Wczesnośrednioweczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 1)

Wczesnośrednioweczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 1)

Ludzkie szczątki kostne w świetle badań antropologicznych 39 Rozdział 6 Ludzkie szczątki kostne Wprawdzie badania materiałów kostnych pochodzących z omawianego cmentarzyska sięgają końca XIX wieku, to jednak niemal całkowity brak opracowań, jak i nieznany los dużej części tych źródeł powodują, że wiedza na temat wczesnośredniowiecznej populacji ludzkiej z Kałdusa w dalszym ciągu jest niewystarczająca. W jej ocenie podstawową wartość ma materiał kostny pozyskany w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na cmentarzysku w latach 1997 1999 (Drozd 1999; Kozłowski 1997a; 1998; 1999; por. również Katalog źródeł, część II, punkt II), natomiast odkryty wcześniej został przebadany jedynie w niewielkim zakresie. Istniejące opracowania głównie dotyczą materiałów kostnych znalezionych w trakcie badań A. Lissauera, który przedstawił charakterystykę morfologiczną czaszek wraz z ich narysami (ryc. 6), a także dokonał określeń płci i wieku zmarłych (Lissauer 1878). Nieznany jest zupełnie los materiałów źródłowych odsłoniętych w trakcie badań K. Florkowskiego w 1890 roku i K. Chmieleckiego w 1905 roku. Kości pochodzące z badań prowadzonych w 1957 roku przez E. Kaszewską również nie stały się nigdy przedmiotem szczegółowych studiów antropologicznych, a co najmniej 45 szkieletów odsłoniętych w trakcie tych prac, przechowywanych jest obecnie w Katedrze Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego 33. Jedyna publikacja, która m.in. uwzględnia materiał kostny (czaszki) z Kałdusa, dotyczy częstości występowania próchnicy zębów w różnych populacjach szkieletowych z terenu Polski (Kozubkiewicz, Trachtenberg 1960). Kości 33 Ustna informacja dr. W. Lorkiewicza z Katedra Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego. ludzkie z badań prowadzonych w 2. połowie lat 90- tych XX wieku były przedmiotem badań paleobiochemicznych, posłużyły do próby izolacji i identyfikacji białek ludzkich w materiale subfosylnym pochodzącym z omawianego stanowiska (Paczuski, Kozłowski 2000). Praca poświęcona tym zagadnieniom ma jednak charakter metodyczny i bezpośrednio nic nie wnosi do poznania biostruktury ludności wczesnośredniowiecznego Kałdusa. Niniejszy rozdział ma charakter wstępnej analizy antropologicznej 34, nie wiadomo bowiem na ile opisana próba jest reprezentatywna dla całego cmentarzyska, z którego jak dotąd znanych jest już około 500 pochówków. Ostateczne uzupełnienie oraz korekta dotychczasowych wyników analiz antropologicznych będą możliwe dopiero po zakończeniu eksploracji dwóch innych cmentarzysk (stanowiska 2 i 4), częściowo łączących się z omawianym oraz po ewentualnym przebadaniu szkieletów odkrytych przez E. Kaszewską. Na obecnym etapie badań z całą pewnością można stwierdzić, iż omawiane cmentarzysko, obok usytuowanej po drugiej stronie Wisły nekropoli w Grucznie (1751 szkieletów datowanych na XII XIV wieku) należy do największych wczesnośredniowiecznych obiektów tego rodzaju na Pomorzu Środkowym (Kozłowski 1993; Bojarski 1995; Chudziak 1996). Z tego też względu badania te są szczególnie istotne zarówno dla archeologii, jak i antropologii historycznej, zwłaszcza 34 Analizę wykonano w Zakładzie Antropologii Instytutu Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

40 Rozdział 6 25 20 15 [%] 10 5 0 infans I inans II juvenis adultus maturus senilis dzieci kobiety mężczyźni Ryc. 19. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Krzywa natężenia zgonów w populacji z Kałdusa dla odpowiednich kategorii wieku (osoby o niedokładnie określonym wieku i nie oznaczonej płci doliczano proporcjonalnie oraz zgodnie z porządkiem wymierania do poszczególnych kategorii) (ryc. 19 22 oprac T. Kozłowski) Fig. 19. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. A Curve of deaths in the examined population for particular age categories (fi g 19 22 by T. Kozłowski)* w zakresie odtwarzania biostruktury ludności całego mikroregionu. Metody. Płeć zmarłych określano przede wszystkim na podstawie morfologii czaszki i miednicy, analizując cechy powszechnie uważane za dymorficzne (Acsadi, Nemeskeri 1970; Standards 1994; Piontek 1999). Pod uwagę także brano ogólną masywność i urzeźbienie szkieletu postkranialnego. Płci dzieci, ze względu na brak wyraźnie widocznych cech dymorficznych nie określano. Klasyfikując materiał kostny osób dorosłych (zmarli w kategoriach adultus, maturus, senilis) pod względem wieku w chwili śmierci, zwracano uwagę na zmiany w morfologii powierzchni spojenia łonowego i powierzchni uchowatej kości miednicznej oraz na stopień obliteracji szwów czaszkowych (Acsádi, Nemeskéri 1970; Standards 1994; Piontek 1999). W przypadku szczątków dzieci (infans I i infans II) wiek określano na podstawie formowania się mlecznego i stałego uzębienia Wykorzystując skalę V. Ubeleker a (Standards 1994). Wobec braku zachowanych zębów stosowano metodę opartą na pomiarach wielkości kości szkieletu postkranialnego opracowaną dla populacji wczesnośredniowiecznej z Gruczna (Florkowski, Kozłowski 1994). W przypadku osób zmarłych w wieku młodzieńczym (kategoria juvenis) oceniano wiek opierając się na stopniu zaawansowania kostnienia szkieletu (Standards 1994; Piontek 1999). Materiał podzielono na standardowe klasy wieku (Martin, Saller 1957), w sytuacji zaś kiedy wieku osób dorosłych nie udało się przyporządkować do konkretnej kategorii, co najczęściej wynikało ze złego stanu zachowania kości i braku elementów diagnostycznych, wydzielano dodatkową grupę dorośli. Wiek tych osób w chwili śmierci mógł się mieścić z jednakowym prawdopodobieństwem w klasie adultus, maturus, jak i senilis. Pomiary kranio- i osteometryczne wykonano zgodnie z ogólnie przyjętą metodyką w antropologii fizycznej (Martin, Saller 1957). Analizowano jedynie kości, które pochodziły z grobów, pominięto natomiast pojedyncze, luźne z powierzchni lub z humusu, nie mające szerszego kontekstu archeologicznego. Uzyskane pomiary posłużyły do wyliczenia wskaźników proporcji budowy czaszki i szkieletu postkranialnego oraz re-

Ludzkie szczątki kostne w świetle badań antropologicznych 41 Tabela 2. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Struktura płci i wieku populacji (badania z lat 1997 1999) TTable 2. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Distribution of the sexes and ages of the examined sample Kategoria wieku Mężczyźni Kobiety Płeć nieokreślona Łącznie N % N % N % N % Infans I 20 15,4 20 15,4 Infans II 10 7,7 10 7,7 Juvenis 4 3,1 5 3,9 2 1,5 11 8,5 Adultus 13 10 12 9,2 25 19,2 Maturus 21 16,2 7 5,4 28 21,5 Senilis 5 3,9 6 4,6 10 7,7 Dorośli 11 8,5 5 3,9 9 6,9 25 19,2 Nieokreślone 1 0,8 1 0,8 Łącznie 54 41,5 34 26,2 42 32,3 130 100 Ogółem 130* (100%) * W analizie nie uwzględniono kości z grobu 121/99 (por. Katalog źródeł). konstrukcji przyżyciowej wysokości ciała. Zmiany patologiczne natomiast oceniano makroskopowo. Stan zachowania. Materiał kostny ogólnie zachowany jest stosunkowo słabo, niemal wszystkie szkielety są niekompletne. W wielu jamach grobowych znajdowały się jedynie drobne fragmenty czaszki, pojedyncze, luźne zęby oraz trzony kości długich lub też fragmenty nie nadające się do żadnych badań osteometrycznych. Niejednokrotnie w jamach nie odkryto kości ludzkich, co stanowi przyczynę różnicy między całkowitą liczbą odsłoniętych grobów (por. Katalog źródeł), a liczbą zbadanych szkieletów (tab. 2). Główny, niszczący wpływ na kości zapewne miały niesprzyjające warunki fizyko-chemiczne charakterystyczne dla utworów powierzchniowych zalegających w obrębie cmentarzyska. Kości występowały w warstwach mocno przepuszczalnego piasku, niejednokrotnie dość płytko pod powierzchnią gruntu, a niskie ph gleby powodowało ich zniszczenie. Na stan ich zachowania wpływ miały też XIX-wieczne penetracje archeologiczne, które niejednokrotnie polegały na rozkopywaniu jam grobowych w miejscu zalegania czaszki i miednicy, wyjmowaniu, a następnie wtórnym umieszczaniu w nich kości. Sytuacje taką głównie zaobserwowano w zachodniej i południowo-zachodniej części stanowiska. Z podobnymi problemami miał już do czynienia w 1905 roku K. Chmielecki, kiedy z odsłoniętych przez niego jam grobowych wcześniej wyjęto przedmioty stanowiące wyposażenie i naruszono pierwotny układ kośćca (Chmielecki 1905, s. 375 376). Prace polowe, głęboka orka oraz istniejące niemal do dnia dzisiejszego dzikie wybierzysko piasku również przyczyniły się do naruszenia i zniszczenia wielu szkieletów. W większości przypadków kości są kruche, poprzerastane korzeniami roślin, z licznymi spękaniami powierzchni i intensywnie złuszczającą się warstwą korową. Kości płaskie niejednokrotnie na dużej powierzchni mają zniszczoną blaszkę zewnętrzną, która łatwo oddziela się od głębiej leżących warstw substancji gąbczastej. Barwa kości jest szara lub jasno brązowa, czasami przechodząca w ciemniejsze odcienie brązu z czarnymi plamami. Analiza struktury wymierania. Materiał osteologiczny, który posłużył do rekonstrukcji struktury wieku i płci stanowiły 130 szkielety (tab. 1). Większa część próby to szkielety osób dorosłych. Zmarli w okresie dzieciństwa (infans I i infans II), to jedynie 23,1% całości zbioru, z całą pewnością jednak grupa ta jest mniej liczna niż należałoby oczekiwać. Zmarli w okresie młodzieńczym (juvenis) stanowili 8,5%, w okresie dorosłym (adultus) 19,2%, w okresie dojrzałym (maturus) 21,5%, tylko 7,7% zaś to zmarli w wieku starczym (senilis). Aż w 26 przypadkach (niespełna 20% zbioru), nie udało się określić wieku zmarłych w chwili śmierci, choć niewątpliwie skupiają one szczątki osób dorosłych. Pomijając szkielety dzieci, płci nie udało się określić w 12 przypadkach (dziewięć to osoby dorosłe, dwa zmarłe w wieku juvenis), kiedy w jamie grobowej znajdowało się zaledwie kilka pojedynczych kości lub ich ułamki, nieprzydatne do analiz. W badanym materiale przeważają szkielety mężczyzn (54) nad szkieletami kobiet (34). W obu grupach

42 Rozdział 6 Tabela 3. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Pomiary czaszek (badania z lat 1997 1999) Table 3. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Craniometrical measurements Pomiar Czaszki męskie Czaszki żeńskie N x S min max N X S min max g-op 17 183,2 4,09 175 191 9 175,4 6,23 161 182 n-ba 9 100 4,66 93 106 3 96,7 3,79 94 101 ba-o 9 35,4 2,83 30 39 6 35,3 1,86 32 37 eu-eu 21 136,4 5,55 126 147 10 134 4,94 128 141 ft-ft 20 96,1 3,75 88 104 12 94,3 4,85 87 104 co-co 20 117,7 5,98 106 136 10 117,8 4,52 112 127 au-au 11 119,2 3,68 113 124 5 116,8 3,03 114 121 ast-ast 16 110,1 4,69 99 119 7 108,3 6,21 99 117 mast-mast 11 104,4 7,07 87 113 3 100,0 6,00 94 106 szerokość foramen 12 31,3 2,09 28 35 7 30,9 1,46 29 33 magnum ba-b 10 134,1 4,20 126 138 3 124,7 1,15 124 126 obwód poziomy 15 512,1 10,9 488 532 6 496,8 6,49 488 507 n-b 26 110,5 5,29 100 124 13 107,0 4,74 99 117 b-l 27 115,9 5,21 108 131 12 111,3 5,61 105 123 L-o 17 97,2 4,36 89 104 6 92,0 2,83 88 95 pr-ba 7 93,3 5,50 84 99 2 92,0 1,41 91 93 zy-zy 10 129,4 4,03 124 135 3 124,7 4,16 120 128 zm-zm 10 94,8 6,01 86 104 5 91,2 6,87 83 101 n-gn 10 112,2 9,91 98 126 3 104,3 0,58 104 105 n-pr 17 65,8 5,41 55 74 6 63,5 3,78 59 70 mf-ek L 15 41,9 1,58 39 44 7 41,6 0,98 40 43 mf-ek P 15 41,9 1,67 39 44 6 41,5 1,05 40 43 wysokość oczodołu 14 33,2 1,72 30 36 7 31,9 2,54 30 37 lewy wysokość oczodołu 14 32,9 2,53 29 38 6 30,8 1,47 29 32 prawy szerokość apertura 20 24,8 2,00 21 29 7 24,4 1,40 23 27 piriformis n-ns 17 50,1 3,29 44 56 6 46,2 2,48 43 50 go-go 8 97,4 8,18 90 115 6 91,5 8,53 83 107 go-gn 20 81,2 4,15 75 89 11 76,8 5,15 69 85 id-gn 24 32,0 3,09 25 38 11 28,2 1,47 26 31 distancja bicondilica 6 118,8 4,26 114 126 4 108 7,35 102 118 w kategoriach wieku juvenis, adultus oraz senilis struktura wymierania nie różni się jednak znacząco. Prawdopodobnie wynika to z małej liczebności próby, która tylko w niewielkim stopniu zdaje się odzwierciedlać strukturę populacji ludności pochowanej na badanym cmentarzysku. Wyjątkiem jest tu kategoria wieku maturus, gdzie natężenie zgonów jest istotnie wyższe u mężczyzn (ryc. 19). U kobiet największa liczba zgonów przypada na kategorię adultus. Jest to zatem zgodne z oczekiwaniami największe natężenia zgonów wśród dzieci przypada na kategorię infans I, adultus u kobiet oraz maturus u mężczyzn. Można jednak przypusz-

Ludzkie szczątki kostne w świetle badań antropologicznych 43 Tabela 4. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Wskaźniki czaszkowe (badania z lat 1997 1999) Table 4. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Cranial indexes. Wskaźnik Czaszki męskie Czaszki żeńskie N X S N X S szerokościowo-długościowy 17 74,7 4,02 9 76,8 4,05 wysokościowo-długościowy 10 73,1 1,90 3 71,5 1,39 wysokościowo-szerokościowy 10 98,0 4,26 3 91,7 2,07 foramen magnum 9 87,6 3,82 6 88,4 5,28 twarzy morfologiczny 6 85,4 7,39 3 83,8 2,73 górnotwarzowy 10 50,3 3,89 3 50,6 3,12 oczodołów 28 78,6 4,69 13 75,6 6,12 nosa 17 49,8 5,94 6 52,8 3,04 Tabela 5. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Pomiary szkieletu pozaczaszkowego mężczyźni (badania z lat 1997 1999) Table 5. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. post-cranial skeleton measurements -males (badania z lat 1997 1999) Pomiar Strona lewa Strona prawa (wg Martin, Saller 1957) N X S Min Max N X S Min Max Clavicula M1 25 141,4 5,59 135 150 6 138,8 6,52 132 151 M6 18 36,6 2,85 32 41 16 37,6 3,10 33 42 Humerus 23,3 M1 8 321,3 13,4 306 343 10 323,4 11,6 305 345 M3 10 48,9 3,54 42 55 9 51,9 2,67 48 55 M5 25 22,8 1,96 19 27 21 23,3 1,71 20 26 M7 20 60,8 4,91 51 69 19 63,1 5,23 56 75 Radius M1 2 232,5 228 227 6 231,2 12,3 224 255 M3 11 42,2 3,16 38 48 12 42,8 2,18 39 46 Ulna M1 4 261,0 16,0 240 274 4 255 12,2 245 270 M3 9 36,0 2,45 33 40 10 39,3 2,91 35 44 Femur M1 14 434,7 21,7 393 475 15 439,3 19,4 400 471 M2 14 429,7 22,1 390 473 14 433,0 19,5 393 469 M6 31 28,2 2,16 23 34 30 28,0 2,22 24 33 M7 31 28,9 2,33 23 34 30 28,5 2,10 24 34 M8 31 88,7 5,88 73 99 29 87,5 5,99 72 99 M18 10 45,6 3,47 40 51 16 47,0 3,44 40 51 M19 16 47,0 3,44 40 51 14 46,1 3,71 40 51 Tibia M1a 13 365,5 19,4 331 406 14 359,9 19,3 330 399 M8 25 26,7 3,24 19 32 27 26,9 2,71 21 32 M9 26 23,3 3,78 20 33 27 22,8 3,35 19 33 M10 25 80,5 5,08 70 88 27 80,3 4,54 71 88

44 Rozdział 6 Tabela 6. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Pomiary szkieletu pozaczaszkowego kobiety (badania z lat 1997 1999) Table 6. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Post-cranial skeleton measurements - females (badania z lat 1997 1999) Clavicula Pomiar Strona lewa Strona prawa N x S min max n x s min max M1 20 139,5 13,8 121 150 2 136,0 123 149 M6 Humerus 12 31,6 3,29 26 36 14 31,4 2,27 27 36 M1 4 301,8 17,7 288 327 5 305,2 20,9 281 335 M3 3 47,5 3,06 43 49 4 42,5 5,20 38 50 M5 14 20,9 1,41 19 24 11 21,2 1,47 19 23 M7 Radius 14 52,2 10,9 17 61 10 57,1 2,64 53 62 M1 2 218,5 218 219 0 M3 Ulna 5 37,6 1,52 36 39 5 37,5 3,96 33 44 M1 3 242,3 232 260 0 M3 4 32,8 2,50 30 36 5 33,2 1,92 31 36 Femur M1 9 403,9 16,9 384 431 8 403,1 19,3 381 431 M2 9 399,0 18,3 372 429 9 399,4 18,5 379 428 M6 17 25,2 2,59 21 30 17 24,4 2,71 20 31 M7 17 25,7 2,50 19 29 17 25,2 2,41 19 28 M8 17 79,9 7,26 63 95 16 78,4 6,47 64 92 czać, że proporcje ilościowe między klasami wieku są zaburzone. Badana próba charakteryzuje się zbyt małą liczbą szkieletów najmłodszych dzieci, jak również kobiet zmarłych na przełomie kategorii wieku juvenis i adultus oraz klasy adultus, na które to powinno przypadać największe natężenie zgonów okołoporodowych. Na obecnym etapie badań szczegółowa analiza demograficzna, z wyliczaniem parametrów tablic wymieralności i odtwarzaniem struktury populacji żyjącej jest nieuzasadniona. Analiza zróżnicowania morfologicznego. Nie zawsze możliwe było wykonanie wszystkich planowanych pomiarów antropometrycznych, co wiązało się ze złym stanem zachowania materiału kostnego. Udało się jedynie uzyskać niewielką liczbę danych, które posłużyły do wyliczenia wartości przeciętnych analizowanych cech oraz ich miar zmienności w badanej populacji. Charakterystykę metryczną, należy zatem traktować także z pewną ostrożnością, ponieważ nie musi ona wiernie oddawać zmienności populacyjnej cech metrycznych. Liczebność wykonanych pomiarów

Ludzkie szczątki kostne w świetle badań antropologicznych 45 Tabela 7. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Wskaźniki szkieletu pozaczaszkowego (badania z lat 1997 1999) Table 7. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Post-cranial skeleton indexes (badania z lat 1997 1999) Wskaźnik/Formuła Mężczyźni Kobiety Masywności obojczyka M6/M1 26,5 22,9 Masywności kości ramiennej M7/M1 19,2 18,0 Masywności kości udowej (M6+M7)/M2 13,2 12,6 Pilastri kości udowej M6/M7 97,9 97,6 Przekroju trzonu kości piszczelowej M9/M8 85,8 79,5 Piszczelowo udowy M1aT/M1F 83,0 82,3 Promieniowo-ramienny M1R/M1H 73,5 72,0 Ramienno-udowy M1H/M1F 73,7 76,0 Promieniowo-piszczelowy M1R/M1aT 65,3 66,5 Wykaz skrótów: T tibia, F femur, R radius, H Humerus Tabela 8. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Zrekonstruowana wysokość ciała wybranych populacji Table 8. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Reconstructed body height in various populations [cm] Populacja Mężczyźni Kobiety Źródło Kałdus, stanowisko 1 164,5 (168,6) * 152,8 (158,0) dane własne Ostrów Lednicki; X XII w. 165,3 153,0 Ostrowska, Ziółkiewicz 1937 Bazar Nowy; XI XII w. 166,3 154,7 Piontek 1969 Gruczno; XII XIV w. 166,5 154,8 Kriesel 1992 Suraż; XII XIV w. 167,5 155,9 Iwanek 1992 Skrwilno; XIII XVI w. 165,1 153,8 Florkowski, Kozłowski 1993 Gdańsk, kościół św. Katarzyny XVII XVIII w. Viborg, Dania (średniowiecze) Westerhus, Szwecja (średniowiecze) 164,0 (170,0) 154,6 (158,6) Duda, Gładykowska- Rzeczycka 1992 (173) (158,0) Bennike 1985 (174) (159) Bennike 1985 okres Wikingów, Dania (171,2) (156,7) Bennike 1985 Współczesna młodzież polska (18-latkowie) 178,9 166,0 Cieślik, Kaczmarek, Kaliszewska-Drozdowska 1994 * Wartości obliczone na podstawie metody Trotter i Gleser podano w nawiasach, na podstawie metody Pearson a bez nawiasów. wynosi od kilku do kilkudziesięciu, w zależności od delikatności budowy, a co za tym idzie, wrażliwości danej struktury kostnej na warunki zalegania. Jest to szczególnie widoczne w przypadku części twarzowej czaszki. Z tego też względu w niniejszym opracowaniu nie zamieszczono pomiarów kości obręczy barkowej (poza obojczykiem) i kości biodrowej. Charakteryzując omawiany materiał osteologiczny pod względem proporcji budowy czaszki (tab. 3, 4), można stwierdzić, że u mężczyzn były one długie (dolichocranius) i średnio wysokie (orthocranius), przy czym średnia pomiarów znajduje się w górnym przedziale wartości wskaźnika czaszek średnich. Charakteryzowali się ponadto średnią szerokością twarzy (me-

46 Rozdział 6 Ryc. 20. Porównanie czaszek mężczyzn z wczesnośredniowiecznych stanowisk z terenu ziem polskich na podstawie wyników analizy skupień Fig. 20. A comparison of the skulls of males from early medieval sites from the area of Poland based on the analysis of concentration Ryc. 21. Porównanie czaszek kobiet z wczesnośredniowiecznych stanowisk z terenu ziem polskich na podstawie wyników analizy skupień Fig. 21. A comparison of the skulls of females from early medieval sites from Poland based on concentration analysis sen), średnimi oczodołami (mesokonch) oraz średnio szerokimi nosami (mesorrhinus). W przeciwieństwie do mężczyzn, kobiety miały czaszki średniej długości (mesocranius) oraz szerokie nosy (chamaerrhinus). Na podstawie pozostałych wskaźników, czaszki kobiet, podobnie jak w przypadku mężczyzn, należy sklasyfikować w przedziale średnich wartości. Analiza skupień pozwoliła na określenie podobieństw czaszek odkrytych pod Górą św. Wawrzyńca do czaszek reprezentujących inne populacje z okresu od wczesnego średniowiecza do początku nowożytności. Do porównania wykorzystano tylko populacje o kompletnych danych (średnie arytmetyczne) następujących charakterystyk metrycznych: g-op, eu-eu, ba-b, ft-ft, zy-zy, n-pr, n-ns, szerokość apertura piriformis, mf-ek, wysokość oczodołu. Grupy odniesienia stanowiły czaszki pozyskane ze stanowisk archeologicznych zróżnicowanych pod względem chronologicznym i geograficznym: Gruczno (XII XIV wiek), Końskie (wczesne średniowiecze; Dąmbski 1955), Milicz (XII XIII wiek; Miszkiewicz, Gronkiewicz 1989), Ostrów Lednicki (X XII wiek; Piontek 1979), Brzoza (wczesne średniowiecze; Piontek 1979), Cedynia (wczesne średniowiecze; Piontek 1979), Wolin (wczesne średniowiecze; Piontek 1979), Wiślica (wczesne średniowiecze), Jaksice (XV XVII wiek; Piontek 1979), Słaboszewo (XIV XVIII wiek; Piontek 1981) oraz Skrwilno (XIII XVI wiek; Florkowski, Kozłowski 1994). Dendrogramy skonstruowano w oparciu o wyliczoną macierz odległości euklidesowej. Czaszki mężczyzn i kobiet z omawianego stanowiska wyraźnie odróżniają się od czaszek pochodzących z późnośredniowiecznych i nowożytnych populacji (ryc. 20, 21). Czaszki męskie, pod względem analizowanych pomiarów, są najbardziej podobne do materiałów z cmentarzysk wczesnośredniowiecznych w Końskich i Brzozie. Czaszki żeńskie wykazują natomiast większe zróżnicowanie, zachowując także w graficznym ujęciu wyników analizy skupień największą odległość od czaszek reprezentujących młodsze czasowo populacje z Jaksic, Słaboszewa oraz Skrwilna. Pod względem niektórych pomiarów zbliżają się natomiast do współczesnych sobie i zarazem najbardziej podobnych do siebie zespołów populacji z Ostrowa Lednickiego i Gruczna, a następnie Cedyni, Wolina, Milicza i Wiślicy. Przeciwnie niż czaszki męskie, różnią

Ludzkie szczątki kostne w świetle badań antropologicznych 47 Ryc. 22. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Procentowy udział kategorii wzrostu w w populacji z Kałdusa w zależności od płci Fig. 22. Kałdus, Kujavian-Pomeranian Voivodeship, site 1. Percentage of height category as a function of sexes of the examined population się one najbardziej od tych pochodzących z wczesnośredniowiecznych cmentarzysk w Końskich i Brzozie. Biorąc pod uwagę niewielką liczbę czaszek z Kałdusa wyniki te należy jednak traktować z duża dozą ostrożności. Jeśli chodzi o wielkość kości szkieletu pozaczaszkowego, to w opracowaniu ograniczono się do podania wybranych pomiarów o względnie dużej liczbie dokonanych spostrzeżeń, inne zaś można było wykonać jedynie na pojedynczych kościach (tab. 5, 6). Dane o maksymalnej długości kości kończyn były podstawą do wyliczenia przyżyciowej wysokości ciała mężczyzn i kobiet. Wskaźniki szkieletu pozaczaszkowego wyliczono w oparciu o średnie arytmetyczne wartości metryczne poszczególnych kości, bez uwzględnienia podziału na strony lewą i prawą (tab. 7). W przypadku wyliczeń opartych o indywidualne pomiary kości lewej oraz prawej strony szkieletu, liczebności byłyby niezwykle niskie. W związku z powyższym zrezygnowano także z podawania miar zmienności wskaźników szkieletu pozaczaszkowego w badanej populacji. Na podstawie pomiarów największej długości kości kończyn, stosując równania regresji zaproponowane przez Karla Pearson a (Piontek 1999) oraz Mildred Trotter i Goldine Gleser (1952), obliczono przyżyciową wysokość ciała. Według pierwszej metody mężczyźni liczyli średnio 164,5 cm, kobiety zaś były zdecydowanie niższe, a ich wysokość oszacowano na 152,6 cm. Wyższe wartości wysokości ciała badanej populacji uzyskano na podstawie metody Trotter i Gleser: dla mężczyzn 168,6 cm, a dla kobiet 158,0 cm (tab. 8). W świetle tych danych populację z Kałdusa należy uznać za średniorosłą (ryc. 22). Zmiany patologiczne. W badanym materiale najczęściej obserwowano przypadki zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa (spondylosis), objawiających się występowaniem różnej wielkości wyrośli kostnych tzw. osteofitów. Wystepowały one głównie w dolnej części odcinka piersiowego i w odcinku lędźwiowym. Na powierzchniach trzonów kręgów stwierdzono zmiany w postaci drobnych otworków, nierówności i sklerotyzacji (osteochondroza), najczęściej występujące w obrębie kręgosłupa szyjnego. Rozkład czestości tych zmian podobny jest do stwierdzanego w materiałach kostnych z innych wczesnośredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych (Kozłowski 1997b; 2002; Piekarz, Piontek 1999). Zaobserwowano też zmiany degeneracyjne o charakterze przerostowym powierzchni stawów kolanowych (osteoartroza; grób 82/98; fot. 20a) oraz zmiany zwyrodnieniowe prawego stawu skroniowo-żuchwowego, o znacznym stopniu ekspresji (grób 59/98; fot. 20b). Kości miały też cechy świadczące o przeciążeniach biomechanicznych układu kostno-stawowego. Najczęściej były to tzw. ślady po guzkach Schmorl a, głównie występujące, podobnie jak i w materiałach reprezentujących inne wczesnośredniowieczne populacje, na trzonach kręgów dolnego odcinka piersiowego i na

48 Rozdział 6 kręgach lędźwiowych (Kozłowski 1997; 2002; Piekarz, Piontek 1999). Zmiany przeciążeniowe (entheosopatia) obserwowano również w obrębie końców mostkowych obojczyków, w miejscu przyczepu więzadła żebrowo-obojczykowego (grób 25/97; fot. 20c ). W jednym przypadku stwierdzono nadmierny rozwój (hipertrofię) grzebienia guzka większego lewej kości ramiennej (fot. 20e grób 16/97). Kolejną grupą patologii były urazy układu kostnego, wśród których odnotowano złamania kości pokrywy czaszki (fot. 21a, b; groby 59/98, 74/98, 136/99) oraz złamania trzonów kości długich kończyn (fot. 21d e; groby 16/97, 19/97, 74/98 i 101/98). Zaobserwowano też stan po zwichnięciu żuchwy z wytworzeniem nowych powierzchni stawowych u podstawy wyrostków jarzmowych kości skroniowych (fot. 21c; grób 12/97). Wśród zmian o charakterze infekcyjnym najczęściej występowała próchnica zębów (grób 10/97; fot. 22a), czasami powikłana ropniami w okolicy wierzchołków korzeni zębowych, o czym świadczy obecność otworów (przetok) przebijających wyrostek zębodołowy. Ponadto obserwowano masywne złogi kamienia nazębnego, co najpewniej prowadziło do stanów zapalnych przyzębia. W kilku przypadkach stwierdzono znaczne ubytki przyżyciowe w uzębieniu, aż do całkowitego bezzębia żuchwy włącznie (grób 11/97). W tej grupie zmian interesującym przykładem jest kość udowa i piszczelowa ze zmianami spowodowanymi przewlekłym, nieswoistym, ropnym zapaleniem (ostitis) (grób 56/98; fot. 22b). Obraz schorzenia obserwowany zarówno makroskopowo, jak i na zdjęciu radiologicznym jest bardzo charakterystyczny, zmieniona chorobowo kość ma znacznie pogrubiony trzon, typowe martwaki (sekwestry) i przetokę drążącą kość do jamy szpikowej. W analizowanym materiale rzadko występowały zmiany nowotworowe. Uchwycono jedynie trzy przypadki nowotworu łagodnego kostniaka zbitego (osteoma) występującego na kościach pokrywy czaszki osobników dorosłych (groby 34/97, 41/97, 73/98; fot. 22c). W jednym przypadku, na nasadzie bliższej prawej kości piszczelowej, stwierdzono soplowata wyrośl chrzęstno-kostna, której wierzchołek skierowany był w stronę dystalnego końca (grób 97/98; fot. 22d). Zaburzenia ogólnoustrojowe i metaboliczne pozostawiły ślady w postaci przerostu porowatego (hipertrofii i hiperplazji) śródkościa sklepienia oczodołu (cribra orbitalia). Najczęściej występował on u dzieci i osobników młodocianych (groby 26/97, 29/97, 44/97, 49/97, 77/98, 100/98, 101/98; fot. 22e) i świadczy o długotrwałym stresie, wywołanym anemią, najczęściej z powodu niedoboru żelaza w pokarmie i/lub o infekcjach, w tym parazytologicznych (Piontek 1992). Częstość i nasilenie tej cechy jest uważne za dobry miernik warunków życia grup ludzkich (Piontek, Kozłowski 2002). Zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych stwierdzono niedorozwój szkliwa zębowego, tzw. hipoplazję, wywołany oddziaływaniem krótkotrwałych stresów w okresie formowania się i mineralizacji uzębienia (niedobory pokarmu, choroby wieku dziecięcego, zatrucia) (Piontek 1992). Ponadto na kościach osób dorosłych występowała, związaną z podeszłym wiekiem, osteoporoza. W materiale kostnym stwierdzono też odmiany i zaburzenia rozwojowe, m.in. w postaci wrodzonego bloku drugiego i trzeciego kręgu szyjnego (grób 101/98; fot. 23a), sakralizacji piątego kręgu lędźwiowego (grób 22/97; fot. 23b), rozszczepu kości krzyżowej (grób 27/97; fot. 23c) oraz częściowego niedorozwoju rzepki (grób 7/97; fot. 23d). W dwóch przypadkach na czaszkach wystąpił przetrwały szew czołowy metopizm (sutura metopica) (groby 59/98, 68/98; fot. 23e), w jednym zaś zaobserwowano perforacja dołu łokciowego kości ramiennej (grób 5/97). Charakterystycznym zjawiskiem w badanym zespole jest silna abrazja (starcie) powierzchni żujących koron zębowych. Występuje ona nawet u osób w młodym wieku, co jest dosyć typowym dla ludności żyjącej we wczesnym średniowieczu. Podsumowując, zmiany chorobowych występujące w materiale kostnym z omawianego cmentarzyska są dosyć typowe i jakościowo nie wyróżniają populacji którą reprezentują spośród innych wczesnośredniowiecznych grup. Dokładna analiza typów i częstości zmian patologicznych, w tym pełna charakterystyka epidemiologiczna populacji, będzie możliwa dopiero po przebadaniu pozostałej części cmentarzyska oraz przeprowadzeniu dalszych wnikliwych badań paleopatologicznych.

314 Fotografi e Fot. 20. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Przeciążenia biomechaniczne układu kostnego i zmiany zwyrodnieniowo-degeneracyjne: a zmiany degeneracyjno-przerostowe na brzegach powierzchni stawowych kłykci kości udowych (grób 82/98); b zmiany zmiany zwyrodnieniowe stawu skroniowo-żuchwowego (grób 59/98); c zmiany przeciążeniowe (enthesopatia) na obojczyku w miejscu przyczepu więzdła żebrowoobojczykowego (entheosopatia; grób 25/97); d ślady osteochondrozy powierzchni stawowej piętowej tylnej kości skokowej lewej (osteochondrosis disecans; grób 93/98); e nadmierny rozwój (hipertrofi a) grzebienia guzka większego kości ramiennej (grób 16/97) (fot. A. Janowski)

Fotografi e 315 Fot. 21. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Urazy układu kostnego: a ślad po urazie na kości ciemieniowej (grób 59/98); b wygojone złamanie z wgnieceniem na kości czołowej (grób 74/98); c stan po przewlekłym zwichnięciu żuchwy (grób 12/97); d deformacja obojczyka w wyniku złamania końca barkowego (grób 16/97); e wygojone złamanie trzonu kości łokciowej w okolicy nasady dalszej (złamanie parowe?; grób 19/97); f stan po wygojonym skośnym złamaniu kości piszczelowej i strzałkowej (fot. A. Janowski)

316 Fotografi e Fot. 22. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Zmiany układu kostnego o charakterze infekcyjnym (a, b), nowotworowym (c, d) oraz ogólnoustrojowym i metabolicznym (e): a głęboka próchnica (grób 10/97); b nieswoiste ropne zapalenie kości (ostis; grób 56/98); c kostniak zbity (osteostoma) na kości czołowej (grób 34/97); d wyrośl chrzęstno-kostna w okolicy nasady bliższej kości piszczelowej (grób 97/98); e hipertrofi a i hiperplazja śródkościa sklepienia oczodołów (cribra orbitalia; grób 100/98) (fot. A. Janowski)

Fotografi e 317 Fot. 23. Kałdus, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 1. Zaburzenia rozwojowe układu kostnego: a wrodzony blok drugiego i trzeciego kręgu szyjnego (grób 101/98); b sakralizacja ostatniego kręgu lędźwiowego (grób 22/97); c rozszczep kości krzyżowej (spina bifi da) i zmiany w obrębie wyrostków górnych (grób 27/97); d zniekształcenie rzepki (grób 7/97); e szew czołowy (sutura metopica; grób 59/98) (fot. A. Janowski)