośliny niskie, których nie można wykosić, np. pięciornik gęsi (ryc. 3.70). Ryc. 3.69. Barszcz zwyczajny Ryc. 3.70. Pięciornik gęsi

22 PROWADZENIE PRODUKCJI ROŚLINNEJ Pasożyty to rośliny, które nie mają własnego systemu korzeniowego i nie prowadzą fotosyntezy, a wszystkie składniki pokarmowe czerpią z rośliny żywicielskiej, jak np. kanianka macierzankowa (ryc. 3.71). Półpasożyty, np. szelężnik większy (ryc. 3.72), mają słaby system korzeniowy i zielone liście. Ryc. 3.71. Kanianka macierzankowa Ryc. 3.72. Szelężnik większy Chwasty kłączowe konkurują z roślinami bobowatymi drobnonasiennymi i wartościowymi trawami o wodę, światło i składniki pokarmowe. Do tej grupy zaliczany jest np. rdest wężownik (ryc. 3.73). Na łąkach podmokłych i zabagnionych występują specyficzne gatunki roślin o małej wartości paszowej. Zalicza się do nich przede wszystkim turzyce (ryc. 3.74), które w odróżnieniu od traw mają liście umieszczone w trzech prostnicach (trawy w dwóch), na brzegach są ostre, a łodygę mają trójkątną w przekroju (trawy mają okrągłą). Należą tu także skrzypy (ryc. 3.75), które mają właściwości trujące. Ryc. 3.73. Rdest wężownik Ryc. 3.74. Turzyca Ryc. 3.75. Skrzyp polny

ROŚLINY PASZOWE 23 PYTANIA I POLECENIA 1. Jaki jest właściwy udział traw, roślin bobowatych drobnonasiennych i ziół na dobrej jakości użytku zielonym? 2. Omów różnice w budowie morfologicznej traw. 3. Wymień cechy rozpoznawcze traw w stanie bezkwiatowym i kwiatowym. 4. Przedstaw podział traw ze względu na ich wysokość. 5. Przedstaw podział traw ze względu na sposób krzewienia. 6. Omów podział traw ze względu na wartość pastewną. 7. Przedstaw grupę traw o bardzo dobrej wartości pastewnej. 8. Omów grupę traw o dobrej wartości pastewnej. 9. Scharakteryzuj grupę traw o średniej wartości pastewnej. 10. Przedstaw grupę traw o bardzo małej wartości pastewnej. 11. Jakie znaczenie mają zioła na użytkach zielonych? 12. Na czym polega szkodliwość chwastów na łąkach i pastwiskach? 3.5.3. Pielęgnowanie łąk i pastwisk Do zabiegów pielęgnacyjnych na użytkach zielonych 2 zalicza się: 1. Konserwowanie urządzeń i budowli wodno-melioracyjnych. 2. Utrzymywanie równej powierzchni (wyrównywanie wzniesień, kretowisk, wałowanie). 3. Nawożenie. 4. Usuwanie odchodów zwierzęcych, wykaszanie niedojadów. 5. Właściwe użytkowanie runi. 6. Zwalczanie chwastów, chorób i szkodników. Poszczególne zabiegi pielęgnacyjne powinny być odpowiednio rozłożone w ciągu roku. Już podczas wczesnowiosennych roztopów należy likwidować spiętrzenia wód powstające wskutek zatorów z brył lodu, kęp roślin, gałęzi, ułatwiać odpływ wody zastoiskowej z lokalnych obniżeń terenu oraz wykorzystywać do nawodnień żyzne spływy z pól i rzek. Po przeschnięciu trzeba wyrównać kretowiska i ucisnąć wałem rozpulchnioną glebę próchniczną, jeśli nie ma zastoisk wodnych. Nawozy fosforowe i potasowe wysiewa się wiosną jak najwcześniej, gdy ma się pewność, że nie zostaną zmyte przez roztopy, a nawozy azotowe nieco później. Okres późnej wiosny powinien być wykorzystany do konserwacji urządzeń i budowli melioracyjnych. Po zbiorze pierwszego pokosu siana z łąk przypada termin wałowania gleb próchnicznych, na których wiosną zabieg ten nie mógł być wykonany. Po pokosach i wypasach wysiewa się także nawozy azotowe. Jesienią wykonuje się dalszą konserwację urządzeń i budowli melioracyjnych oraz różne prace porządkowe: wyrównywanie wzniesień i zadarnionych kretowisk, usuwanie zbędnych krzaków i zarośli. Specjalne zabiegi pielęgnacyjne wykonuje się po każdorazowym zejściu zwierząt z kwater. Konserwowanie urządzeń wodno-melioracyjnych Podstawowym warunkiem prawidłowej gospodarki na trwałych użytkach zielonych jest odpowiednia melioracja, która zapewnia utrzymanie optymalnych warunków wilgotnościowych. Zarówno nadmierna, jak i niedostateczna wilgotność są szkodliwe. Wyróżnia się melioracje odwadniające i nawadniające. 2 K. Jacniacki, T. Kocan, dz. cyt.

24 ŹRÓDŁA ILUSTRACJI I FOTOGRAFII Źródła ilustracji i fotografii Okładka: Bildagentur Zoonar GmbH/Shutterstock.com. Tekst główny: s. 8 (ziemniak) A. Artyszak, (topinambur) Sergeev Aleksei/Shutterstock.com; s. 10 (ziemniak) Kazakova Maryia/Shutterstock.com; s. 11 (ziemniak) Kazakova Maryia/Shutterstock.com; s. 12 (ziemniak) exopixel/shutterstock.com; s. 25 (bronowanie) A. Artyszak; s. 27 (faceli A. Artyszak; s. 31 (podkiełkowywanie) A. Artyszak, (sadzeniak) A. Artyszak; s. 33 (rozstaw rzędów) A. Artyszak; s. 41 (zbiór) A. Artyszak, (transport) A. Artyszak; s. 42 (załadunek) A. Artyszak; s. 43 (przechowywanie luzem) A. Artyszak; s. 44 (przechowywanie na paletach) A. Artyszak; s. 47 (burak cukrowy) A. Artyszak; s. 56 (nasiona burak A. Artyszak; s. 57 (siew burak A. Artyszak; s. 58 (przesiew burak A. Artyszak; s. 59 (burakochwast) A. Artyszak, (pośpiech burak A. Artyszak, (choroba burak A. Artyszak; s. 63 (zbiór burak A. Artyszak; s. 64 (usypywanie pryzmy) A. Artyszak, (rozładowywanie pryzmy) A. Artyszak; s. 65 (okryta pryzm A. Artyszak; s. 69 (rzepak) A. Artyszak; s. 72 (przemarznięty rzepak) A. Artyszak; s. 73 (zdeformowane korzenie) A. Artyszak; s. 76 (technologia bezorkow A. Artyszak; s. 80 (przezimowanie) A. Artyszak; s. 84 (żółte naczyni A. Artyszak, (lep) A. Artyszak; s. 85 (oprysk) A. Artyszak; s. 86 (nasiona rzepaku) A. Artyszak; s. 88 (rzepak jary) A. Artyszak; s. 92 (gorczyca biał A. Artyszak; s. 95 (len oleisty) A. Artyszak; s. 98 (słonecznik) A. Artyszak; s. 102 (soj A. Artyszak; s. 106 (szczepionka bakteryjn A. Artyszak; s. 108 (zbiór soi) A. Artyszak; s. 109 (mak) A. Artyszak; s. 112 (dynia oleist A. Artyszak; s. 114 (tytoń) A. Artyszak; s. 117 (nasiona tytoniu) A. Artyszak; s. 120 (chmiel) A. Artyszak; s. 126 (konopie) A. Artyszak; s. 129 (len włóknisty) A. Artyszak; s. 136 (łubin żółty) A. Artyszak, (łubin wąskolistny) A. Artyszak; s. 137 (łubin biały) A. Artyszak; s. 140 (brodawki) F.Neidl/ Shutterstock.com; s. 144 (bobik) A. Artyszak; s. 150 (groch ogólnoużytkowy) A. Artyszak; s. 151 (peluszk A. Artyszak; s. 157 (wyka siewn A. Artyszak; (wyka kosmat A. Artyszak; s. 165 (koniczyna biał Bildagentur Zoonar GmbH/Shutterstock.com, (koniczyna różowobiał Andrew Koturanov/Shutterstock.com, (inkarnatk marilook/shutterstock.com, (koniczyna różow LFRabanedo/Shutterstock.com, (koniczyna persk Fornax/WikipediaCC-BY-SA-3.0, (lucerna mieszańcow Kristian Peters/Wikipedia/CC BY-SA 3.0; s. 166 (lucerna siewn Michael G McKinne/Shutterstock.com, (esparceta siewn Julia Baturina/Shutterstock.com, (seradela uprawn Kristian Peters/Wikipedia/CC BY-SA 3.0; s. 180 (kukurydza na kiszonkę) A. Artyszak; s. 183 (kukurydza zbiór) A. Artyszak; s. 185 (festulolium) ; s. 186 (kostrzewa łąkow Radovan1/ Shutterstock.com; s. 187 (kostrzewa trzcinow dabjola/shutterstock.com; s. 188 (kupkówka pospolit Bildagentur Zoonar GmbH/Shutterstock.com; s. 189 (stokłosa bezostn Maria Zamuriy/Shutterstock.com, (tymotka łąkow ESB Essentials/Shutterstock.com; s. 191 (życica trwał dabjola/shutterstock.com, (życica wielkokwiatow richpav/shutterstock.com; s. 192 (łąka trwał A. Artyszak; s. 195 (bobowate) A. Artyszak; s. 208 (babka lancetowat dabjola/shutterstock.com, (brodawnik jesienny) picturepartners/shutterstock.com, (krwawnik pospolity) Scisetti Alfio/Shutterstock.com; s. 209 (mniszek lekarski) SeDmi/Shutterstock.com, (przywrotnik pasterski) TV/Shutterstock.com, (jaskier ostry) Tatiana Volgutova/Shutterstock.com, (szczwół plamisty) Manfred Ruckszio/Shutterstock.com, (barszcz zwyczajny) gubernat/shutterstock.com, (pięciornik gęsi) dabjola/shutterstock.com; s. 210 (kanianka macierzankow IanRedding/Shutterstock.com, (szelężnik większy) dabjola/shutterstock.com, (rdest wężownik) Le Do/Shutterstock.com, (turzyc Madlen/Shutterstock.com, (skrzyp polny) Imageman/Shutterstock.com, (skrzyp polny) picturepartners/shutterstock.com; s. 212 (rów dobry) A. Artyszak, (rów zły) A. Artyszak; s. 213 (kretowisko) A. Artyszak; s. 217 (straty) A. Artyszak; s. 219 (sianokiszonk A. Artyszak; s. 229 (logo) reprodukcja; s. 243 (chwastownik) Zbigniew Zbytek; s. 244 (pielnik palcowy) Zbigniew Zbytek, (brona szczotkow Zbigniew Zbytek; s. 250 (osłona przeciw owadom) Martien van Gaalen/Shutterstock.com; s. 251 (osłona przeciw ptakom) Martien van Gaalen/Shutterstock.com. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Klub Nauczyciela uczę.pl cenną pomocą dydaktyczną! Co można znaleźć w Klubie Nauczyciela? podstawy programowe programy nauczania materiały metodyczne: rozkłady materiału, plany nauczania, plany wynikowe, scenariusze przykładowych lekcji materiały dydaktyczne i ćwiczeniowe klucze odpowiedzi do zeszytów ćwiczeń

Kursy: System Certyfikacji Zawodowych WSiP Profesjonalny i kompleksowy system kształcenia i certyfikacji w obszarze uczenia się przez całe życie lifelong learning. Wyróżnij się zawodowo! zawodowe języków obcych zawodowych (angielski, niemiecki) z różnych branż Walidacja i certyfikacja kompetencji zawodowych Zawody wpisane do Międzynarodowego Standardu Klasyfikacji Zawodów ISCO Umiejętności zawodowe najbardziej poszukiwane na rynku pracy w Polsce i Europie Najpopularniejsze branże i zawody Profesjonalne materiały edukacyjne opracowane przez lidera rynku publikacji zawodowych w Polsce Sieć akredytowanych placówek szkoleniowych i egzaminacyjnych Akredytowani wykładowcy i egzaminatorzy Więcej informacji na stronie www.certup.pl