Tomasz Opaszowksi, Kierownik Sekcji Bezpieczeństwa i Jakości Wyrobów TÜV Rheinland Polska Artykuł prasowy, 16.01.2013 Wymagania bezpieczeństwa dla maszyn w przemyśle spożywczym Zaawansowane procesy produkcyjne coraz częściej wykorzystują specjalistyczne maszyny, których obsługa wymaga szczególnej uwagi. Tymczasem nieustanna optymalizacja procesów, duży nacisk na wydajność pracowników i maszyn wpływają niekorzystnie na koncentrację, a to z kolei zwiększa ryzyko wystąpienia wypadku. Dlatego też konstruktorzy, których zadaniem jest stworzenie czy zmodernizowanie maszyny tak by była w pełni bezpieczna stają przed trudnym zadaniem, w którym pomóc może odwołanie się do nowej dyrektywy maszynowej. Specyficzną grupę maszyn, przy których konstruktorzy muszą wziąć pod uwagę wiele czynników, stanowią maszyny stosowane w przemyśle spożywczym. Zapewnienie bezpieczeństwa w tym przypadku dotyczy dwóch obszarów: bezpieczeństwa pracowników oraz bezpieczeństwa żywności. W zgodzie z normami Wymagania zasadnicze opisane w załączniku 1 do nowej dyrektywy maszynowej określają wszystkie aspekty bezpieczeństwa na jakie należy zwrócić szczególna uwagę w tym m.in. na zastosowane materiały, oświetlenie, ergonomię, czytelność oznakowania i instrukcji obsługi. Dokument ten nie opisuje jednak środków technicznych, które należy zastosować celem zapewnienia zgodności wymagań zasadniczych. Rozwiązania techniczne, są precyzyjnie opisane w normach zharmonizowanych z dyrektywą maszynową. Warto tym miejscu zwrócić uwagę, iż dla typowych maszyn (np. obrabiarki, prasy, szlifierki) w harmonizacji maszynowej znajdziemy normy szczegółowe typu C, które w pełni identyfikują zagrożenia na danej maszynie oraz podają gotowe rozwiązania techniczne których zastosowanie gwarantuje spełnienie wymagań zasadniczych dyrektywy 2006/42/WE. Jednak większość maszyn stosowanych w nowoczesnych liniach produkcyjnych to maszyny jednostkowe, przewidziana do nietypowych zastosowań. W sytuacji takiej należy projektować maszynę w oparciu o normy ogólne. Projektowanie maszyn dla przemysłu spożywczego Specyfika maszyn stosowanych w przemyśle spożywczym wynika z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa w dwóch obszarach. Pierwszy aspekt bezpieczeństwa związany jest z personelem obsługującym maszynę, drugi zaś wiąże się z samą żywnością,
która w procesie obróbki na danej maszynie nie może zostać skażona. Wymagania bezpieczeństwa związane z obsługa maszyny zostały standardowo opisane w załączniki 1 w części 1 dyrektywy 2006/42/WE, natomiast wymagania związane z aspektem higienicznym opisano w załączniku 1 w części 2.1. dyrektywy maszynowej, w normach zharmonizowanych oraz licznych rozporządzeniach. Ważne aspekty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa żywności opisane zostały w Części 2.1 dyrektywy maszynowej. Mowa w niej m.in. o tym, że materiały mające kontakt z artykułami spożywczymi muszą spełniać warunki określone w odpowiednich dyrektywach a maszyna musi być zaprojektowana i wykonana w taki sposób, aby materiały te można było oczyścić każdorazowo przed ich użyciem lub w przypadku gdy nie jest to możliwe, należy używać części jednorazowego użytku. Poza tym należy zwrócić uwagę na to, że wszystkie powierzchnie mające kontakt z żywnością muszą być gładkie i pozbawione wszelkich wypukłości czy szczelin, w których mogłyby się gromadzić substancje pochodzenia organicznego oraz muszą być łatwe do oczyszczenia i zdezynfekowania, jeżeli to konieczne, po usunięciu łatwych do zdemontowania części (promień krzywizn powierzchni wewnętrznych musi umożliwiać ich dokładne oczyszczenie). Wymagana jest również możliwość całkowitego usunięcia z maszyny cieczy, gazów i aerozoli pochodzących ze środków spożywczych jak również z płynów stosowanych do czyszczenia, dezynfekowania i płukania. Maszyna musi być zaprojektowana i wykonana tak, aby do miejsc, których nie można oczyścić, nie przenikały żadne substancje, nie przedostawały się organizmy żywe, w szczególności owady, ani nie gromadziły się substancje organiczne. Dyrektywa mówi także, że żadne substancje pomocnicze niebezpieczne dla zdrowia, łącznie ze stosowanymi smarami, nie mogą wchodzić w kontakt ze środkami spożywczymi. Dodatkowo instrukcje dotyczące maszyn stosowanych w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym muszą wskazywać zalecane środki i metody czyszczenia, dezynfekcji i płukania, nie tylko dla obszarów łatwo dostępnych, ale także dla tych obszarów, do których nie ma dostępu lub nie jest on zalecany.
Odpowiedni poziom higieny maszyn Kolejną ważną normą jest EN 1672-2, która określa wspólne wymagania z zakresu bezpieczeństwa i higieny dotyczące maszyn używanych do przygotowania i przetwarzania żywności, w celu wyeliminowania lub zmniejszenia ryzyka zakażenia, infekcji, zachorowań lub obrażeń, których źródłem jest żywność. Norma ta bardzo precyzyjnie opisuje rozwiązania techniczne, których zastosowanie daje podstawy domniemania zgodności z dyrektywą maszynową. Warto jednak podkreślić, iż jednym z ważniejszych aspektów omawianej normy jest ocena ryzyka, w której to należy uwzględnić obydwa aspekty zagrożeń (dla obsługi oraz dla żywności) i wybrać taki wariant konstrukcji, który wykluczy oba rodzaje ryzyka. Norma zakłada, że niemal we wszystkich przypadkach, spośród różnych wariantów konstrukcji, stosowania technicznych środków ochrony i innych środków bezpieczeństwa, możliwe jest wybranie rozwiązania, które zapewni spełnienie zasadniczych wymagań zarówno z zakresu bezpieczeństwa jak i higieny, oraz odpowiednio zmniejszy obydwa rodzaje ryzyka. Dodatkowo norma EN 1672-2 określa wymagania odnośnie zastosowanych materiałów konstrukcyjnych, złączy, powierzchni, w zależności od stref ich przeznaczenia, kładąc szczególny nacisk na strefę spożywczą, czyli tą mająca bezpośredni kontakt z żywnością. I tak w przestrzeniach spożywczych zastosowane materiały powinny być odporne na korozję, powinny być nietoksyczne oraz w miarę możliwości nieabsorpcyjne oraz z materiałów tych nie powinny migrować do żywności zarówno metale ciężkie jak i inne substancje mające niekorzystny wpływ. Dodatkowo norma opisuje zasady konstruowania złączy, krawędzi i odpływów w każdym przypadku kładąc szczególny nacisk na czystość i łatwość czyszczenia. Materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością Wszelkie specyficzne wymagania dotyczące materiałów do kontaktu z żywnością, które nie zostały opisane ani w dyrektywie ani w normie EN 1672-2 są zawarte w regulacjach i rozporządzeniach. Regulują one w szczególności dopuszczalne poziomy zawartości metali ciężkich oraz dopuszczalne poziomy ich migracji. W niektórych krajach obligatoryjnie należy zbadać występowanie wielopierścioeniowych węglowodorów aromatycznych PAH, jest to wymagane np. niemiecką ustawą o środkach spożywczych i paszach LFGB. W Polsce bezpieczeństwo materiałów do kontaktu z żywnością reguluje Rozporządzenie (WE) Nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Dotyczy ono materiałów i wyrobów przeznaczonych zarówno do bezpośredniego jak i pośredniego kontaktu z żywością w tym: materiałów opakowaniowych i opakowań; sprzętu gospodarstwa domowego (np. robotów kuchennych, młynków, lodówek); naczyń i nakryć stołowych; części maszyn i urządzeń; pasów transportujących żywność oraz przewodów i zbiorników wykorzystywanych w przemyśle spożywczym. Rozporządzenie Nr 1935 /2004 ustala wymagania odnoszące się do : materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu żywnością, w tym także aktywnych i inteligentnych materiałów oraz wyrobów, składania deklaracji zgodności, znakowania oraz identyfikowalności (traceability) pozwalającej na możliwość śledzenia drogi materiału i wyrobu na wszystkich etapach procesu produkcji, przetwarzania i dystrybucji. Przepisy rozporządzenia obowiązują Państwa Członkowskie a weszły one w życie 3 grudnia 2004 r. (z wyłączeniem traceability - 27 października 2006 r.) Dla materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 czerwca 2007 w sprawie wykazu substancji, których stosowanie jest dozwolone w procesie wytwarzania lub przetwarzania materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych, a także sposobu sprawdzania zgodności tych materiałów i wyrobów z ustalonymi limitami (Dz. U. z 2007 r, Nr 129, poz. 904, zm. Dz. U. z 2008, nr 205, poz.1285). Dla materiałów i wyrobów innych niż tworzywa sztuczne (np. ceramika) obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 stycznia 2008 w sprawie wytwarzania lub przetwarzania materiałów i wyrobów z innych niż tworzywa sztuczne (Dz.U. z 2008 r., Nr 17, poz. 113). Odpowiedzialność producenta W myśl obowiązujących przepisów producent jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo wyrobów. Materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością powinny być wytwarzane z przestrzeganiem zasad dobrej praktyki produkcyjnej (GMP). A to oznacza, że nie mogą one powodować niekorzystnych zmian cech organoleptycznych stykającej się z nimi żywności, ani nie mogą uwalniać do żywności składników materiału opakowaniowego w ilościach stanowiących zagrożenie dla zdrowia Od 1 stycznia 2006r. obowiązują przepisy Parlamentu Europejskiego i Rady jako pakiet rozporządzeń higienicznych. Przepisy zawarte w pakiecie mają przyczynić się do zagwarantowania bezpieczeństwa całego łańcucha żywnościowego od pola do stołu.
Pakiet higieniczny odgrywa ważną role we wdrażaniu systemu HACCP. Głównym celem nowych i szczegółowych zasad higieny zawartych w pakiecie higienicznym jest zapewnienie bezpieczeństwa żywności i ochrona konsumentów. Pakiet Higieniczny stanowią następujące Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej tj.: rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004r. w sprawie higieny środków spożywczych; rozporządzenie (WE) Nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego; rozporządzenie (WE) Nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi; rozporządzenie (WE) Nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt. W skład pakietu higienicznego wchodzi również rozporządzenie (WE)178/2002 z dnia 28 stycznia 2002r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, które obowiązuje od 01.01.2004r. Pakiet Higieniczny obowiązuje zarówno producentów żywności, producentów wyposażenia takich zakładów, jak i producentów opakowań mających kontakt z żywnością. Muszą oni zapewnić spełnienie zawartych w nim przepisów. Dotyczy to również producentów paszy. W obszarze bezpieczeństwa żywności funkcjonuje dodatkowo szereg innych specyficznych przepisów które dotyczą indywidualnych substancji zastosowanych w materiałach do kontaktu z żywnością, jednak ich stosowanie w maszynach wydaje się mało zasadne. Pomocna ocena strony trzeciej Żywność musi spełniać najwyższe standardy bezpieczeństwa, a jej produkcja stanowi jeden z ważniejszych etapów całego łańcucha dostaw. Dlatego też należy zwrócić szczególną uwagę na wykonanie maszyn, które mają bezpośredni kontakt z żywnością. Zdarza się niestety, że w produkcji żywności używane są urządzenia ze stali korozyjnej, które nie uwzględniają wymogów prawa żywnościowego. Takie działanie jest niezgodne z prawem i interesem konsumentów i jednocześnie stanowi poważne ryzyko dla ignorujących obowiązujące normy producentów.
Warto również podkreślić, że duża liczba skomplikowanych wymagań i jednocześnie ogromna odpowiedzialność producentów niejednokrotnie powodują, że sięgają oni po poradę do wyspecjalizowanych jednostek, występujących jako strona trzecia w procesie oceny. Ocena przeprowadzona przez taką jednostkę, niezwiązaną ani z producentem ani z konsumentem jest oceną obiektywną, a doświadczenie i wiedza pracowników takiej jednostki jest gwarantem spełnienia wszystkich niezbędnych wymagań. *** TÜV Rheinland Polska jest liderem na rynku usług certyfikacyjnych i badawczych w Polsce. Spółka jest częścią międzynarodowego koncernu TÜV Rheinland Group, działającego w Niemczech od ponad 140 lat. Polski oddział w trakcie kilkunastu lat działalności (od 1994 r.) zdobył pozycję eksperta w dziedzinie certyfikacji wyrobów, technologii, systemów zarządzania i personelu na krajowym rynku. Wśród klientów TÜV Rheinland Polska znajdują się obecnie największe przedsiębiorstwa m. in. z branży spożywczej, budowlanej, energetycznej i medycznej. Więcej informacji: www.tuv.pl Kontakt dla mediów: Agata Tynka Specjalista ds. public relations TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. tel.: +48 32 271 64 89 w. 105 email: agata.tynka@pl.tuv.com www.tuv.pl