WYSTĘPOWANIE DIRHAMÓW ORAZ PRÓBA REKONSTRUKCJI DRÓG ICH ROZPRZESTRZENIANIA SIĘ NA OBSZARZE PLEMION PRUSKICH W VIII X W.

Robert Klimek WYSTĘPOWANIE DIRHAMÓW ORAZ PRÓBA REKONSTRUKCJI DRÓG ICH ROZPRZESTRZENIANIA SIĘ NA OBSZARZE PLEMION PRUSKICH W VIII X W. Wstęp Ziemie pruskie pod względem występowania dirhamów stanowią wyjątkowy obszar. Wprawdzie znalezisk monet arabskich jest dużo mniej niż na: Pomorzu, Kujawach i Wielkopolsce, jednak zwraca uwagę ich specyfika. Na obszarze Prus zdecydowana większość wczesnośredniowiecznych skarbów zawierała głównie dirhamy. Takiej proporcji nie posiadają wczesnośredniowieczne skarby na Gotlandii, Pomorzu i północnej Rusi, gdzie moneta arabska występuje w większej ilości niż na ziemiach pruskich. Większość stanowisk została odkryta i zainwentaryzowana w XIX w. W 1908 r. niemiecki archeolog Emil Hollack skatalogował wszystkie znane wówczas stanowiska archeologiczne z obszaru Prus Wschodnich. W pracy pojawiły się również informacje o znaleziskach dirhamów, które odnotowane zostały w szesnastu miejscach 1. W okresie międzywojennym problematyka występowania monet arabskich na terenie Prus nie była w zasadzie poruszana, poza nielicznymi wzmiankami. Kilkanaście lat po II wojnie światowej ukazały się dwie ważne publikacje odnoszące się do kwestii odkryć dirhamów na ziemiach pruskich. W 1958 r. opublikowana została obszerna publikacja Macieja Gumowskiego na temat występowania monety arabskiej na obszarze Polski, gdzie również zostały wymienione i opisane znaleziska pruskie 2. Dwa lata później pojawiła się praca Ryszarda Kiersnowskiego, poświęcona wyłącznie dirhamom występującym na terenie Prus 3. Przez kolejne 30 lat problema- 1 E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Glogau-Berlin 1908. 2 M. Gumowski, Moneta arabska w Polsce w IX i X wieku, Zapiski Historyczne, t. 24, z. 1, 1958 59, s. 7 61. 3 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet wczesnośredniowiecznych z ziem pruskich, Wiadomości Numizmatyczne, r. 4, 1960, s. 1 14. Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 215 239

216 Robert Klimek tyka dirhamów na ziemiach pruskich pojawiała się w fachowej literaturze jedynie w formie wzmianek, natomiast nie doczekaliśmy się żadnej nowej pracy poświeconej w całości tej tematyce. Początek XXI w. wniósł dużo ożywienia w tej dziedzinie. Rozwój metod odkrywczych stosowanych przy prowadzeniu badań archeologicznych doprowadził do ujawnienia kolejnych znalezisk. Daje to możliwość świeżego spojrzenia na tę kwestię i postawienia nowych hipotez. Bardzo ważne okazało się zlokalizowanie emporium handlowego w Truso na terenie obecnego Janowa Pomorskiego koło Elbląga 4. W wyniku prowadzenia na terenie dawnego Truso przez wiele sezonów prac archeologicznych odkryto wiele egzemplarzy monet arabskich 5. Dzięki temu można w nowym świetle spojrzeć na problematykę dirhamów, czego dowodem może być praca Sebastiana Brathera poświęcona ich występowaniu w południowo-wschodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego 6. Godne odnotowania są także publikacje, jakie ukazały się w ostatnim czasie, dotyczące odkryć dirhamów na pograniczu mazowiecko-pruskim: na grodzisku w Truszkach-Zalesiu 7 oraz w sprawie datowania znalezisk monety arabskiej na Wysoczyźnie Kolneńskiej 8. Niniejszy artykuł stanowi próbę ustalenia dróg rozprzestrzeniania się dirhamów na ziemiach pruskich w kontekście wczesnośredniowiecznych szlaków komunikacyjnych. Podczas badań nad przebiegiem sieci drogowej należy również, poza materiałem źródłowym i toponomastyką, kierować się rozmieszczeniem stanowisk archeologicznych, w tym także znaleziskami monet 9. Tego typu odkrycia pozwalają na wyciągnięcie wniosków odnośnie rangi poszczególnych szlaków oraz znaczenia miejsc targowych w VIII X w., czyli w chwili przypływu monety arabskiej na tery- 4 M. Jagodziński, Truso w świetle nowych odkryć. Uwagi na marginesie badań średniowiecznej osady rzemieślniczo-handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg), [w:] Archeologia Bałtyjska, Olsztyn 1991, s. 136 155. 5 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, Monety z VIII i IX w. odkryte w Janowie Pomorskim, gm. Elbląg dawnym Truso, Wiadomości Numizmatyczne, r. 48, z. 1(177), 2004, s. 21 48. 6 S. Brather, Early Dirham Finds in the South-east Baltic. Chronological Problem in the Light of Finds from Janów Pomorski (Truso), [w:] Transformatio mundi. The Transition from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic, red. M. Bertašius, Kaunas 2006, s. 133 142. 7 M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, Skarb dirhamów z X wieku z grodziska w Truszkach-Zalesiu, pow. Kolno, woj. Podlaskie, Wiadomości Numizmatyczne, r. 49, z. 2 (180), 2005, s. 173 190. W niniejszej publikacji została również poruszona tematyka napływu dirhamów na ziemie pruskie. 8 E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhamów na Wysoczyźnie Kolneńskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej nr 1, 2008, s. 57 64. 9 Teresa Wąsowiczówna, W sprawie metody badań przebiegu wczesno-średniowiecznych dróg lądowych Polski, Przegląd Zachodni, nr 9/10, 1953, s. 317.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 217 torium plemion pruskich. Drugim celem tej pracy jest zebranie w całość, w formie katalogu wszystkich znanych znalezisk dirhamów z obszaru Prus, co nie było do tej pory zrealizowane 10. Specyfika dirhamów Wyraz dirham jest arabską przeróbką greckiego drachma. Często nazywane są również monetami kufickimi od miasta Kufa, gdzie wybijano część orientalnych pieniędzy. Dirhamy są monetami płaskimi i szerokimi. Nie posiadają żadnego wyobrażenia, tylko sam napis w języku arabskim. Na obszarze plemiennym Prusów głównie natrafiamy na dirhamy z trzech dynastii arabskich: Omajadów, Abbasydów i Samanidów. Omajadzi byli pierwszą dynastią, która w 636 r. rozbiła państwo perskich Sassanidów. Stolicą ich był Damaszek, gdzie panowało łącznie 14 kalifów. Później ród Omajadów został wymordowany przez Abbasydów. Dirhamy Omajadów były bite między innymi w mennicach w: Damaszku, Basorze i Nisaburze. Druga linia Omajadów, która uniknęła rzezi dokonanej przez Abbasydów, uciekła do Afryki, następnie w 755 r. zdobyła Hiszpanię, gdzie założyła nowe państwo arabskie i nowy kalifat. Tymczasem Abbasydzi przenieśli swoją rezydencję z Damaszku do Bagdadu. Abbasydzi wybijali srebrne dirhamy, które wyróżniały się precyzyjniejszą robotą i wyraźniejszym napisem. Pochodzą głównie z mennic w: Bagdadzie, Muhammadiji, Basorze i Kufie. Następnie Abbasydzi zostali rozbici przez dynastię Bujidów, która w 946 r. opanowała Bagdad. Bujidzi rządzili państwem do 1063 r., kiedy ulegli naporowi Turków-Seldżuków 11. Dirhamy Bujidów na terenie Prus nie występują 12. Kolejną dynastią arabską byli Samanidzi, którzy w II połowie IX w. korzystając ze słabości Abbasydów usamodzielnili się i założyli własne państwo na wschód od Morza Kaspijskiego. Dirhamy samanidzkie odróżniają się od abbasydzkich większą surowością i grubością. Wybijane były głównie w takich mennicach jak: Samarkanda, Buchara i Szasz, przy czym najbardziej obfita w emisje była Samarkanda. Samanidzi zostali rozbici w 1004 r. przez Ghasnawidów 10 W pracy M. Gumowskiego, op. cit., katalog stanowisk odnosi się do ziem polskich, w tym także do pruskich, znajdujących się na obszarze Polski. Publikacja angielskojęzyczna S. Brathera, op. cit., posiada katalog zawierający adnotacje na temat odkryć dirhamów w południowo-wchodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego, w tym rejonu Prus. Obydwa katalogi posiadają jednak błędy w identyfikacji miejscowości. W ostatnich latach doszło również do kilku nowych odkryć, które należy uwzględnić. 11 M. Gumowski, op. cit., s. 9 12. 12 Ibidem, s. 56. W Polsce dirhamy Bujidów występują dosyć rzadko spotykamy nieliczne egzemplarze pochodzące najczęściej z II poł. X w. Wyjątkiem jest odkryty w 1794 r. dirham z Wolina, wybity w 1056 r., który jest najmłodszym egzemplarzem znalezionym na obszarze Polski.

218 Robert Klimek z Iranu. Dirhamy z arabskimi napisami, na wzór samanidzkich wybijało również plemię Bułgarów Nadwołżańskich, w latach 950 980. Brak jest tego typu monet na terenie Prus 13, natomiast zdarzają się na Pomorzu 14. Należy wspomnieć również o drachmach sassanidzkich króla Chosreosa II (591 628) 15, które w ilości 7 egzemplarzy znaleziono na obszarze dawnego emporium handlowego w Truso (obecnie Janów Pomorski, gm. Elbląg) 16. Przeciętna waga dirhama wynosiła 2,97 g 17. Często znajdujemy je podzielone na połówki, ćwiartki i nawet mniejsze cząstki. Ich dzielenie miało miejsce jeszcze poza terenem Prus. Poświadczają one bezpośredni import dirhamów już podzielonych 18. Dirhamy łamane na regularne połówki i ćwiartki występują znacznie intensywniej w skarbach wczesnych. Należy liczyć się, że w znacznej swej części dostały się na nasze ziemie już w takiej postaci. Znane są również przypadki używania fragmentów monet w krajach arabskich 19. W Prusach w czasach wczesnego średniowiecza pieniędzy nie liczono, tylko ważono 20. W krajach nadbałtyckich panował rzymski system miar oparty o wagę aureusa rzymskiego, czyli 8 g, lub jego połówki. Handel odbywał się na zasadzie ważenia, a nie liczenia dirhamów. W związku z tym braki uzupełniano fragmentami monet 21. Główne szlaki docierania monety arabskiej nad Morze Bałtyckie Zastanawiające jest jaką drogą moneta arabska docierała na ziemie pruskie. Większość monet pochodzi z kalifatu wschodniego, głównie z Iraku. Sam Bagdad dostarczył na ziemie pruskie prawie połowę ze znalezionych dirhamów. Mając na uwadze znaleziska dirhamów w zachodniej części Rosji, można przypuszczać, że kupcy arabscy docierali od strony Morza Kaspijskiego, na targi, przy ujściu Kamy do Wołgi. Dalszy 13 Trzy egzemplarze wybite przez Bułgarów Nadwołżańskich zostały odkryte podczas badań archeologicznych w Truszkach Zalesiu, na pograniczu mazowiecko-jaćwieskim, patrz: M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, op. cit., s. 178. 14 M. Gumowski, op. cit., s. 13. 15 Sassanidzi byli dynastią perska, która opanowała Iran w 226 r. W 636 r. uległa naporowi Arabskiemu (dokładniej Omajadom). Drachmy sassanidzkie różniły się od późniejszych dirhamów. Miały napis w języku perskim i wizerunek króla patrz: Ibidem, s. 10 11. 16 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit., s. 28 30. 17 Ibidem, s. 31; M. Gumowski, op. cit., s. 15, szacuje przeciętną wagę dirhamu na 2,8 g. 18 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet... s. 11. 19 Idem, Rozwój środków wymiany na Pomorzu wczesnofeudalnym, Wiadomości Archeologiczne, 1956, t. 23, z. 3, s. 237. 20 Ł. Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów, Warszawa 1983, s. 205. 21 M. Gumowski, op. cit., s. 15.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 219 transport srebrnej monety znajdował się w rękach pośredników 22. Od połowy VII w. obszar ten zajęli Bułgarzy tzw. Wołżańscy, którzy byli podlegli Chazarom. Powyższy targ (późniejsze miasto Bulghar) było ośrodkiem na następujących szlakach handlowych: Morze Kaspijskie (Chazaria) Zatoka Fińska i Chwarezm Kijów Europa Zachodnia 23. Później szlak przebiegał dalej na zachód, doliną Wołgi do Tweru i Smoleńska, następnie w stronę Morza Bałtyckiego. Można przyjąć, że w okolicy Połocka karawany rozchodziły się, ponieważ znaleziono tam 38 wczesnośredniowiecznych skarbów, w tym 28 zawierających arabskie monety 24. W VIII i IX w. główny nurt przepływu dirhamów kierował się z Połocka na północ, wzdłuż rzeki Wołchow, do osady handlowej w Starej Ładodze, gdzie występują liczne znaleziska dirhamów z VIII i IX w. oraz zabytki archeologiczne pozwalające stwierdzić obecność tam, w tym okresie, Wikingów 25. Wydaje się, że port ten kontrolował znaczną część handlu z obszaru Rusi. Ze Starej Ładogi główny strumień dirhamów przepływał za pośrednictwem Wikingów przez Morze Bałtyckie. Ważną rolę w tym czasie pełnił port handlowy w Birce, wyspa Gotlandia 26 oraz liczne przybrzeżne emporia handlowe. Wśród osad handlowych, które znajdowały się na terytorium ziem pruskich możemy wymienić Truso i b. Wiskiauten 27. Niewykluczone, że osady takie znajdowały się również na obszarze obecnego Kaliningradu i Braniewa. Niewątpliwie napływ dirhamów na ziemie pruskie w VIII i IX w. nastąpił od strony Morza Bałtyckiego i za pośrednictwem Wikingów 28. Nie ulega wątpliwości, że pieniądz był przede wszystkim środkiem wymiany handlowej. Powstaje pytanie: jakie towary z ziem pruskich były w kręgu zainteresowania kupców arabskich i co powodowało napływ orientalnego srebra? Z pewnością ważną rolę spełniał bursztyn, który od IX w. jest odnotowywany w źródłach arabskich. Mniej jasna jest sprawa handlu niewolnikami, z uwagi na brak da- 22 Ibidem, s. 21 22; zdaniem M. Gumowskiego dirhamy nie występują nad dolną Wołgą i Donem, ponieważ byli tam wówczas Pieczyngowie, którzy nie potrafili stworzyć dobrych warunków do handlu. 23 T. Lewicki, O cenach niektórych towarów na rynkach wschodniej Europy w IX XI w., Kwartalnik Historyczny Kultury Materialnej, r. I, 1953, nr 1 2, s. 113; M. Gumowski, op. cit., s. 18; J. Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa 1974, s. 119. 24 Archealogia Bielarusi, t. 3, red. P. F. Lysenko, Minsk 2000, s. 454. 25 E. Roesdahl, Historia Wikingów, Gdańsk 1996, s. 242; W. Duczko, Ruś Wikingów, Warszawa 2007, s. 59 62. 26 Na bardzo ważną rolę Gotlandii, jako skarbca Wikingów z uwagi na występujące liczne skarby zawierające dirhamy zwraca uwagę M. Gumowski, op. cit., s. 7 8. 27 S. Brather, op. cit., s. 133; E. Roesdahl, op. cit., s. 239 240. 28 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet... s. 13; K. Śląski, Stosunki Prusów z innymi ludami nadbałtyckimi w VII XII w., Rocznik Olsztyński t. 5, s. 17; S. Brather, op. cit., s. 133.

220 Robert Klimek nych źródłowych 29. Warty podkreślenia jest także fakt braku udziału Bałtów w handlu. Inicjatywa należała do kupców skandynawskich, zaś Prusowie raczej nie odnosili korzyści z handlu 30. Drogi rozprzestrzeniania się dirhamów na terytorium Prus Za pośrednictwem Wikingów dirhamy trafiały na ziemie pruskie, do nadmorskich emporiów handlowych, z których największą rolę odgrywała wzmiankowana w przekazach Wulfstana osada Truso. Odkrycie w 1982 r. wczesnośredniowiecznej osady w Janowie Pomorskim nad Jeziorem Drużno oraz prowadzone od tego czasu badania archeologiczne pozwoliły ustalić dokładne położenie legendarnego portu 31. W świetle najnowszych badań archeologicznych port funkcjonował od końca VIII w. do połowy XI w 32. Wśród znalezionych monet najstarszymi są drachmy szacha Chosroesa II, panującego w latach 591 628, zaś najmłodszym egzemplarzem jest tzw. siekaniec wybity prawdopodobnie w Sasz w latach 850/1 854/5. Podczas badań na osadzie wydzielono dwie grupy dirhamów: skarb składający się z 11 całych monet i 5 fragmentów oraz druga grupa do której zaliczono pozostałe dirhamy luźno występujące. Przy monetach często znajdowały się ciężarki, które poświadczają ważenie pieniędzy. W pierwszej grupie najwięcej egzemplarzy pochodzi z lat czterdziestych i siedemdziesiątych VIII w., w drugiej natomiast dominuje emisja z pierwszej dekady IX w. Biorąc pod uwagę wszystkie odkryte do tej pory monety w Janowie Pomorskim, najwięcej wśród nich jest dirhamów abbasydzkich 33. Wiele wskazuje, że port w Truso miał olbrzymie znaczenie w rozprzestrzenianiu się dirhamów w południowo-zachodniej części ziem pruskich. Z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, że skarby monet arabskich pochodzące z Braniewa, Długoboru, Mokajm, Zalewa i Ramsowa należy wiązać z funkcjonowaniem tego portu 34. Biorąc pod uwagę emisję monet znalezionych w powyższych skarbach zauważalny jest ten 29 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 14. Zdaniem K. Śląskiego, op. cit., s. 15, w zamian za dirhamy Prusowie oferowali niewolników, futra, miód i wosk. Autor nie przytacza jednak w tym miejscu źródła. 30 H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. 1, Wilno 1931, s. 162 163. 31 M. Jagodziński, Truso w świetle nowych odkryć..., s. 136 155. 32 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit., s. 25. 33 Ibidem, s. 28 31. 34 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4 10. Z funkcjonowaniem portu w Truso możemy również wiązać skarb dirhamów ze Stegny położonej na pograniczu pomorskopruskim, patrz: M. Gumowski, op. cit., s. 52.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 221 sam okres chronologiczny, jak na osadzie w Janowie Pomorskim. W występowaniu dirhamów na ziemiach pruskich widoczny jest podział na obszary: zachodni i południowo-zachodni pas przybrzeżny, gdzie monet arabskich jest dużo oraz część wschodnią, gdzie mamy do tej pory odnotowane tylko dwa znaleziska. Analizując terytoria plemienne Prusów 35 można zauważyć całkowity brak znalezisk dirhamów na obszarze: Nadrowii, Natangii, Skalowii, wschodniej części Galindii i północnej Jaćwieży. Najliczniejsze znaleziska dirhamów odnotowano na obszarze Pomezanii. Na uwagę zasługują skarby: z Mokajm i Zalewa, składające się wyłącznie z siekańców. Pojedyncze monety (także siekańce) znajdowano w: Rudni, Mózgowie i na grodzisku Kesselberg w Kamionce. Wspomnieć należy również o skarbie z Mózgowa, w którym obok monet zachodnioeuropejskich znajdowały się dirhamy 36. Siekańce ze skarbu w Mokajmach dotarły najprawdopodobniej z pobliskiego Truso. W IX w. istniało rozwinięte osadnictwo wzdłuż dolnego biegu rzeki Dzierzgoń, uchodzącej wówczas do zatoki morskiej (obecnie Jeziora Drużno), nad którą ulokowane było Truso. Osady wczesnośredniowieczne znajdowały się w Świętym Gaju 37, Bągarcie i Mokajmach. Należy również zwrócić uwagę na obecność w tej okolicy dwóch drewnianych pomostów, przebiegających przez Dzierzgoń: w Bągarcie i Mokajmach 38 oraz grodów w Kwietniewie 39 i Dzierzgoniu 40. Pomost w Mokajmach przecinał rzekę na długości około 640 m. Dalej droga prowadziła w stronę grodziska w Kwietniewie 41. Również znaleziska monet arabskich rozmieszczone w okolicy Jezioraka (Zalewo, Rudnia i Kamionka) możemy wiązać z funkcjonowaniem portu 35 Obszary terytoriów plemiennych Prusów ustalono w oparciu o H. Łowmiańskiego, Studia nad początkami..., t. 2, Wilno 1932, s. 6 44. Nie brano pod uwagę Pogezanii, która prawdopodobnie w VIII X w. nie była jeszcze ukształtowana, J. Powierski, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965 1995, t. 1, Malbork 2004, s. 117 118. 36 Zdaniem M. Haftki gródek w Mózgowie i grodzisko w Kamionce (w tekście Sylma) w X/XI w. były pod wpływem osadnictwa słowiańskiego, tym samym nie uważa skarbu z Mózgowa za pruski, patrz: M. Haftka, Uwagi w sprawie wczesnośredniowiecznego osadnictwa północnej Pomezanii i kwestia lokalizacji Santyra, Pomorania Antiqua, t. 4, 1971, s. 461 462. 37 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk, Warszawa 1997, s. 143, 159 160. 38 Ibidem, s. 155 157. Zdaniem M. Haftki pomost z Mokajm pochodził z okresu wpływów rzymskich, natomiast z Bągartu z X/XI w., patrz: M. Haftka, op. cit., s. 467 468. 39 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 160 161; H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, t. 32, z. 1, 1938, s. 205 206. 40 A. Pawłowski, Zamek w Dzierzgoniu w świetle źródeł pisanych i badań archeologiczno-architektonicznych, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, red. K. Grążawski, Włocławek-Brodnica 2003, s. 284 285. 41 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 156 157.

222 Robert Klimek w Truso. W okresie wczesnośredniowiecznym istniał szlak komunikacyjny z Truso w okolice Iławy, przy czym prawdopodobnie posiadał on dalszą kontynuację w kierunku północnego Mazowsza. Od południowego krańca dawnej zatoki morskiej (obecnego Jeziora Drużno) trasa przebiegać mogła w górę rzeczki Brzeźnicy przez Dymniki 42, Rejsyty 43, Myślice 44, Tabory 45 i Bajdy 46, gdzie stwierdzono duże skupiska osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Okres użytkowania grodziska w Myślicach, w świetle badań archeologicznych ustalono na IX XIII w. 47, co przemawia za możliwością koegzystencji tego obiektu z portem wikińskim w Truso. Warto podkreślić, że Michelsberg w Zalewie, w obrębie której w 1868 r. odkryto dirhamy znajdowała się przy omawianym trakcie. Z Zalewa szlak podążać mógł na południe, wzdłuż wschodnich obrzeży Jezioraka, przez Dobrzyki 48, Rudnię (gdzie znaleziono w XIX w. siekańca), Dubę (Kraga) 49 i Windyki 50 do Iławy 51. Prawdopodobnie w okresie wczesnośredniowiecznym z Iławy wiodła droga w kierunku południowo-wschodnim, 42 Grodzisko w Dymniku zwane dawniej Chorberg, patrz: H. Crome, Verzeichnis der..., s. 125; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 165. Pod uwagę należy również wziąć nazwę niemiecką wsi Stein, co może być przesłanką, że w Dymniku, na rzeczce Brzeźnicy, w średniowieczu znajdowała się przeprawa. 43 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Rejsytach wzmiankowane było w następujących publikacjach: E. Hollack, op. cit., s. 110; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 110; A. Pawłowski, Z badań wczesnośredniowiecznych grodzisk Pomezanii i Pogezanii, [w:] Archeologia Bałtyjska, Olsztyn 1991, s. 160 161. Podczas badań powierzchniowych w okolicy Rejsyt zlokalizowano osadę wczesnośredniowieczną i wał podłużny, patrz: M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 164. 44 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 177 178. 45 Ibidem, s. 179. 46 Ibidem, s. 189. 47 Badania archeologiczne z 1986 r. A. Pawłowski, Z badań wczesnośredniowiecznych grodzisk..., s. 161 162. W latach dwudziestych XIX w. obiekt inwentaryzował J. Guise, patrz: E. Hollack, op. cit., s. 99; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 86. 48 W okolicy Dobrzyków poświadczone jest wczesnośredniowieczne osadnictwo pruskie sprzed X w., patrz: U. Kobylińska, Z. Kobyliński, D. Wach, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko pruskie w Dobrzykach, st. XXVIII, gmina Zalewo, województwo warmińsko-mazurskie, Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski, r. II, 2000, s. 156. 49 Grodzisko było inwentaryzowane przez J. Guise, patrz: E. Hollack, op. cit., s. 78; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 278 279. 50 Grodzisko w Windykach nad Jeziorem Łabędź zostało zniszczone przez orkę. W okolicy liczne stanowiska osadnicze z wczesnego średniowiecza, związane prawdopodobnie z pruską włością Rudencz, w skład której również wchodził obszar dzisiejszej Iławy, patrz: W. Skrobot, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w strefach pogranicznych Pojezierza Iławskiego, [w:] Pruskie baby kamienne, red. J. M. Łapo, G. Białuński, Olsztyn 2007, s. 119. 51 Relikty grodu pruskiego na wyspie Wielka Żuława, patrz: H. Crome, Karte und Verzeichnis der vor und fruhgefchichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, t. 2, 1937, s. 123.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 223 wzdłuż rzeki Iławki, do Drwęcy, gdzie przekraczano ją w okolicy dzisiejszej wsi Rodzone. Jedną z przesłanek jest znaleziony w Rodzonem dirham. Dalej szlak prowadził przez Lubawę i Prątnicę do Łążyna, gdzie znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko 52. W 1888 r. w Łążynie odkryto skarb zawierający obok monet zachodnioeuropejskich również dirhamy 53. Z Iławy istniała również możliwość dotarcia przez Kamionkę do Susza, gdzie znajdował się gród pruski, który w okresie wczesnośredniowiecznym mógł być węzłem komunikacyjnym. Stąd wiodły szlaki w okolice Zalewa, Dzierzgonia oraz do przeprawy w Słupie na rzece Osie, skąd można było się przedostać do Ziemi Chełmińskiej 54. Terytorium Sambii reprezentowane jest przez znaleziska monet arabskich w: Kaliningradzie, Klincovce, Mochovoe i b. Löberstchoff k. Polesska. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się w pobliżu wybrzeża, w związku z tym należy przypuszczać, że znalezione tam dirhamy dotarły bezpośrednio od strony Morza Bałtyckiego. W zachodniej Galindii, dirhamy zostały odnotowane w trzech miejscowościach: Ramsowie, Olsztynie i Barczewie. Na szczególną uwagę zasługuje skarb 335 monet arabskich z Ramsowa, który jest największym tego typu znaleziskiem na obszarze Prus. Odkryty został w 1854 r., na północ od wsi, w pobliżu grodziska wczesnośredniowiecznego 55. Najmłodszy dirham był wybity ok. 828/9 r. 56, co skłania do przypuszczenia, 52 Grodzisko w Łążynie występuje również pod nazwą Zwiniarz. W świetle badań archeologicznych na podstawie ceramiki wydatowano, że obiekt był użytkowany w XII/XIII w., patrz: K. Grążawski, Z najnowszych badań pogranicza słowiańsko-pruskiego w rejonie lubawsko-iławskim, Pruthenia, t. 2, 2006, s. 121 125. Łążyn we wczesnym średniowieczu położony był na pograniczu słowiańsko-pruskim, stąd zdania naukowców są podzielone na temat jego przynależności. Wydaje się jednak, że źródła historyczne i toponomastyczne przemawiają jednak za przynależnością Łążyna do Prus, co wykazał w swojej pracy G. Białuński, O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych, zob. w niniejszym tomie Pruthenii. Za możliwość wykorzystania artykułu w formie maszynopisu pragnę serdecznie podziękować Panu prof. G. Białuńskiemu. 53 Zdaniem M. Boguckiego powyższy skarb został skompletowany poza granicami Prus, M. Bogucki, Wczesnośredniowieczny skarb monet z miejscowości Oterki koło Reszla, Wiadomości Numizmatyczne, r. 48, z. 2 (178), 2004, s. 201 202. 54 R. Klimek, Baba na drodze. Kontekst lokalizacji antropomorficznych rzeźb kamiennych wobec systemów komunikacyjnych w Prusach, [w:] Pruskie baby kamienne, red. J. M. Łapo, G. Białuński, Olsztyn 2007, s. 92 95. 55 H. Crome, Verzeichnis der..., s. 320; L. Fromm, W. Steffel, Kreiskarte Stadt- und Landkreis Allenstein 1:100 000, Allenstein 1941. Stanowisko zwane Zamkową Górą położone jest na północ od wsi, przy mokradłach powstałych na miejscu osuszonego w XIX w. Jeziora Ramsowskiego. Autor podczas weryfikacji terenowej nie stwierdził na powierzchni grodziska materiału ceramicznego. 56 S. Brather, op. cit., s. 140.

224 Robert Klimek że skarb został ukryty w połowie IX w. 57 Podczas badań archeologicznych prowadzonych jesienią 2006 r. w olsztyńskim Lesie Miejskim, w obrębie osady wczesnośredniowiecznej 58 odkryto 3 dirhamy wybite ok. 778/9 r. w Bagdadzie, za panowania dynastii Abbasydów. Dodatkowo znaleziono dwa siekańce. Zdaniem M. Jagodzińskiego monety napłynęły na miejsce ok. 830 r. 59 Prawdopodobnie dirhamy trafiły na terytorium zachodniej Galindii z emporium handlowego w Truso. Wskazuje na to czas emisji monet. W świetle obecnych ustaleń trudno jednak wskazać dokładną drogę ich przybycia z Truso. Brak jest znalezisk dirhamów bezpośrednio na zachód i północ od Olsztyna, co powoduje, że nie mamy pewności co do przebiegu szlaków komunikacyjnych łączących północnozachodnią Galindię z Truso. Brak znalezisk monet arabskich we wschodniej Galindii wskazuje, że dotarły one z wybrzeża bałtyckiego, a nie drogą lądową od strony Rusi. Obszar plemiennej Warmii reprezentowany jest przez skarby dirhamów z Braniewa, Długoboru i Krasnołąki 60 oraz jedną pojedynczą z b. Warnikam. Pewne jest, że strumień orientalnego srebra napłynął od strony Morza Bałtyckiego. Nie mamy jednak pewności, czy również w tym przypadku dirhamy dotarły za pośrednictwem portu w Truso. Nie jest wykluczone, że w epoce Wikingów Braniewo również było portem handlowym, choć z pewnością nie takim dużym jak Truso. Skarb z Długoboru znajduje się w niedalekiej odległości od Braniewa. W pobliżu miejsca jego odkrycia ulokowane są wczesnośredniowieczne grodziska w Osetniku i Gładyszach 61. Z dużym prawdopodobieństwem możemy zauważyć, że szlak komunikacyjny przebiegał z Braniewa, w górę rzeki Pasłęki, w okolice Długoboru. Istniała również możliwość dotarcia z Truso przez Weklice 62. W przypadku luźnego znaleziska z b. Warnikam można 57 M. Gumowski, op. cit., s. 16. 58 Stanowisko położone jest na wschód od grodziska, wzmiankowanego w literaturze jako Sanditten (Sądyty), C. Hennenberger, Grosse Landtafel von Preussen, Königsberg 1576; E. Hollack, op. cit., s. 4; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 193. Osada po raz pierwszy odnotowana w 1941 r., patrz mapa L. Fromma, W. Steffela, op. cit.; zgłoszona została do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie w kwietniu 2006 r. przez R. Klimka. 59 M. Hoffmann, A. Koperkiewicz, Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku LXXIX i CIV, AZP 23 61/46, Olsztyn Las Miejski, Olsztyn 2006 r., s. 7. 60 W przypadku Krasnołąki k. Pieszkowa (gm. Górowo Iławeckie) trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy jest to obszar plemiennej Warmii, ponieważ znajduje się na pograniczu Warmii, Natangii i Barcji. 61 H. Crome, Verzeichnis der..., s. 124 i 145; E. Kowalczyk, Weryfikacja i odkrycie nowych grodzisk nad środkową Pasłęką, Wiadomości Archeologiczne, t. 54, 1995 1998 [2001], s. 192 195; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 88 89. 62 Por. M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., (mapa osadnictwa wczesnośredniowiecznego).

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 225 przypuszczać, że dirham dotarł od strony Bałgi 63. Wspomnieć należy także o wczesnośredniowiecznym grodzisku znajdującym się w pobliżu odkrycia 64. Przypuszczalnie w IX w. istniał szlak komunikacyjny prowadzący z Bałgi przez b. Warnikam na wschód, w stronę północnej Barcji. W okolicach Bałgi i b. Warnikam istniała we wczesnym średniowieczu droga przebiegająca wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego na Sambię. Krasnołąka 65 położona była na dawnym szlaku komunikacyjnym prowadzącym z Lidzbarka Warmińskiego, wzdłuż rzeki Elmy do centralnej Natangii, w okolice targu Gerkin 66. Na północ od Krasnołąki znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko w Wiewiórkach 67. Na terenie Barcji mamy wzmianki na temat znalezisk dirhamów jedynie z literatury. Trudno jednak ustalić, w jakich zbiorach obecnie monety się znajdują. Tak jest w przypadku: skarbu z Bartoszyc oraz pojedynczych znalezisk z Gierdaw i Sępopola, gdzie nie znamy daty emisji monet. Na uwagę zwraca fakt odkrycia w kwietniu 2008 r. połówki dirhamu z okolic Reszla. Rodzi się pytanie, jaką drogą monety trafiły na terytorium Barcji, która jest położona w centralnej części ziem pruskich, w znacznej odległości od Morza Bałtyckiego? Brak występowania stanowisk z monetą arabską na wschód i południe od Barcji skłania do przypuszczenia, że również dotarły one od strony wybrzeża morskiego. Świadczy to o powstaniu w IX w. kilku lokalnych ośrodków handlowych. Świadectwem ich mogą być grodziska wczesnośredniowieczne w Bartoszycach 68, Sępopolu 69 i Gierdawach 70. Mając na uwadze napływ dirhamów od strony Morza Bałtyckiego należy rozważyć kilka wariantów ich 63 Zdaniem C. Hennenbergera, Lukasa Davida i J. Guise Bałgę zbudowano na miejscu grodu pruskiego Honeda, patrz: H. Crome, Verzeichnis der..., s. 201. 64 E. Hollack, op. cit., s. 171; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 136; Grodzisko było inwentaryzowane w latach 20-tych XIX w. przez J. Guise. 65 Miejscowość obecnie nie istnieje. Przed II wojną światową znajdowała się przy wschodnim brzegu rzeki Elmy, w pobliżu Pieszkowa. 66 Patrz: Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej. Pomniki dziejowe Polski, seria II t. XIII, Kraków 2007, cz. III, rozdz. 133. 67 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Wiewiórkach (niem. Eichhorn) położone jest nad Elmą, w odległości około 8 km na północ od dawnej Krasnołąki. Obiekt był wizytowany w latach dwudziestych XIX w. przez J. Guise, E. Hollack, op. cit., s. 31; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 305; Archiwum Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (dalej MWiM) teczka Wiewiórki, gm Górowo Iławeckie, serdecznie dziękuję Panu dr. Mirosławowi J. Hoffmannowi za udostępnienie powyższej dokumentacji oraz merytoryczne uwagi podczas pracy nad artykułem. 68 E. Hollack, op. cit., s. 12; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 202; Archiwum MWiM w Olsztynie, teczka Bartoszyce, gm. loco. 69 E. Hollack, op. cit., s. 144; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 117; Archiwum MWiM w Olsztynie, teczka Sępopol, gm. loco. 70 H. Crome, Verzeichnis der..., s. 312.

226 Robert Klimek dotarcia na obszar Barcji. Biorąc pod uwagę osadnictwo wczesnośredniowieczne, grodziska oraz nazwy toponomastyczne można poprowadzić szlak z obszaru Sambii w górę rzeki Pregoły do obecnego Znamieńska (b. Wehlau), skąd na Barcję można było się przedostać podążając dalej w górę rzeki Łyny 71. Na terytorium Barcji prowadziły również drogi lądowe z Bałgi i z okolic Branderburga. Istnieć mógł również szlak z okolic Truso przez Lidzbark Warmiński i dalej przez Kiwity 72 do Reszla 73. Napływ dirhamów na ziemie pruskie od strony Morza Bałtyckiego ustał w połowie IX w. Najmłodszy egzemplarz monety z Truso był wybity ok. 851 r., a w przypadku skarbu w Ramsowie ok. 828/9 r. Brak jest w tej strefie dirhamów pochodzących z lat późniejszych. Najmłodszymi okazami monety arabskiej na ziemiach pruskich są znaleziska z pogranicza mazowiecko-jaćwieskiego z miejscowości Bogusze 74 i z grodziska w Truszkach Zalesiu 75. W 1957 r. podczas poszerzania drogi z Grajewa do Prostek odkryto pochówek szkieletowy z ok. szesnastoma dirhamami, z których jeden był wybity w 906/7 r. Jest mało prawdopodobne, aby powyższy depozyt trafił na pogranicze mazowiecko-jaćwieskie od strony Morza Bałtyckiego. Podobnie jest z odkryciem skarbu na grodzisku w Truszkach Zalesiu. Obydwa znaleziska należy wiązać z tzw. wschodnią drogą napływu monet arabskich, przebiegającą przez obszar prypeckobużański, gdzie zlokalizowano 10 skarbów 76. Od początku X w. doszło do zmiany kierunku głównego przepływu dirhamów do Europy Środkowej. Następuje zanik napływu monet arabskich od strony morza na ziemie pruskie. Ma to związek między innymi 71 Por. R. Klimek, op. cit., s. 99, mapa B. 72 W Kiwitach odkryty został wczesnośredniowieczny skarb srebrny, patrz: R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 12, przyp. 37. 73 Tematyka wczesnośredniowiecznych szlaków komunikacyjnych na terytorium plemion pruskich jest tematem rozprawy doktorskiej autora, gdzie problem poszczególnych dróg lądowych będzie szerzej omówiony. 74 Stanowisko w literaturze jest wzmiankowane jako Grajewo-Prostki i zostało odkryte podczas poszerzania szosy między tymi miejscowościami. Przypuszczalnie okolice Grajewa nad rzeką Ełk znajdowały się we wczesnym średniowieczu pod wpływem Jaćwieży. Świadczyć o tym może bliska odległość jaćwieskiego grodu Raj, który utożsamiany jest z Rajgrodem. 75 Według prowadzącej badania archeologiczne na grodzisku w Truszkach Zalesiu E. Marczak jest to stanowisko pruskie. Świadczyć ma o tym między innymi ceramika typowa dla obszarów bałtyckich, jak i umocnienie osady wałem od strony południowej, a nie północnej, patrz: E. Marczak, Wyniki badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym kompleksie osadniczym w Truszkach Zalesiu, woj. podlaskie w 2003 r., Światowit, t. 6, fasc. B, 2006, s. 132 oraz E. Marczak, Średniowieczne osady wśród łąk nad Wincentą. Zaplecze gospodarcze grodziska Okop w Truszkach Zalesiu, Zeszyty Kolneńskie, nr 2, 2007, s. 11. 76 M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, op. cit., s. 184 185.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 227 z upadkiem portu w Starej Ładodze 77, który aktywnie uczestniczył w wymianie handlowej między Wikingami, a Bliskim Wschodem. Wraz z początkiem X w. następuje rozwój Kijowa, jako silnego ośrodka handlowego 78. W tym czasie zauważalny jest intensywny napływ na ziemie polskie dirhamów, głównie samanidzkich. Szlak, jakim trafiały wówczas monety arabskie wiódł z Kijowa wzdłuż rzeki Prypeć, następnie w dół rzeki Muchawiec do Drohiczyna nad Bugiem, gdzie znajdowała się komora celna 79. Znalezione w Boguszach i w Truszkach Zalesiu dirhamy prawdopodobnie trafiły tam powyższym szlakiem. Z Drohiczyna droga wiodła przez Gródek, Święck, Wnory-Wypychy do Wizny 80. Dalej szlak prowadził przez Pieńki 81. W okolicy Stawisk prawdopodobnie miało miejsce rozwidlenie dróg w stronę Truszek Zalesia i Rajgrodu 82. Należy zwrócić uwagę, że między Grajewem i Prostkami znajduje się znana z dokumentów średniowiecznych przeprawa przez rzekę Ełk 83. Powyższe znalezisko skłania do przypuszczenia, że bród ten mógł już funkcjonować w X w. Na południe od ziem jaćwieskich znane są jeszcze dwa znaleziska dirhamów: na grodzisku z okresu IX XI/XII w. w Trzciance 84 i w Górze Strękowej 85. 77 W. Duczko, op. cit., s. 69. 78 Ibidem, s. 180 185. 79 Szlak ten poświadczają liczne skarby dirhamów z: Annopola, Klukowic, Drohiczyna, Kostomłotów i Czapli-Obrępałek, emitowanych głównie w X w., patrz: K. Musianowicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne, t. 24, 1957, s. 288 289 ; J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 125 126; W. Łosiński, W sprawie wschodniej drogi dopływu monet arabskich do Wielkopolski w X w., [w:] Moneta Mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65 rocznicę urodzin, red. B. Paszkiewicz, Warszawa 2002, s. 183 192. 80 A. Kamiński, Jaćwież, Łódź 1953, s. 114 115. 81 Grodzisko w Pieńkach, chronologię obiektu ustalono na połowę XI w., patrz: J. Ościłowski, Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, Światowit, t. VI (XLVII), Fasc. B, 2006, s. 91. 82 E. Kowalczyk-Heyman, Czy istotnie Prusy? W sprawie lokalizacji pierwszego etapu misji biskupa Brunona z Kwerfurtu, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. XXI, 2006, s. 168. 83 Poświadczony jako Kamyonibrod od 1358 r., patrz: E. Kowalczyk-Heyman, Kamień, Kamienne Brody. Przyczynek do organizacji szlaków drogowych w średniowieczu (na przykładzie Mazowsza), Archaeologia Historica Polona, t. 15/2, 2005, s. 92. 84 E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhemów..., s. 63 64. W przypadku powyższego znaleziska autorka zastanawia się nad możliwością, obok wschodniego szlaku napływu srebra arabskiego (od Prypeci i Bugu), także szlaku północno-wschodniego, wiodącego Dnieprem z okolic, jak i z południa od strony Kijowa, następnie Berezyną, Świsłoczą w okolice dzisiejszego Grodna i stąd Biebrzą do Narwi na Mazowsze przez przeprawę w Wiźnie lub okolicy Goniądza na Biebrzy.

228 Robert Klimek Do Trzcianki arabskie monety mogły trafić od strony Drohiczyna, przez Górę Strękową. Również bardzo prawdopodobny jest wariant szlaku do Trzcianki z Wołkowyska, gdzie także odkryto dirhamy 86. Przypuszczalnie mógł on dalej przebiegać w stronę Jaćwieży, przez bród na Narwi w Sztabinie 87, lub w Starej Kamiennej 88. Biorąc pod uwagę znaleziska dirhamów w Boguszach, Truszkach-Zalesiu i Trzciance można przyjąć, że pojedyncze egzemplarze orientalnych monet trafiały w X w. na terytorium Jaćwieży, omijając jednak pozostałe ziemie pruskie. W tym czasie strumień dirhamów napływał na sąsiednie ziemie polskie. Część skarbów pochodzących z X XI w., składających się z monet arabskich została ukryta w sąsiedztwie Pomezanii. Wśród nich możemy wymienić depozyty z: Bierzgłowa 89, Kowalewa Pomorskiego 90 i Opalenia 91. Zakończenie Od roku ok. 960 w skarbach na ziemiach polskich obok dirhamów zaczynają pojawiać się monety zachodnioeuropejskie, które od XI w. stają się głównym środkiem wymiany handlowej 92. Podobną sytuację możemy zaobserwować na pograniczu polsko-pruskim. Z tego okresu pochodzą znaleziska z Mózgowa i Łążyna, które obok monet zachodnioeuropejskich zawierały także dirhamy. W tym samym czasie zmienia się sytuacja polityczna w świecie arabskim, gdzie dochodzi do rozbicia dynastii Samanidów. Efektem tego była zmiana kierunku handlu w stronę Chin i Indii 93. 85 Skarb srebrny, w którym znajdowały się dirhamy z lat 764 900, patrz: S. Małachowska, Srebrne ozdoby z wczesnośredniowiecznego skarbu z Góry Strękowej, gm. Zawady, woj. Łomżyńskie, Wiadomości Archeologiczne, t. 53, z. 1, 1993 1994 (1997), s. 35 45; S. Brather, op. cit., s. 141; E. Kowalczyk-Heyman, Czy istotnie Prusy?..., s. 174; idem, W sprawie datowania znalezisk dirhamów..., s. 62. 86 J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 122. 87 Istnienie przeprawy przez Narew w miejscowości Kamień, na północ od Sztabina, zlokalizowała E. Kowalczyk-Heyman na podstawie toponomastyki, patrz: E. Kowalczyk-Heyman, Kamień, Kamienne Brody..., s. 95. Warto zwrócić uwagę na nazwę miejscowości Sztabin Stabis, prus. kamień (M. Klussis, Słownik odbudowanego języka pruskiego, Kowno 2007, s. 219), co również sugeruje możliwość istnienia przeprawy rzecznej na Narwii. 88 Ustalono na podstawie toponomastyki, por. E. Kowalczyk-Heyman, Kamień, Kamienne Brody..., s. 87 90. 89 Skarb zakopany w XI w., składający się z 520 monet, w tym z 12 dirhamów wybitych w latach: 894 1002, patrz: M. Gumowski, op. cit., s. 28. 90 Znalezisko 47 dirhamów, głównie samanidzkich wyemitowanych w latach 896 954, patrz: ibidem, s. 39. 91 Skarb srebrny z 570 monetami, w tym 300 dirhamów głównie samanidzkie pochodzące z lat: 892 941, patrz: ibidem, s. 45. 92 Ibidem, s. 16; T. Kiersnowski, Rozwój środków wymiany..., s. 237. 93 M. Gumowski, op. cit., s. 24.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 229 Wśród innych przyczyn można wskazać przerwanie głównych szlaków komunikacyjnych na wschodzie przez koczowników stepowych. Chociaż dirhamy były w obiegu w strefie Morza Bałtyckiego, jeszcze przez cały XI w., jednak w coraz mniejszej ilości na skutek ich przetapiania i zatracania 94. Na ziemiach pruskich najwięcej znalezisk odnotowano w ich zachodniej części. Ma to związek z istnieniem wikińskich emporiów handlowych w Truso i b. Wiskiauten. Wraz z ich rozwojem zyskiwały także pobliskie obszary plemienne, jak: Pomezania, Sambia, Warmia i zachodnia Galindia. Przypuszczalnie Prusowie nie potrafili stworzyć dobrych warunków dla istnienia dróg handlowych, stąd od poł. IX w. nastąpił zanik napływu dirhamów w obszarze przybrzeżnym, chociaż dalej trafiały one na sąsiednie Pomorze i Kujawy. Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na problem nielegalnych poszukiwań skarbów, organizowanych przez grupy eksploratorskie 95. Dobrze jest, jeśli sprawcy dobrowolnie oddadzą znalezione monety do zbiorów muzeum lub służbom konserwatorskim, z podaniem miejsca ich lokalizacji. Gorzej, gdy monety zostają sprzedane na aukcjach. Poszkodowani wówczas są wszyscy, ponieważ strata, jaką w wyniku takich działań ponosi nauka jest nie do oszacowania. 94 T. Kiersnowski, Rozwój środków wymiany..., s. 171. 95 Zgodnie z art. 111 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, tego typu poszukiwania za pomocą urządzeń elektronicznych i technicznych podlegają sankcjom określonym w Kodeksie karnym.

230 Robert Klimek Katalog znalezisk dirhamów na terenie plemion pruskich 96 : Barczewo, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Wartenburg, Kr. Allenstein. Znaleziono pojedynczy dirham. Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 175; M. Gumowski, op. cit., s. 26. Bartoszyce, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Bartenstein, Kr. loco. W XVIII w. przy grodzisku odkryto skarb, w którym obok monet europejskich znajdowały się również dirhamy arabskie. Lit: E. Hollack, op. cit., s. 12; M. Gumowski, op. cit., s. 27. Bogusze 97, gm. Prostki, woj. warmińsko-mazurski. W 1957 r., podczas poszerzania drogi z Grajewa do Prostek, natrafiono na pochówek szkieletowy, w którym znaleziono około 16 dirhamów. Z powyższego depozytu zinwentaryzowano tylko jedną monetę, wybitą w 906/7 r. Lit.: A. Głupieniec, Monety znalezione na cmentarzysku średniowiecznym w miejscowości Równina Dolna, pow. Kętrzyn, Rocznik Olsztyński t. 1, 1958, s. 167; R. Kiersnowski, O tzw. luźnych znaleziskach monet wczesnośredniowiecznych w Polsce, Wiadomości Archeologiczne, 1958, t. 25, z. 3, s. 194; J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 124; S. Brather, op. cit., s. 141 (autor błędnie ustalił i oznaczył na mapie miejsce znaleziska, jako Grajewo-Prostki, gm. Giżycko); E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhamów..., s. 57 58. Braniewo, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Braunsberg, Kr. loco. W 1872 r. znaleziono skarb monet arabskich, w którym przeważały dirhamy z dynastii Abbasydów. Pieniądze były wybite w: Kufie (12 szt z 755 i 761 r.), Bagdadzie (32 szt. z lat 764 812), Muhamadiji (23 szt. z lat 766 815), Bałdzie (1 szt. z 803 r.), Saszy (1 szt. z 806 r.), 96 Zrezygnowano z uwzględniania niemieckich nazw w przypadku miejscowości znajdujących się przed II wojną światową poza obszarem Prus Wschodnich. 97 W literaturze stanowisko występuje jako Grajewo-Prostki. Między wymienionymi miejscowościami znajduje się wieś Bogusze, na której terenie prawdopodobnie doszło do odkrycia dirhamów.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 231 Ispahanie (5 szt. z lat 811 814) i Samarkandzie (4 szt. z lat 812 816). Lit.: J. Bender, Kufische Münzen aus dem Boden Ermlands, Altpreussische Monatsschrift t. 10, 1873, s. 372; E. Hollack, op. cit., s. 18; M. Gumowski, op. cit., s. 16 i 29; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4 6; S. Brather, op. cit., s. 140. Długobór, gm. Płoskinia, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Langwalde, Kr. Braunsberg. Skarb odkryty w 1851 r. Znalezione dirhamy były bite w latach 766 816 przez Abbasydów. Jeden egzemplarz pochodził z Damaszku z okresu 661 750 r. i był bity przez dynastię Omajadów. Lit.: J. Bender, op. cit., s. 372 376; E. Hollack, op. cit., s. 87; M. Gumowski, op. cit., s. 31; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 5; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 62; S. Brather, op. cit., s. 140. Elbląg, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Elbing, Kr. loco. Przed 1888 r. znaleziono 1 dirham pochodzący z 817 r. Lit.: M. Gumowski, op. cit., s. 32; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 59; S. Brather, op. cit., s. 141. Janów Pomorski, gm. Elbląg, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Hansdorf, Kr. Elbing. Według danych z 2004 r., podczas badań archeologicznych na terenie dawnego Truso znaleziono 327 dirhamów, z czego: poddano analizie 194 egzemplarze dirhamów, w trakcie opracowania było 60 szt. i dodatkowo odkryto na powierzchni jeszcze 73 szt. (Nieścisłości z pierwszą stroną artykułu pod względem ilości szt. 270 + 52 znalezione ostatnio pod powierzchnią, por. s. 21). dirhamy w Truso można podzielić na dwie grupy występowania: I grupa (skarb) najstarszą monetą jest drachma szacha Chosroesa II (po 591 r.), zaś najmłodszą dirham abbasydzki z 815/6 r. Najwięcej monet pochodzi z lat czterdziestych i pięćdziesiątych VIII w., rozpiętość czasowa 224 lata. II grupa (luźne znaleziska) najstarszą monetą jest również drachma szacha Chosroesa II (po 591 r.), najmłodszą dirham wybity ok. 851 r. W obu grupach najliczniejsze są dirhamy Abbasydów. Lit.: A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit, s. 28 31; S. Brather, op. cit., s. 141.

232 Robert Klimek Kaliningrad, raj. loco, ob. Federacja Rosyjska, niem. Königsberg, Kr. loco. Skarb składający się z 150 monet arabskich z lat 704/5(?) 745/6(?). Lit. S. Brather, op. cit., s. 140. Kamionka, gm. Iława, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Kl. Steinersdorf, Kr. Rosenberg. Na grodzisku Poganek przy Jeziorze Silma w 1908 r. znaleziono pół dirhama. Lit.: M. Gumowski, op. cit., s. 50 (w publikacji stanowisko występuje pod nazwą Silma). Klincovka, raj. Zielenogradsk, ob. Federacja Rosyjska, niem. Wargenau, Kr. Fischhausen. Znaleziono pojedynczy dirham w kurhanie nr 15, który był wybity ok. 809/810 r. Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 173; S. Brather, op. cit., s. 141. Krasnołąka, gm. Górowo Iławeckie, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Schönwiese bei Petershagen, Kr. Pr.-Eylau. W 1857 r. znaleziono w bagnie skarb składający się z 10 srebrnych monet arabskich, w tym: jeden dirham Omajadów z Wasyty z 753 r. i 9 Abbasydów bitych w: Bagdadzie (z lat: 788, 812, 813, 815), Abbazji (792 r.), Muhamadiji (805 r.), Balchu (807 r.), Zarendzie (811 r.) i Ispahanie (821 r.). Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 146; M. Gumowski, op. cit., s. 16 i 39; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4 7. (M. Gumowski i R. Kiersnowski błędnie ustalili, że jest to Krasnołąka w pow. iławskim. W powyższym powiecie nie występuje miejscowość Krasnołąka); S. Brather, op. cit., s. 140. Löberstchoff (niem.), Kr. Labiau, ob. Federacja Rosyjska. Znalezisko pojedynczego dirhamu z VIII w. Lit.: E. Hollack, op. cit. s. 92; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach..., s. 4. Łążyn, gm. Lubawa, woj. warmińsko-mazurskie. W 1888 r. w odległości około 1 km na północ od wsi wyorano skarb srebrny o wadze ok. 2,4 kg, który znajdował się w glinianym naczyniu, stojącym na kamieniu. Zawierał ozdoby srebrne, oraz 1098 całych monet i ok. 600 fragmentów. W skarbie znajdowało się między innymi 20 połamanych dirhamów Abbasydów i Omajadów wybitych po roku 750.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg 233 Lit.: K. Chmielewski, Wykopaliska monet i srebra Maszenice, Nieciszewo, Poczałkowo w świetle najnowszych badań. Z dwoma tablicami, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, r. 14, Toruń 1907, s., s. 39; W. Łęga, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, r. 36, 1930, s. 394; M. Gumowski, op. cit., s. 40; Bogucki, op. cit., s. 201 202. Mochovoe, raj. Zielenogradsk, ob. Federacja Rosyjska, niem. Wiskiauten, Kr. Fishhausen Podczas badań archeologicznych prowadzonych na cmentarzysku wikińskim w Wiskiauten w kurhanie nr 184 znaleziono 5 srebrnych monet arabskich, które stanowiły fragment kolii. Dwa ułamki dirhamów były nie do określenia. Kolejne dwa bite były w Basrze (751/752 r.) przez Abbasydów. Piąta z monet to samanidzki dirham bity w Samarkandzie w 901/902 r. Lit.: Sygn. akt. PM-A 552/1 Museum für- Vor und Frühgeschichte Archiv w Berlinie; E. Hollack, op. cit., s. 184 185; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4; S. Brather, op. cit., s. 141. Mokajmy 98, gm. Rychliki, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Storchnest, Kr. Pr. Holland. W dniu 24.03.1866 r. na polu należącym do dóbr Pröckelwitz (obecnie Prakwice), przy folwarku Storchnest, dzieci znalazły gliniany garnek z 123 ułamkami monet arabskich. Wśród dirhamów nie było ani jednej całej monety, jak również żaden z siekańców do siebie nie pasował. Zdecydowana większość ze znalezionych dirhamów była bita w Bagdadzie. Pozostałe pochodziły z następujących mennic: Wasit, Muhammadija, Basra, Kufa i Samarkanda. W przypadku niektórych siekańców nie było możliwości dokładnego ustalenia daty i miejsca pochodzenia. Najstarszy z dirhamów był wybity przez kalifów z rodu Umajja, w mieście Wasit w 730 r. (740 r.?). Najmłodszy jest rzadkim egzemplarzem wybitym w 817/8 r., w Samarkandzie przez emira Ali ben Musa al-ridha. Lit.: G. Nesselmann, Ein orientalische Münzfund, Altpreussische Monatsschrift t. 3, 1866, s. 374 376; E. Hollack, op. cit., 158; M. Gumowski, op. cit., s. 16, 28 i 47 (ten sam skarb jest błędnie opisany, jako dwa osobne znaleziska z Bocianowa i Prakwic); R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4 6; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 422 423; S. Brather, op. cit., s. 140. 98 W polskiej literaturze powojennej stanowisko jest wymieniane również jako: Prakwice, Bocianowo oraz Mokajmy-Sójki.