2015/2016 ALMANACH CENTRÓW HANDLOWYCH. ISSN (54) / 2015 Cena 25 PLN (w tym 8% VAT) Partner strategiczny / Strategic Partner

ALMANACH CENTRÓW HANDLOWYCH 2015/2016 ISSN 2081-1683 6 (54) / 2015 Cena 25 PLN (w tym 8% VAT) Partner strategiczny / Strategic Partner Partnerzy merytoryczni / Contents Partners Partnerzy / Partners

OD WYDAWCY EDITORIAL OD WYDAWCY EDITORIAL Z europejskiego punktu widzenia European point of view W szóstej edycji Almanachu Centrów Handlowych prezentujemy rynek nieruchomoœci handlowych w kontekœcie Europy Œrodkowo-Wschodniej. Do przyjêcia takiego punktu widzenia sk³oni³y nas dojrza³oœæ polskiego rynku oraz atrakcyjnoœæ rynku œrodkowoeuropejskiego. Almanach zawiera analizy i prognozy rynku. Przedstawia trendy na rynkach handlowym i nieruchomoœci. Wœród tematów s¹ e-commerce, rozrywka w centrach handlowych, centra wyprzeda owe, ekspansja sieci handlowych. Zwracamy równie uwagê na zagadnienia prawne, finansowe i podatkowe. W czêœci Okiem praktyka komentujemy kwestie dotycz¹ce prowadzenia biznesu. Liczymy, e solidna porcja wiedzy przygotowana przez partnerów merytorycznych i nasz¹ redakcjê bêdzie inspiracj¹ w Pañstwa pracy. Dziêkujemy partnerom za zaanga owanie w przygotowanie tegorocznej edycji, firmom: Apsys Polska, Cushman & Wakefield, Carrefour, ECE, EY, Forum Gliwice, Grupa Forbis, Ikea Centres, Mayland Real Estate, Metro Properties, PKP, Reveal, Taylor Wessing, TPA Horwath. Tradycyjnie ju zamieszczamy listê centrów handlowych, któr¹ uzupe³niliœmy o najwa niejsze centra handlowe krajów s¹siednich. Zapraszamy do lektury Almanachu Centrów Handlowych Poland & CEE. Daniel Jab³oñski redaktor prowadz¹cy In the sixth edition of the Almanac of Shopping Centres we present the retail market in the context of Central and Eastern Europe. We decided to take this viewpoint because of the maturity of the Polish market and that attractiveness of the CEE market. The Almanac contains market analyses and forecasts. It presents trends in the retail market and the real property market. Among the topics in this edition, there are e-commerce, entertainment in shopping centres, factory outlets, and expansions of retail chains. We also focus on legal, financial and tax issues. In the Practitioners point of view part, we comment topics related to running a business. We hope that the large dose of knowledge prepared by our content partners and the editorial team will inspire you in your work. We would like to thank partners involved in preparing this year s edition: Apsys Polska, Cushman & Wakefield, Carrefour, ECE, EY, Forum Gliwice, Grupa Forbis, Ikea Centres, Mayland Real Estate, Metro Properties, PKP, Reveal, Taylor Wessing, TPA Horwath. As always, we include a list of shopping centres, which was enhanced with the major shopping centres in the neighbouring countries. Enjoy the reading of the Almanac of Shopping Centres Poland & CEE. Daniel Jab³oñski Managing Editor 1

SPIS TREŒCI TABLE OF CONTENTS SPIS TREŒCI TABLE OF CONTENTS RYNEK MARKET Trendy na rynku handlu detalicznego w Europie Œrodkowo-Wschodniej Retail Trends in Central and Eastern Europe 4 RYNEK MARKET Roœnie apetyt na Rumuniê i Wêgry Growing appetite for Romania and Hungary 18 INWESTYCJE INVESTMENTS Atrakcyjnoœæ inwestycyjna polskich nieruchomoœci handlowych Investment attractiveness of Polish retail real estate assets 26 TRENDY TRENDS Rozrywka w centrach handlowych modele konsumpcji Leisure component in shopping centres shopping patterns 48 RYNEK MARKET Outlety szukaj¹ nowych atrakcji dla klientów Outlets look for new attractions for customers 54 HANDEL RETAIL W symbiozie z e-commerce In symbiosis with e-commerce 32 CASE STUDY Nowa definicja podmiejskich centrów handlowych A new definition of sub-urban shopping centres 62 DESIGN Dobry shop concept wspiera sprzeda Good shop concept supports sales 66 HANDEL RETAIL Ulice handlowe w Polsce High streets in Poland 42 PRAWO LAW Nowe prawa konsumenta w polskich przepisach prawnych New consumer rights in Polish law 70 REDAKCJA: REKLAMA: ul. Krzywickiego 34 02-078 Warszawa tel. +48 22 623 81 37 tel. +48 22 622 09 31 www.thecity.com.pl Daniel Jab³oñski redaktor prowadz¹cy djablonski@thecity.com.pl Magdalena Fabijañczuk-Antkowicz redaktor mfabijanczuk@thecity.com.pl Tomasz Papiernik dziennikarz/t³umacz tpapiernik@thecity.com.pl Izabela Jesio³owska, Edytorial korekta tekstu Jacek Pietraszko JJP studio sk³ad, ³amanie i opracowanie graficzne Hubert Wasiak Project Manager hwasiak@thecity.com.pl Cezary Goss Project Manager cgoss@thecity.com.pl 2

PRAWO PRAWO TABLE OF CONTENTS PRAWO LAW Pozas¹dowe metody rozwi¹zywania konfliktów w ramach centrów handlowych Out-of-court methods of resolving disputes with respect to shopping centres 78 RYNEK MARKET Wybrane aspekty transakcji M&A obiektów handlowych Selected aspects of M&A transaction on retail assets 123 NAJEMCA TENANT Success story, czyli o ekspansji marek Success story, or about expansion of brands 84 NAJEMCA TENANT Atrakcyjnoœæ podatkowa krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej Fiscal attractiveness of Central and Eastern European countries 92 OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW 105 WYWIAD FACE TO FACE W relacji z klientem In relationship with customers 107 KOMENTARZ COMMENT PKP wynajmuje powierzchnie na dworcach PKP leases premises at railway stations 112 PODATKI TAXES Opodatkowanie zysku ze sprzeda y nieruchomoœci w Polsce i krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej Taxation of capital gains on disposal of real estate property in Poland and in Central and Eastern European Countries 130 KOMENTARZ COMMENT Carrefour zwiêksza tempo modernizacji centrów handlowych Carrefour accelerates modernisation of shopping centres 138 PRAWO LAW Budowa na cudzym gruncie Developing on third party land 116 KOMENTARZ COMMENT Wspólna analiza danych naprawdê warto Shared data analysis really worth it 140 CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES Lista centrów handlowych List of shopping centres 142 PARTNERZY PARTNERS 176 3

RYNEK MARKET RYNEK MARKET Trendy na rynku handlu detalicznego w Europie Œrodkowo-Wschodniej Retail Trends in Central and Eastern Europe Anna Hofman ¹czna powierzchnia centrów handlowych w Europie zwiêkszy³a siê w 2014 r. o 3,3 proc. i wynios³a w grudniu ok. 152,3 mln mkw. Na Europê Zachodni¹ przypada 69 proc. tej wartoœci. Powierzchnia w obiektach wybudowanych w Europie Œrodkowej i Wschodniej (region CEE) w 2014 r. to ³¹cznie 2,2 mln mkw., przy 981 tys. mkw. w Europie Zachodniej. Shopping centre floorspace across Europe totalled around 152.3 million sqm in December 2014, recording a 3.3% year-on-year increase. While Western Europe accounts for 69% of total built space, new space delivered in Central and Eastern Europe (CEE) in 2014 totalled 2.2 million sqm compared to 981,000 sqm in Western Europe. Rosja, gdzie prawie po³owa ca³kowitej powierzchni handlowej zosta³a oddana w ostatnich szeœciu miesi¹cach 2014 r., sta³a siê najwiêkszym rynkiem (17,7 mln mkw.) w Europie. Na drugie miejsce spad³a Francja (17,66 mln mkw.), na trzecim znalaz³a siê Wielka Brytania (17,1 mln mkw.). W regionie CEE za Rosj¹ uplasowa³y siê Turcja i Polska. W regionie Europy Œrodkowej i Wschodniej nadal najprê - niej rozwijaj¹ siê centra handlowe stanowi¹ obecnie ponad 70 proc. nowej powierzchni handlowej. Popyt ze strony miêdzynarodowych najemców jest g³ównym czynnikiem wspieraj¹cym szybkie tempo rozwoju oraz generuj¹cym wy sze wydatki konsumenckie. W najbli szych dwóch latach utrzyma siê wysoki poziom aktywnoœci inwestycyjnej, której towarzyszyæ bêd¹ wzglêdnie atrakcyjne wyceny. W 2015 r. tempo zachodz¹cych zmian wzroœnie w wyniku zwiêkszonego zainteresowania globalnych inwestorów nowymi rynkami w ca³ej Europie. Wzrost aktywnoœci inwestycyjnej odnotowano we wszystkich regionach, g³ównie After nearly half of all shopping centre space delivered in 2014 was added to the Russian market in H2 2014, Russia became Europe s largest shopping centre market with 17.7 million sqm, overtaking France s 17.66 million sqm. The UK follows behind as Europe s third largest market with 17.1 million sqm. In CEE Russia is ahead of Turkey and Poland. CEE development continues its strong expansion with shopping centres accounting for more than 70% of new retail space provision. Rapid develop- 4

RYNEK MARKET w Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Francji, na te kraje przypad³o trzy czwarte zagranicznych inwestycji w Europie. Do g³ównych czynników wzrostu aktywnoœci inwestorów nale y zaliczyæ zwiêkszon¹ aktywnoœæ dewelopersk¹, du ¹ poda nieruchomoœci inwestycyjnych, restrukturyzacjê portfeli, odd³u anie przez banki, rosn¹ce ceny i politykê luzowania iloœciowego. Wolumen transakcji na rynku europejskim ma szansê przekroczyæ w 2015 r. dotychczasow¹ rekordow¹ wartoœæ 275 mld EUR. Sytuacja na rynku najmu i korzystnewycenymog¹pozwoliæ na osi¹gniêcie ponadprzeciêtnych zysków w Europie Œrodkowo- -Wschodniej. Praga i Warszawa s¹ najatrakcyjniejszymi rynkami w regionie ze wzglêdu na niski poziomu ryzyka i wysoki potencja³ w d³u szej perspektywie. Najwa niejsze czynniki kszta³tuj¹ce popyt na powierzchniê handlow¹ W 2014 r. popyt na lokale handlowe w krajach Europy Centralnej pozostawa³ na wysokim poziomie. Najwiêkszym zainteresowaniem najemców cieszy³y siê obiekty sprawdzone, o du ej odwiedzalnoœci i zadowalaj¹cych obrotach. Atrakcyjn¹ alternatywê wobec nowo powstaj¹cych nieruchomoœci stanowi³a powierzchnia w rekomercjalizowanych centrach. Struktura popytu sprawi³a, e znacz¹co wyd³u y³ siê czas komercjalizacji nowych obiektów. Centra wynajête w 100 proc. w dniu otwarcia nale a³y do rzadkoœci, wolne lokale w nowo otwieranych obiektach handlowych stanowi³y œrednio 10 15 proc. ment activity comes largely in response to strong demand of international retailers and increased consumer spending. Investment activity will remain healthy over the next two years on the back of relatively attractive pricing. Changes are expected to accelerate in 2015 as global investors turn to more new markets across Europe. Investment activity rose in all the regions with the UK, Germany and France taking three quarters of all global money in Europe. High investment activity will be driven by increased developer activity, improved property investment supply, portfolio restructuring, bank deleveraging, rising prices and the impact of quantitative easing. In 2015, the European market has a potential to deliver a new peak of trading in excess of the previous record of EUR 275bn. The improving occupier market and attractive pricing point to potentially better than average gains in CEE. Prague and Warsaw are the top markets thanks to the low risk and good long-term potential. Key drivers of retail space demand Demand for retail space remained at a healthy level across Central Europe in 2014. Tenants focused on well-established retail schemes offering high footfall and satisfactory revenues. Remarketed shopping centres were an attractive alternative to newly-constructed space. Due to the demand level, the marketing period for new schemes has become much longer and few shopping centres were fully let on opening. Vacancies in newly-delivered retail schemes averaged 10 15%. At year-end 2014 the vacancy rate for Poland s fifteen largest cities stood at 3.6% with the highest in Bydgoszcz (5.3%), Kielce and Czêstochowa (4.6% in each), and the lowest in Warsaw (1.6%) and Tricity (1.8%). The average vacancy rate for the largest Polish agglomerations was 2.6%. The largest fashion retailers have rapidly expanded their footprint in recent years while smaller operators have been more cautious in their expansion plans. In addition to a wide range of tenants representing all sectors already present in the region, in 2014 a number of new brands decided to enter the CEE market. New entrants on the Polish market included English Home, Joop!, Inside, Undiz, Kiko Milano, Imaginarium, Kipling and Eye Sport, while in the Czech Republic these included Tiffany & Co., Rolex, Tod s, Foot Locker, Minelli, Bobbi Brown, Sizeer and Sports Direct. Key factors considered by fashion retailers in choosing store locations include the country s geopolitical situation, the size and affluence of the market, proximity to the retailer s home market, the planned number of stores, operational budgets, including retail space lease costs. With these in mind, tenants focused on CEE tend to favour Poland and the Czech Republic. The highest rents in Poland are in Warsaw s prime shopping centres at EUR 80 90/sqm/month for a fashion store sized between 100 sqm and 150 sqm, with the best 5

RYNEK MARKET Na koniec 2014 r. wspó³czynnik pustostanów w 15 najwiêkszych miastach Polski wyniós³ 3,6 proc. najwy szy by³ w Bydgoszczy (5,3 proc.), Kielcach i Czêstochowie (po 4,6 proc.), a najni szy w Warszawie (1,6 proc.) i Trójmieœcie (1,8 proc.). Œrednia stopa pustostanów w najwiêkszych aglomeracjach wynosi³a 2,6 proc. Najwiêksze sieci z bran y modowej prowadz¹ w ostatnich latach dynamiczn¹ ekspansjê. Mniejsi gracze ostro niej podejmuj¹ decyzjê o otwieraniu kolejnych sklepów. Poza ju szerok¹ gam¹ najemców reprezentuj¹cych wszystkie bran e, w 2014 r. w Europie Œrodkowej i Wschodniej pojawi³y siê nowe marki. Na wejœcie na polski rynek zdecydowali siê m.in.: English Home,Joop!,Inside,Undiz,Kiko Milano, Imaginarium, Kipling, Eye Sport. W Czechach m.in.: Tiffany & Co., Rolex, Tod s, Foot Locker, Minelli, Bobbi Brown, Sizeer, Sports Direct. Przy budowaniu strategii ekspansji marek modowych wybór lokalizacji zale y g³ównie od: sytuacji geopolitycznej kraju, wielkoœci i zamo noœci rynku, bliskoœci do rodzimego rynku, planowanej liczby lokali, bud etu zwi¹zanego z prowadzeniem dzia³alnoœci, w tym kosztów najmu powierzchni handlowych. Maj¹c to na uwadze, najemcy najczêœciej wybieraj¹ w rejonie CEE Czechy i Polskê. W najlepszych centrach handlowych w Polsce za lokal 100 150 mkw. najwiêcej trzeba zap³aciæ w Warszawie, 80 90 EUR/mkw./miesi¹c, a za najlepsze lokale w tych obiektach nawet 100 140 EUR/mkw./miesi¹c. W pozosta³ych siedmiu aglomeracjach czynsze wynosz¹ œrednio 35 45 EUR/mkw./mie- stores in such locations commanding EUR 100 140/sqm/month. Rents average EUR 35 45/sqm/month in the other seven agglomerations and EUR 20 25/sqm/month in medium-sized cities. By comparison, prime shopping centre rents stand at EUR 95 130/sq m/month in the Czech Republic, EUR 80 90/sqm/month in Hungary and around EUR 60/sqm/month in Slovakia. Occupier demand for shopping centre space varies substantially, depending on market saturation, retail scheme quality and space availability. The retail space saturation in Poland stands at 267.9 sqm/1,000 inhabitants. The shopping centre density in the eight conurbations is the highest in Wroc³aw and Poznañ, and the lowest in Warsaw and Szczecin. High density Nasycenie powierzchni¹ handlow¹ i si³a nabywcza mieszkañców (EUR per capita) Retail space saturation and purchasing power (EUR per capita) 6

RYNEK MARKET si¹c, a w mniejszych miastach 20 25 EUR/mkw./miesi¹c. Dla porównania, stawki czynszu w najlepszych galeriach w Czechach oscyluj¹ w granicach 95 130 EUR/mkw./miesi¹c, na Wêgrzech 80 90 EUR/mkw./miesi¹c, na S³owacji ok. 60 EUR/mkw./miesi¹c. Popyt na powierzchnie w centrach handlowych jest bardzo zró nicowany zale y od nasycenia danego rynku, jakoœci obiektów oraz dostêpnoœci powierzchni. W Polsce nasycenie powierzchni¹ handlow¹ jest na poziomie 267,9 mkw. na 1 000 mieszkañców. Wœród 8 najwiêkszych polskich aglomeracji najwiêksz¹ koncentracjê powierzchni handlowej osi¹gniêto we Wroc³awiu i Poznaniu, a najmniejsz¹ w aglomeracji warszawskiej i Szczecinie. Mocno ob³o- one s¹ te mniejsze oœrodki: Zgorzelec, Opole, Nowy S¹cz i Rzeszów, w których wskaÿniki znacznie przekraczaj¹ 1 000 mkw./1 000 osób. Dla porównania, nasycenie powierzchni¹ handlow¹ w Europie Œrodkowej i Wschodniej (na 1 000 mieszkañców) wynosi: Rosja 124,4 mkw., Turcja 109,4 mkw., otwa 285,2 mkw., Litwa 316,1 mkw., Estonia 494,9 mkw. W 2014 r. bardzo umocni³a siê pozycja najemców. Najemcy strategiczni (anchors), wynajmuj¹cy powierzchnie powy ej 1 000 mkw., d¹ ¹ do uzyskania wysokich kontrybucji na aran acjê lokali oraz do uzale nienia wysokoœci czynszu od obrotów. Mniejsi najemcy (inline tenants) maj¹ coraz wiêkszy wybór wœród ofert galerii istniej¹cych odnawianych oraz rozbudowywanych, oraz nowo budowa- is also recorded in smaller cities such as Zgorzelec, Opole, Nowy S¹cz and Rzeszów, where shopping centre space provision is much higher than 1,000 sqm per 1,000 inhabitants. Retail space saturation per 1,000 inhabitants in other CEE countries stands at 124.4 sqm in Russia, 109.4 sqm in Turkey, 285.2 sqm in Latvia, 316.1 sqm in Lithuania and 494.9 sqm in Estonia. The retail market became a more tenant-led market in 2014. Anchor tenants taking up more than 1,000 sqm frequently demand large fit-out contributions and turnover-based rents, while inline tenants are offered an increasingly wide choice of shopping centres, both refurbished and extended, and newly-built schemes. An abundance of retail schemes in one city leads to competition between stores of the same retailer on the one hand, but on the other it gives tenants a stronger bargaining power in negotiations with shopping centre owners so that they can open a larger number of stores and negotiate favourable financial lease conditions. This is particularly true for smaller markets or markets with strong competition and high retail space saturation. High development activity on the European retail market is driven by increased consumer demand for larger shopping centres providing a greater diversity of retailers, an array of leisure activities and a wider choice of food and drink offerings. Central and Eastern Europe is still dominated by the construction of new, dominant regional shopping centres. This trend is likely to continue into 2015 and 2016, with Russia and Turkey dominating the development pipeline as retail space saturation remains low in these two countries. Completion of projects in Russia will, however, be subject to the political environment and financing conditions that have tightened in recent months. Due to the scarcity of prime projects in many Western European countries, investors turn to pursue opportunities in markets offering higher returns, frequently targeting Central Europe. The Czech Republic offering stability is the top target for overseas investors in particular. This is also the reason for the considerable decline in transactions in Eastern Europe and especially in Russia, which was hit hard by an outflow of investors due to the geopolitical uncertainty and imposed sanctions. With the volume of transactions in 2014 at EUR 3.13bn the Polish commercial investment market posted a fifth consecutive year of rising investments. This gave Poland a 43% market share in the CEE region, strongly ahead of the Czech Republic (26%) and Romania (15%). Supply, new developments and extensions Total shopping centre stock in Russia, Poland and Turkey climbed to 47.4 million sq m at the end of 2014, accounting for 74% of CEE s total retail space provision. With 17.7 million sqm Russia is the largest shopping centre market in CEE, followed by Poland (9.2 million sqm) and Turkey (8.3 million sqm). Rus- 8

RYNEK MARKET nych obiektów. Mnogoœæ obiektów handlowych w jednym mieœcie z jednej strony prowadzi do sytuacji, w której sklepy jednej firmy staj¹ siê dla siebie nawzajem konkurencj¹, z drugiej wzmacnia pozycjê negocjacyjn¹ najemcy w rozmowach z w³aœcicielami centrów handlowych, co pozwala najemcom na uruchomienie wiêkszej liczby lokalizacji oraz uzyskanie atrakcyjnych warunków finansowych. Dotyczy to w szczególnoœci mniejszych rynków lub rynków z siln¹ konkurencj¹ i o du ym nasyceniu nowoczesn¹ powierzchni¹ handlow¹. Wysoka aktywnoœæ deweloperów powierzchni handlowych na europejskim rynku wynika z wysokich wymagañ klientów. Potrzebne s¹ wiêksze centra handlowe z bogatsz¹ i bardziej ró norodn¹ ofert¹, tak e rozrywki oraz gastronomii. sia s development pipeline stands at 5.1 million sqm to be delivered in 2015 and 2016, but due to the political turmoil and financial risks some developments are expected to be put on hold until market stability is restored. In Turkey around two million sq m of retail space is currently under construction while Poland s new development pipeline amounts to 647,000 sqm. Development activity in CEE rose by 53% in H2 2014 compared to H1 2014, which equated to 2.2 million sqm spread across 59 new shopping centres and 19 extensions. Around 4.9 million sq m is expected to be delivered onto the market in 2015, accounting for 77% of total new supply across Europe. New retail supply in 2016 is likely fall to 3.5 million sqm, with more than 60% coming onto the markets of CEE cities. Poland s new retail space supply in 2014 totalled 474,000 sqm, increasing its total floorspace at year-end to 10.3 million sqm. The new developments included eleven shopping centres, twelve retail parks and one outlet centre, accounting for 81% of the new space provision in 2014. Some 49,000 sqm came through extensions of six retail schemes, while the remaining 40,000 sqm was added to the market through refurbishments and, in some cases, redevelopments into new larger retail formats. New retail supply in 2014 was down by 23% on 2013 s total as last year development activity focused on smaller retail schemes. In 2014 only two large shopping centres were opened: Atrium Felicity in Lublin (75,000 Poda nowoczesnej powierzchni handlowej w Polsce Supply of modern retail space in Poland 10

RYNEK MARKET W Europie Œrodkowej i Wschodniej deweloperzy w dalszym ci¹gu najchêtniej buduj¹ nowe du e centra handlowe o charakterze regionalnym. Ten trend powinien siê utrzymywaæ w latach 2015 2016. W Rosji i Turcji zostanie zrealizowanych najwiêcej projektów ze wzglêdu na wci¹ niskie nasycenie powierzchni¹ handlow¹ w tych krajach. Konkurencja projektów w Rosji bêdzie uzale niona równie od sytuacji politycznej oraz od warunków finansowania, które s¹ bardziej restrykcyjne ni kilkanaœcie miesiêcy temu. Ze wzglêdu na niedostêpnoœæ najlepszych prime, projektów w wielu krajach Europy Zachodniej inwestorzy szukaj¹ mo liwoœci na rynkach oferuj¹cych wy sze zyski. Wielu za g³ówny cel obiera Europê Centraln¹. Dla inwestorów miêdzynarodowych szczególnie atrakcyjne s¹ Czechy ze wzglêdu na stabiln¹ sytuacjê w kraju. Z tego samego powodu odnotowano znaczny spadek transakcji w Europie Wschodniej. Szczególnie dotkliwie odczu³a to Rosja przyczyn¹ odp³ywu inwestorów jest niepewna sytuacja geopolityczna i na³o one na kraj sankcje. Rok 2014 by³ pi¹tym z kolei, w którym odnotowano w Polsce wzrost wartoœci transakcji (3,13 mld EUR) na rynku inwestycji nieruchomoœci komercyjnych. Polska utrzyma³a pozycjê lidera z 43 proc. udzia³em w regionie, znacz¹co wyprzedzaj¹c Czechy (26 proc.) i Rumuniê (15 proc.). Poda, nowe inwestycje i rozbudowy Powierzchnia centrów handlowych w Rosji, Polsce i Turcji wynios³a pod koniec 2014 r. 47,4 mln mkw., co stanowi 74 proc. ca³ej powierzchni handlowej Europy Œrodkowej i Wschodniej. Rosja jest obecnie zdecydowanie najwiêkszym rynkiem centrów handlowych (17,7 mln mkw.) w CEE. Druga jest Polska (9,2 mln mkw.), a trzecia Turcja (8,3 mln mkw.). W latach 2015 2016 w Rosji planowane jest oddanie do u ytku 5,1 mln mkw. powierzchni handlowej, jednak ze wzglêdu na zawirowania polityczne i ryzyka finansowe inwestorzy spodziewaj¹ siê, e niektóre inwestycje zostan¹ wstrzymane do czasu stabilizacji rynku. W Turcji w trakcie budowy s¹ kolejne 2 mln mkw. powierzchni handlowej. W Polsce iloœæ nowej powierzchni handlowej w trakcie implementacji to 647 000 mkw. Aktywnoœæ deweloperów w regionie Europy Œrodkowej i Wschodniej (CEE) zwiêkszy³a siê w II po³owie 2014 r. w stosunku do I po³owy roku o 53 proc., co daje 2,2 mln mkw. w 59 nowych galeriach i 19 rozbudowach. W 2015 r. spodziewany jest przyrost o kolejne 4,9 mln mkw. to 77 proc. nowej poda y w ca³ej Europie. W 2016 r. iloœæ powierzchni handlowej oddawanej do u ytku spadnie prawdopodobnie do 3,5 mln mkw. Ponad 60 proc. nowej poda y w Europie bêdzie zlokalizowane w miastach strefy CEE. W 2014 r. w Polsce oddano do u ytku 474 tys. mkw. nowoczesnej powierzchni handlowej, co da³o na koniec grudnia ³¹cznie 10,3 mln mkw. Na ca³kowit¹ poda z³o y³o siê: 11 nowych centrów handlowych, 12 nowych parków handlowych oraz sqm) and Galeria Warmiñska in Olsztyn (41,500 sqm). Around 900,000 sqm of retail space is currently under construction in Poland. Some 563,000 sqm of this total is expected to complete in 2015, around 470,000 sqm of which will be delivered in twenty seven new retail schemes and seven extensions with the remaining development pipeline planned for other retail formats. Most schemes under construction are small shopping centres and retail parks sized between 6,000 sqm and 20,000 sq m in small cities. The largest new shopping centres to open include Zielone Arkady in Bydgoszcz, Sukcesja in ódÿ, Galeria Vivo! in Stalowa Wola, Galeria Galena in Jaworzno and Galeria Neptun in Starogard Gdañski. In addition, the Factory Ursus outlet centre in Warsaw is to be extended. In Q1 2015 around 111,000 sqm of new retail space was delivered in three new openings and three extensions. The largest developments included the Tarasy Zamkowe shopping centre in Lublin and the extension of Magnolia Park in Wroc³aw. The biggest extensions to complete this year are: Bielany Wroc³awskie Retail Park (35,000 sqm), Wola Park in Warsaw (17,500 sqm), Galeria Sudecka in Jelenia Góra (11,000 sqm) and Galeria Pomorska in Bydgoszcz (10,000 sqm). The largest schemes under construction are Posnania in Poznañ (100,000 sqm) and Forum Gdañsk in Gdañsk (63,000 sqm). By comparison, the Czech Republic s new development pipeline for 2015 and 2016 includes twelve new shopping 12

RYNEK MARKET 1 nowe centrum wyprzeda owe. Powierzchnia oddana w nowych obiektach handlowych to 81 proc. ca³kowitej poda y kraju. Rozbudowa 6 starszych obiektów da³a 49 tys. mkw., a pozosta³e 40 tys. mkw. stanowi³y przebudowy i modernizacje, czêsto po³¹czone z rozbudowami istniej¹cych obiektów do wiêkszego formatu handlowego. Ca³kowita poda nowoczesnej powierzchni handlowej w 2014 r. by³a o 23 proc. ni sza od poda y w 2013 r. Otwierano g³ównie mniejsze obiekty, dzia³alnoœæ rozpoczê³y jedynie dwa du e centra handlowe: Atrium Felicity w Lublinie (75 tys. mkw.) i Galeria Warmiñska w Olsztynie (41 500 mkw.). Obecnie w Polsce powstaje ok. 900 tys. mkw. powierzchni handlowej. W tym roku zostanie oddane oko³o 563 tys. mkw. do u ytku: ok. 470 tys. mkw. 27 centres totalling 246,000 sqm, the largest being Bubny and Dejvice Centre in Prague (around 35,000 sqm each). Another 63,100 sqm is expected to be added to four existing schemes, with the largest extension being Chodov Centre (35,000 sqm). New formats Retail space saturation in most Polish cities is relatively high. Most developments focus on refurbishment, repositioning and extension of existing shopping centres targeted at strengthening their market position. The market is dominated by repositioning of the first and second generation shopping centres to offer greater diversity, to improve footfall and to enhance shopping experience. As a result, developers preparing new projects have to face both competitive schemes and increased tenant requirements. Due to the high retail space saturation, limited availability of suitable development sites in large cities, high sale prices and road infrastructure costs, many developers have turned to smaller cities, focusing on small convenience centres and retail parks sized between 6,000 sqm and 20,000 sqm. Key players on the retail market The transaction volume in the shopping centre sector in CEE fell in 2014 by around 46% on 2013 s total. In H2 it amounted to EUR 726.6m. This underperformance was due to limited investor activity in Eastern Europe as investors remained hesitant over the outcome of geopolitical tensions in Russia. On the other hand, there is increased investor interest in Rozwój centrów handlowych w Europie Historic shopping centres development in Europe 13

RYNEK MARKET nowych obiektów a 7 rozbudów, reszta w obiektach pozosta³ych formatów. Wiêkszoœæ powstaj¹cych obiektów to ma³e centra handlowe i parki handlowe o powierzchni 6 tys. 20 tys. mkw. w ma³ych miastach. Najwiêkszymi nowo otwartymi centrami handlowymi bêd¹ Zielone Arkady w Bydgoszczy, Sukcesja w odzi, Galeria Vivo! w Stalowej Woli, Galeria Galena w Jaworznie, Galeria Neptun w Starogardzie Gdañskim. Rozbudowane zostanie Factory Ursus w Warszawie. W I kwartale 2015 r. otwarto 3 nowe obiekty i skoñczono rozbudowê 3 innych, co da³o ok. 111 tys. mkw. nowej powierzchni handlowej. Najwiêksze inwestycje to centrum handlowe Tarasy Zamkowe w Lublinie oraz rozbudowa Magnolia Park we Wroc³awiu. Najwiêksze rozbudowy, które zostan¹ otwarte w tym roku, to Park Handlowy Bielany Wroc³awskie (35 tys. mkw.), Wola Park w Warszawie (17,5 tys mkw.), Galeria Sudecka w Jeleniej Górze (11 tys. mkw.), Galeria Pomorska w Bydgoszczy (10 tys. mkw.). Najwiêksze projekty w trakcie budowy to Posnania w Poznaniu 100 tys. mkw. i Forum Gdañsk w Gdañsku 63 tys. mkw. Dla porównania, w Czechach w latach 2015 2016 zostanie otwartych 12 nowych galerii o ³¹cznej powierzchni 246 tys. mkw. Najwiêkszymi bêd¹ praskie Bubny i Dejvice Centre o powierzchni ok. 35 tys. mkw. ka da W tym samym czasie o kolejne 63,1 tys. mkw. zostan¹ rozbudowane 4 galerie. Najbardziej powiêkszy siê Centrum Chodov o 35 tys. mkw. Nowe formaty W wiêkszoœci polskich miast nasycenie powierzchni¹ handlow¹ jest relatywnie wysokie. Wiêkszoœæ inwestycji to modernizacja, repozycjonowanie i rozbudowa istniej¹cych centrów maj¹ce na celu wzmocnienie ich pozycji rynkowej. Dominuje repozycjonowanie, dotyczy to zw³aszcza obiektów handlowych I i II generacji. Zmiany maj¹ prowadziæ do poszerzenia dotychczasowej oferty, zwiêkszenia Central Europe, benefiting from economic and political stability. The Czech Republic saw most investor demand on account of its low unemployment and a considerable increase in consumer spending and retail sales. The country s deal volume in 2014 rose over fourfold on 2013 s total to EUR 273.3m. The major transactions of H2 included the FID Group s acquisition of Slovansky Dum in Prague for EUR 90m and the acquisition 10 krajów z najwiêksz¹ planowan¹ poda ¹ powierzchni w latach 2015 2016 w regionie CE Top 10 countries for pipeline development 2015 2016 in CE 14

RYNEK MARKET atrakcyjnoœci obiektu i przyci¹gniêcia wiêkszej liczby klientów. Przygotowuj¹c nowe projekty, deweloperzy musz¹ liczyæ siê z konkurencyjnymi obiektami oraz uwzglêdniaæ rosn¹ce wymagania najemców. Ze wzglêdu na wysokie nasycenie powierzchni¹ handlow¹, ograniczon¹ iloœæ odpowiednich terenów w du ych miastach, wysokie ceny sprzeda y i koszty infrastruktury drogowej wielu deweloperów zdecydowa³o siê na inwestycje w mniejszych miastach. W wiêkszoœci to ma³e centra handlowe i parki handlowe typu convenience centers o powierzchni 6 tys. 20 tys. mkw. G³ówni gracze na rynku powierzchni handlowej Wolumen transakcji w segmencie centrów handlowych w Europie Œrodkowej i Centralnej spad³ na koniec 2014 r. o ok. 46 proc. w porównaniu do roku 2013. W II po³owie wyniós³ 726,6 mln euro. Spadek by³ spowodowany ograniczon¹ aktywnoœci¹ inwestorów w Europie Wschodniej, którzy pozostawali ostro ni przez geopolityczne napiêcia w Rosji. W Europie Centralnej, dziêki stabilnej sytuacji ekonomicznej i politycznej, zainteresowanie inwestorów wzrasta. Najwiêkszym zainteresowaniem inwestorów cieszy³y siê Czechy. Mia³a na to wp³yw niska stopa bezrobocia oraz znaczny wzrost wydatków konsumenckim i poziomu sprzeda y w handlu detalicznym. Wolumen transakcji wzrós³ do 273,3 mln EUR na koniec 2014 r. to ponad cztery razy wiêcej ni w 2013 r. Warto odnotowaæ kilka istotnych transakcji w II po³owie: zakup galerii Slovansky Dum w Pradze przez FID Group za 90 mln euro oraz kupno AFI Palace w Pardubicach przez Atrium Europe Real Estate za 81,5 mln euro. W 2015 r. mo- na siê spodziewaæ w Czechach kolejnych spektakularnych transakcji Union Investment jest zainteresowany zakupem wiêkszoœci udzia³ów w praskim Palladium Centre za ok. 417,7 mln euro, a Atrium Europe Real Estate zamierza kupiæ Arkady Pankrac w Pradze za 216,1 mln EUR. Polska by³a w 2014 r. równie atrakcyjnym rynkiem Atrium Europe Real Estate kupi³o Focus Park w Bydgoszczy za 122 mln euro, a CBRE Global Investors naby³o Galeriê Mazovia w P³ocku (cena poufna). D¹ enia inwestorów wskazuj¹ na rosn¹cy apetyt na dominuj¹ce regionalne projekty zarówno w du ych, jak i ma³ych miastach, w których inwestorzy dostrzegaj¹ rosn¹cy potencja³. of AFI Palace in Pardubice by Atrium Europe Real Estate for EUR 81.5m. Large deals are also expected in the Czech Republic this year as Union Investment is keen to acquire a majority stake in Prague s Palladium Centre for around EUR 417.7m and Atrium Europe Real Estate intends to acquire Prague s Arkady Pankrac for EUR 216.1m. Poland also attracted considerable investor interest in 2014 and key deals included the purchase of Focus Park in Bydgoszcz for EUR 122m by Atrium Europe Real Estate and the acquisition of Galeria Mazovia in P³ock by CBRE Global Investors for an undisclosed price. There is increased appetite for dominant regional schemes both in large and smaller cities in which investors see growing potential. Anna Hofman, starszy negocjator w dziale powierzchni handlowych firmy Cushman & Wakefield. Zajmowa³a siê komercjalizacj¹ m.in. Galerii Malta w Poznaniu, Factory Luboñ/Poznañ, Factory Kraków, Faktory Annopol, Futura Park Kraków. Obecnie jest odpowiedzialna za wynajem powierzchni handlowej w takich obiektach jak: Forum Gdañsk w Gdañsku, marcredo Center w Kutnie, marcredo Center w Zawierciu, marcredo Center w Ko³obrzegu. Anna by³a równie zaanga owana w rekomercjalizacjê powierzchni w Galerii Katowickiej w Katowicach. Posiada presti owy tytu³ CCIM i RICS. Pracuje w C&W od 2001 roku. Anna Hofman, Senior Negotiator in Cushman & Wakefield s Retail Department. She was responsible for commercialization of shopping centers such as Galeria Malta in Poznañ, Factory Luboñ/Poznañ, Factory Kraków, Futura Park Kraków, Factory Annopol. Currently she is responsible for leasing retail space in the following schemes: Forum Gdansk in Gdañsk, marcredo Center in Kutno, marcredo Center in Zawiercie, marcredo Center in Ko³obrzeg. Anna was also involved in leasing and re-commercialization of Galeria Katowicka in Katowice. She holds title of CCIM and RICS. She joined Cushman & Wakefield s team in 2001. 16

RYNEK MARKET RYNEK MARKET Roœnie apetyt na Rumuniê i Wêgry Growing appetite for Romania and Hungary Mateusz Mi³owski Wartoœæ inwestycji w segmencie powierzchni handlowych, mo e ograniczyæ niewystarczaj¹ca oferta obiektów typu prime, mimo stale rosn¹cej poda y nieruchomoœci komercyjnych. The value of investments in the retail segment may be limited by an insufficient number of prime assets, despite the ever increasing supply of commercial real properties. Wed³ug szacunków CBRE w ci¹gu ostatnich piêciu lat ca³kowita wartoœæ transakcji na rynku nieruchomoœci komercyjnych w regionie Europy Œrodkowo-Wschodniej (CEE) waha³a siê od 2,8 mld euro zanotowanych w 2010 r. do ponad 6 mld euro w 2011 i 2014 r. Zwykle segment biurowy ma najwiêkszy udzia³ w transakcjach inwestycyjnych. Z kolei umowy zawierane na rynku handlowym zajmuj¹, pod wzglêdem wartoœci, ok. 40 45 proc. wszystkich kontraktów. I przy doœæ niskiej aktywnoœci inwestorów w tym segmencie w ubieg³ym roku mo na spodziewaæ siê wzrostu transakcji w 2015 r. szacuje Mike Atwell z Dzia³u Rynków Kapita³owych na Europê Œrodkowo- Wschodni¹ w CBRE. Jak dodaje Marta Goroñska- Wiercioch, analityk finansowy w Dziale Rynków Kapita³owych Knight Frank, najwiêkszym zainteresowaniem miêdzynarodowych inwestorów ciesz¹ siê w pe³ni wynajête centra handlowe o ugruntowanej pozycji w stolicach i najwiêkszych miastach. Jednak poda tego typu projektów jest mocno ograniczona zaznacza Marta Goroñska- Wiercioch. Europa przyci¹ga kapita³ Z raportu Cushman & Wakefield Capital Views The Allure of Europe wynika, e nieruchomoœci w Europie bêd¹ nadal cieszyæ siê du ym zainteresowaniem inwestorów z ca³ego œwiata. W najbli szych dwóch latach utrzyma siê wysoki poziom aktywnoœci inwestycyjnej, której towarzyszyæ bêd¹ wzglêdnie atrakcyjne wyceny nieruchomoœci zapewniaj¹ w raporcie analitycy Cushman & Wakefield. Aktywnoœæ inwestycyjna przybiera na sile praktycznie we wszystkich regionach, zarówno According to CBRE, within the past few years, the aggregate value of transactions in the commercial real property market in the CEE region ranged between EUR 2.8 billion recorded in 2010 and over EUR 6 billion in 2011 and 2014. Usually, it is the office segment that has the biggest share in investment transactions. In turn, agreements concluded in the retail market total, in terms of their value, between 40% and 45% of all contracts. With a rather low activity of investors in this segment last year, we could expect an increase in the transaction volume in 2015, said Mike Atwell, Senior Director, Head of CEE Capital Markets at CBRE. According to Marta Goroñska-Wiercioch, Financial Analyst at Capital Markets, Knight Frank, fully leased shopping centres with a strong position in capital cities and the larg- 18

RYNEK MARKET na g³ównych rynkach, jak i te w Europie Po³udniowej, a ostatnio równie i w Europie Œrodkowej. Oczywiœcie, globalni inwestorzy najwiêksze sumy wydawali dotychczas na najwiêkszych rynkach, np. w ubieg³ym roku na Wielk¹ Brytaniê, Niemcy i Francjê przypad³o trzy czwarte zagranicznych inwestycji zawartych w Europie. Jednak, jak wynika z danych Cushman & Wakefield, struktura inwestowania zmienia siê, na czym zyskuje w szczególnoœci Europa Po³udniowa, w tym Hiszpania, która, jako jedyny kraj poza Wielk¹ Brytani¹, przyci¹ga inwestorów ze wszystkich regionów œwiata. W 2015 r. tempo zachodz¹cych zmian przyspieszy w wyniku rosn¹cego zainteresowania globalnych in- est agglomerations enjoy the greatest popularity among foreign investors. However, the stock of the assets of this kind is very limited, said Marta Goroñska-Wiercioch. Europe attracts capital According to the Cushman & Wakefield report Capital Views The Allure of Europe, real properties in Europe will still enjoy a high interest of investors from all over the world. In the coming two years, the high level of investment activity, accompanied by relatively attractive prices of real properties, will continue, ensured Cushman & Wakefield analysts in their report. The investment activity is increasing practically in all regions, both in the major markets as well as in Southern Europe and, recently, in Central Europe. Of course, global investors spent the largest amounts in the biggest markets: e.g. in the past year, Great Britain, Germany and France saw three quarters of foreign investments concluded in Europe. However, according to Cushman & Wakefield, the investing structure has changed, particularly to the advantage of Southern Europe, including Spain, which is the only country, except of Great Britain, that attracts investors from all over the world. In 2015, the pace of the changes will go up because of ever increasing interest of global investors in new markets in entire Europe, assured the analysts. 19

RYNEK MARKET westorów nowymi rynkami w ca³ej Europie zapewniaj¹ analitycy. Wskazuj¹ na trzy g³ówne obszary potencjalnych okazji inwestycyjnych, w których poziom p³ynnoœci, poprawiaj¹ca siê sytuacja na rynku najmu i atrakcyjne wyceny stwarzaj¹ szansê na osi¹gniêcie ponadprzeciêtnych zysków. W pierwszej grupie znajduje siê Londyn, Pary i Niemcy, w drugiej najwa - niejsze miasta mniejszych krajów, czyli Madryt, Barcelona, Mediolan i Bruksela. Z kolei trzeci obszar to, poza Polsk¹ i Czechami, Europa Wschodnia. Wœród inwestorów nap³ywaj¹cych do Europy znajdzie siê coraz wiêcej globalnych graczy i przewidujemy, e wolumen transakcji inwestycyjnych w bie ¹cym roku osi¹gnie rekordow¹ wartoœæ. Jednak kluczowe znaczenie dla spe³nienia siê naszych prognoz bêdzie mieæ nie popyt, lecz poda produktów inwestycyjnych, która jest g³ównym czynnikiem przyci¹gaj¹cym globalny kapita³ do Europy i odgrywa wa n¹ rolê w decyzjach o lokowaniu kapita³u na poszczególnych rynkach t³umaczy w raporcie Jan Willem Bastijn, dyrektor Dzia³u Rynków Kapita³owych w regionie EMEA w Cushman & Wakefield. Jednoczeœnie zaznacza, e inwestorzy maj¹ coraz bogatszy wybór produktów inwestycyjnych, dziêki procesom odd³u ania przez banki, restrukturyzacji portfeli i o ywieniu aktywnoœci deweloperskiej. Wzrost poda- W 2015 r. tempo zachodz¹cych zmian przyspieszy w wyniku rosn¹cego zainteresowania globalnych inwestorów nowymi rynkami w ca³ej Europie. y w warunkach stabilizacji gospodarki bêdzie kluczowy dla aktywnoœci inwestorów zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Wolumen obrotów na rynku europejskim mo e przekroczyæ dotychczasow¹ rekordow¹ wartoœæ 275 mld euro szacuje Jan Willem Bastijn. Rozmowy dalej siê tocz¹ Wed³ug szacunków firmy JLL w 2014 r. wartoœæ transakcji inwestycyjnych w segmencie handlowym w Europie Œrodkowo- Wschodniej wynios³a ponad 1,8 mld euro i 540 mln euro w transakcjach, których przedmiotem by³y obiekty z ró nych segmentów rynku (typu mixeduse). Najwiêkszy handlowy kontrakt podpisany w Europie Œrodkowo- -Wschodniej w 2014 r. zosta³ zrealizowany w³aœnie w Polsce by³a to sprzeda Poznañ City Center przez TriGranit, Europa Capital oraz PKP na rzecz funduszy Resolution i ECE za nieujawnion¹ kwotê (nieoficjalnie 230 mln euro) W sumie na Polskê przypad³y w 2014 r. transakcje handlowe o wartoœci 570 mln euro, co jest najlepszym wynikiem wœród pañstw regionu CEE w tamtym roku. W 2015 r. spodziewamy siê znacznie lepszego wyniku w Polsce, bior¹c pod uwagê aktywnoœæ inwestorów i tocz¹ce siê rozmowy prognozuje Agata Seku³a, dyrektor Dzia³u Rynków Kapita³owych Nieruchomoœci Handlowych w Europie Œrodkowo-Wschodniej w JLL. They point to three major areas for potential investment opportunities, where liquidity levels, improving situation on the lease market and attractive prices allow for achieving above-average yields. The first group includes London, Paris and Germany; the second the most important cities of smaller countries, namely Madrid, Barcelona, Milan and Brussels; the third, apart from Poland and Czech, is Eastern Europe. Among the investors coming to Europe, there are more and more global players and we expect the volume of investment transactions to reach a record value this year. However, what is crucial for our forecasts to come true is not the demand, but sales of investment products, which is the main factor attracting global capital to Europe and has an important effect on the decision to invest capital in particular markets, explained Jan Willem Bastijn, Head of EMEA Capital Markets at Cushman & Wakefield. At he same time, he emphasised that investors had a greater range of investment products thanks to debt adjustment by banks, restructuring of wallets and the recovery of activities of property developers. The increase in supply in a stable economy will be crucial for the activity of both domestic and foreign investors. The turnover volume in the European market may exceed the previous record value of EUR 275 billion, said Jan Willem Bastijn Negotiations continue According to JLL estimates, in 2014 the value of investment 20

RYNEK MARKET Do tej pory, w 2015 r., analitycy JLL zanotowali w Polsce transakcje handlowe o wartoœci 215 mln euro. Szacuj¹, e ca³kowity wolumen obrotów w tym segmencie bêdzie w tym roku znacznie wy szy ni w 2014 r., zbli aj¹c siê do rezultatów z 2013 r., kiedy to zanotowano transakcje handlowe o wartoœci prawie ok. 1,4 mld euro. Zainteresowanie inwestorów aktywami handlowymi nie s³abnie, jednak z uwagi na ograniczon¹ poda w tym segmencie trudno prognozowaæ jak bêdzie siê kszta³towa³ rynek w nadchodz¹cych kwarta³ach zaznaczaj¹ analitycy Knight Frank. Ponadto akurat w I kw. 2015 r. najwy szy wolumen transakcji handlowych w CEE przypad³ na Czechy, gdzie inwestorzy wydali na obiekty handlowe a 690 mln euro. Najwiêksz¹ transakcj¹ handlow¹ w tym roku w regionie by³a sprzeda udzia³ów w Palladium przez Hannover Leasing do Union Investment za 570 mln euro podaje Agata Seku³a. Na rynku przewa aj¹ inwestorzy o zasiêgu globalnym. Do najbardziej aktywnych podmiotów w 2014 r. i 2015 r. w segmencie handlowym w ca³ym regionie nale ¹ m.in. Atrium European Real Estate, CBRE Global Investors, ECE Fund, Meyer Bergman, Resolution czy Union Investment. Dzia³aj¹ oni równie w Polsce opowiada Seku³a. Przedstawiciele Knight Frank zwracaj¹ przy tym uwagê na dywersyfikacjê graczy na poszczególnych rynkach, chocia najwiêksze miêdzynarodowe fundusze przygl¹daj¹ siê ca³emu regionowi Europy Œrodkowo- -Wschodniej. W ostatnich la- transactions in the retail segment in CEE totalled over EUR 1.8 billion and EUR 540 million in transactions with assets from different segment of the market (mixed-use). The largest retail contract signed in CEE in 2014 took place in Poland it was the sale of Poznañ City Center by TriGranit, Europa Capital and PKP (Polish State Railways) to Resolution and ECE funds for an undisclosed amount of money (unofficially it was EUR 230 million). Altogether, in 2014 Poland saw transactions in the retail market worth EUR 570 million, which is the best result among the CEE countries that year. In 2015, we expect a much better result given the activity of investors and the negotiations under way, said Agata Seku³a, Head of CEE Retail Capital Markets at JLL. 22

RYNEK MARKET tach w Polsce w segmencie nieruchomoœci handlowych dominowali tacy inwestorzy jak Unibail Rodamco, Union Investment Real Estate czy Atrium European RE. W Czechach najwiêkszych zakupów w ostatnich kilkunastu miesi¹cach dokonali Unilmmo oraz Meyer Bergman. Z kolei np. rumuñski rynek handlowy zdominowa³a wywodz¹ca siê z RPA grupa NEPI podaje Marta Goroñska-Wiercioch. Ma³y wybór w segmencie handlowym Mike Atwell zaznacza jednak, e wiele handlowych aktywów typu prime by³o ostatnio przedmiotem transakcji, trafiaj¹c do portfela funduszy stawiaj¹cych na d³ugoterminowe inwestycje, co znacznie ogranicza dzisiejsz¹ poda tego typu obiektów. Widaæ to np. w Polsce, jeœli porównamy skalê transakcji w 2013 r. (1,4 mld z³) i w 2014 r., gdzie obroty zosta³y ograniczone do, wspomnianych wczeœniej, 560 mln euro. Ponadto obecnie zmniejsza siê udzia³ Polski w transakcjach handlowych zawieranych w regionie CEE: Podczas gdy w 2013 r. wartoœæ umów podpisanych w naszym kraju w segmencie handlowym zajê³a ponad po³owê ca³ego wolumenu w Europie Œrodkowo- -Wschodniej, w 2014 r. udzia³ Polski zmniejszy³ siê na rzecz wzrostu wartoœci transakcji zawieranych na Wêgrzech i w Rumunii, gdzie roœnie aktywnoœæ inwestycyjna. Jak wyliczaj¹ analitycy JLL, w ubieg³ym roku Rumunii wolumen transakcji handlowych siêgn¹³ prawie 500 mln euro. Obserwujemy kontynuacjê tego trendu w 2015 r. i coraz wiêksz¹ liczbê inwestorów ce- So far in 2015, JLL analysts have recorded transactions in the Polish retail market worth EUR 215 million. They estimate that the total turnover volume in this segment will be much higher than in 2014, coming close to the results from 2013, when transactions worth nearly EUR 1.4 billion were recorded. The interest of investors in retail assets is not decreasing, but given the limited supply in this segment, it is hard to forecast how the market will look like in the coming quarters, said Knight Frank analysts. Moreover, in Q1 2015, the highest volume of In 2015, the pace of the changes will go up because of ever increasing interest of global investors in new markets in entire Europe. transaction in the retail market in CEE was actually recorded in Czech, where investors spend over EUR 690 million on retail assets. The greatest retail transaction this year in the region was the sale of shares in Palladium by Hannover Leasing to Union Investment for EUR 570 million, said Agata Seku³a. The market is dominated by global investors Among the most active entities in 2014 and 2015 in the retail segment in the entire region, there are, among others, Atrium European Real Estate, CBRE Global Investors, ECE Fund, Meyer Bergman, Resolution or Union Investment. They operate in Poland as well, said Seku³a. The representatives of Knight Frank point out to the diversification of players in each market, although the largest international funds have their eyes on the entire CEE region. The recent years in the Polish retail segment were dominated by investors such as Unibail Rodamco, Union Investment Real Estate or Atrium European RE. In Czech, the largest purchases over that past year or two were made by Unilmmo and Meyer Bergman. On the other hand, the Romanian retail market was dominated by a South African NEPI Group, said Marta Goroñska-Wiercioch. Little choice in the retail segment Mike Atwell stresses the fact that many prime retail assets have recently been subject of transactions and ended up in portfolios of funds focusing on long-term investments, which significantly limits the supply of this type of buildings. This can be seen in Poland when comparing the scale of transactions in 2013 (PLN 1.4 billion) and in 2014, when the turnover was limited to the previously mentioned amount of EUR 560 million. Furthermore, Poland s share in retail transactions concluded in the CEE region is decreasing: While in 2013, the value of contracts signed in Poland in the retail segment was over a half of the entire volume in CEE, in 2014 Poland s share decreased in favour of an increase of the value of transactions concluded in Hungary and Romania, which are observing an increase in the investment activity. For example, according to JLL analysts, last year the volume of retail transactions in Romania 23

RYNEK MARKET luj¹cych w te kraje (Wêgry, Rumunia) opowiada Mike Atwell. Mimo to, zdaniem Atwella, Polska pozostanie liderem w regionie CEE ze wzglêdu na wielkoœæ kraju, jak i jego popularnoœæ wœród inwestorów. Jakie obiekty budz¹ najwiêkszy apetyt? Kryteria inwestorów nie zmieniaj¹ siê praktycznie od lat: Kapita³ przyci¹gaj¹ obiekty handlowe typu prime, czyli presti owe budynki w najwiêkszych polskich miastach, z bardzo mocn¹ pozycj¹ na rynku, ze spójn¹ i kompleksow¹ ofert¹, szerok¹ baz¹ klientów oraz du ¹ stref¹ zasiêgu. Kluczowym parametrem oceny pozycji centrum na rynku handlowym jest kondycja i obroty najemców danego obiektu. Sytuacjê danego obiektu handlowego mo na w pe³ni poznaæ po dwóch, trzech latach jego dzia³alnoœci wyjaœnia Agata Seku³a. Zaznacza, e atrakcyjnoœæ centrum handlowego zale y równie od rodzaju inwestora. S¹ inwestorzy typu value add, szukaj¹cy produktu, który umo liwia dodanie wartoœci poprzez zarz¹dzanie, wprowadzenie zmian, rozbudowy itp. Z kolei inwestorzy typu core skupiaj¹ siê na ugruntowanych projektach generuj¹cych stabilne obroty w d³ugim okresie t³umaczy Seku³a. Jak wylicza Marta Goroñska- Wiercioch, stopy kapitalizacji za najlepsze obiekty handlowe w Polsce kszta³tuj¹ siê na poziomie 6 proc., w Czechach poni ej 6 proc., a w Rumunii ok. 8 proc., jednak widoczna jest silna presja zni kowa w ca³ym regionie CEE. amounted to nearly EUR 500 million. We observe a continuation of this trend in 2015 and an increasing number of investors targeting those two countries (Hungary and Romania), said Mike Atwell. Nevertheless, according to Atwell, Poland will remain the leader in the CEE region because of the size of the country and its popularity among investors. What projects generate the greatest appetite? The criteria of investors have not changed for years: Capital is attracted to prime retail assets prestigious buildings in the largest Polish cities, with a strong market position and a consistent and comprehensive product offer, a wide customer base and a large catchment area. The key parameter in assessment of the position of a shopping centre in the retail market is its condition and turnover of its tenants. The situation of a particular retail asset can be fully known after 2 3 years of its functioning, said Agata Seku³a. She also stressed that the attractiveness of a shopping centre depends on the type of investor. There are value add investors, looking for products allowing for adding value through management, introducing changes, extensions etc. On the other hand, core investors focus on projects with a strong position which generate stable turnover in the long term, said Seku³a. According to Marta Goroñska-Wiercioch, yields for prime retail assets in Poland are at the level of 6%, in Czech it is under 6% and in Romania around 8%; however, a strong downward pressure can be seen across the entire CEE region. 24

INWESTYCJE INVESTMENTS INWESTYCJE INVESTMENTS Atrakcyjnoœæ inwestycyjna polskich nieruchomoœci handlowych Investment attractiveness of Polish retail real estate assets Anna Kacprzak, Rafa³ Kêdzierski Nowe inwestycje na rynku nieruchomoœci handlowych w Polsce na przestrzeni ostatnich lat skoncentrowane s¹ przede wszystkim na mniejszych formatach oraz rozbudowach istniej¹cych obiektów. In recent years new investments in the retail market in Poland have focused primarily on smaller formats or extensions of existing buildings. W roku 2014 najwiêkszym obiektem handlowym oddanym do u ytku by³a Galeria Warmiñska o powierzchni ponad 41 tys. mkw. GLA. Wiêkszoœæ otwaræ 2014 roku dotyczy³a inwestycji poni ej 10 tys. mkw. GLA. Taki trend ma równie odzwierciedlenie w ³¹cznym wolumenie zawieranych transakcji w tym sektorze, poniewa ogólna ich wartoœæ, w g³ównej mierze zale y od dostêpnoœci atrakcyjnych aktywów w danym okresie, które wpisuj¹ siê w strategiê inwestycyjn¹ kupuj¹cych. Dobrze prosperuj¹ce projekty du ej skali, rzadziej pojawiaj¹ siê w ofercie sprzeda y, ze wzglêdu na ich ograniczon¹ iloœæ w stosunku do ca³ego sektora handlowego oraz stosunkowo d³ugi horyzont inwestycyjny. Przewiduje siê jednak, e rok 2015 zaznaczy siê o ywieniem inwestycyjnym w sektorze handlowym i zwiêkszeniem jego znaczenia w ogólnym wolumenie transakcji, poprzez pojawienie siê kilku kluczowych aktywów przeznaczonych do sprzeda y. Oczekiwania kupuj¹cych Inwestorzy oczekuj¹ przede wszystkim stabilnych wp³ywów z tytu³u najmu, oraz wysokiego zasiêgu oddzia³ywania danego centrum handlowego, które przek³ada siê na wyniki finansowe najemców oraz przychody centrum handlowego. Istotny jest równie odpowiedni, zdywersyfikowany tenant mix, oraz obecnoœæ kluczowych marek w obiekcie, które przyci¹gn¹ klientów i zapewni¹ stabilny dochód. Do najatrakcyjniejszych nieruchomoœci handlowych In 2014, the largest retail project delivered was Galeria Warmiñska with an area of over 41,000 sqm GLA. The majority of openings in 2014 were the projects under 10,000 sqm GLA. This trend is reflected by the total volume of transactions in the sector, as their aggregate value depends mostly on the availability of attractive assets which meet buyer criteria. Prosperous large-size projects are rarely available for sale due to their limited number relatively the long holding period of their owners. However, it is expected that 2015 will be characterised by an investment recovery in the retail sector and an increase of its share in the total transaction volume, owing to a few major assets that are intended for sale. 26

INWESTYCJE INVESTMENTS w Polsce nale ¹ najwiêksze centra zlokalizowane w g³ównych miastach kraju o ugruntowanej pozycji rynkowej. Choæ w zale - noœci od strategii danego kupuj¹cego, mog¹ to byæ równie obiekty charakteryzuj¹ce siê wysokim potencja³em wzrostu wartoœci, poprzez repozycjonowanie, odœwie enie struktury najemców, czy rozbudowê. Podobnie sytuacja wygl¹da w innych krajach Europy Centralnej i Wschodniej, jednak w przypadku s³abiej rozwiniêtych gospodarek iloœæ atrakcyjnych nieruchomoœci handlowych jest stosunkowo ograniczona i sprowadza siê zwykle do najwiêkszych obiektów handlowych zlokalizowanych w stolicach miast. Na radarze inwestorów W dalszymi ci¹gu najwiêkszym zainteresowaniem ciesz¹ siê nieruchomoœci o wartoœci powy ej 50 mln euro, a najatrakcyjniejsze aktywa to galerie handlowe, o wartoœci od 100 do 300 mln euro i wiêcej w przypadku najwiêkszych obiektów. Szacuje siê, e w 2015 roku ³¹czny wolumen transakcji na rynku handlowym znacznie przewy szy wynik z poprzedniego roku. Brana jest tutaj pod uwagê iloœæ obecnie trwaj¹cych procesów due dilligence rozpoczêtych jeszcze w poprzednim roku, jak równie nieruchomoœci, które niedawno pojawi³y siê w ofercie. Zainteresowanie kupuj¹cych, którzy zabiegaj¹ o najlepsze aktywa wystawione obecnie do sprzeda y pozwala przypuszczaæ, e wiêkszoœæ z prowadzonych procesów zakoñczy siê sukcesem. WPolscewporównaniu do innych krajów Europy Cen- Buyer expectations Investors expect first of all stable returns on leasing and asizeablecatchmentareaof a particular shopping centre, which translates into the financial results of tenants and the revenue of a shopping centre. Other important factors include a proper, diversified tenant mix, as well as presence of key brands in the asset to attract customers and ensure stable income. The most attractive retail properties in Poland include the largest centres located in the major agglomerations with a strong market position. Depending on the buyer s strategy, they can be projects with growth potential achieved through repositioning, improving tenant-mix or building additions. The situation is similar across other CEE countries, but in the case of less developed economies, the number of attractive retail properties is usually limited to the largest retail assets located in capital cities. On the investors radar Retail properties with a value exceeding EUR 50 million enjoy the greatest popularity, whereas the most attractive retail assets are shopping centres worth between EUR 100 million and EUR 300 million and more in the case of the largest projects. It is estimated that in 2015 the total transaction volume in the retail market will exceed the previous year s results. This estimate is based on reported due diligence work in process as well as the volume of retail properties recently place on the market. The high interest of buyers seeking prime assets suggest that many deals will close. Compared to other CEE countries, the number of attractive assets in Poland is high. There are several prosperous projects in each of the largest cities which draw the attention of investors the moment they hit the market. As in the case of any revenue-generating transaction, all elements that affect the net operating results are taken into account. Investors inspect lease agreements very carefully, looking not only at rents, but also at other elements. Rent rates should reflect a current market and be adjusted to the position

INWESTYCJE INVESTMENTS tralnej i Wschodniej iloœæ atrakcyjnych aktywów jest stosunkowo du a, poniewa w najwiêkszych miastach zwykle istnieje przynajmniej kilka dobrze prosperuj¹cych obiektów, a pojawienie siê któregoœ z nich w ofercie przyci¹ga wielu inwestorów. Tak jak przy ka dej transakcji generuj¹cej dochód pod lupê brane s¹ wszelkie elementy wp³ywaj¹ce na wynik operacyjny netto. Inwestorzy bardzo dok³adnie przygl¹daj¹ siê umowom najmu, nie tylko pod wzglêdem samej stawki czynszu, ale te innych elementów. Stawka czynszu powinna odzwierciedlaæ obecn¹ sytuacjê rynkow¹ oraz zostaæ dostosowana do pozycji danego obiektu, czyli nie byæ za niska ani zbyt wysoka, gdzie w tym drugim przypadku mo e skutkowaæ problemami dotycz¹cymi np. œci¹galnoœci czynszów wynikaj¹cymi ze zbyt wysokich stawek powoduj¹cych problemy finansowe najemców. Wa ne s¹ równie zapisy dotycz¹ce ewentualnych praw wczeœniejszego wypowiedzenia umowy, czy klauzule zwi¹zane z redukcj¹ czynszu oraz wszelkie niestandardowe zapisy mog¹ce obci¹ yæ wynik finansowy. Istotny jest równie poziom op³at eksploatacyjnych i ich prawid³owe rozliczanie. W przypadku mniejszych nieruchomoœci handlowych, o wartoœci kilku milionów euro proces pozyskania inwestora jest nieco trudniejszy, poniewa jedna taka transakcja wydaje siê kropl¹ w morzu potrzeb du ych funduszy inwestycyjnych, a ka - de wahniêcie NOI ma ogromny wp³yw na wynik obiektu. Jednak mniejsze galerie handlowe mog¹ byæ równie przedmiotem portfelowych transakcji, wówczas skala zakupu ma szansê spe³niæ oczekiwania inwestycyjne wiêkszych graczy. Transakcje hipermarketami stanowi¹ obecnie niewielki procent wszystkich inwestycji w sektorze, choæ stosunkowo niedawno Grupa Auchan w porozumieniu z Metro Group przejê³a sieæ sklepów Real zlokalizowanych w Europie Centralnej i Wschodniej, stanowi¹cych portfel 91 hipermarketów oraz 13 galerii handlowych, jednak ta transakcja jest przyk³adem przejêcia pomiêdzy operatorami sieci handlowych. of a particular project; they can be neither too low nor too high as the latter may result in problems with rent collection due to too high rates causing financial problems for tenants. Early termination clauses or any non-standard provisions that may decrease financial results are also important. Also significant is the rate of service charges. In the case of smaller retail properties worth a few million Euros, finding an investor is more difficult because one such transaction seems to be a drop in the ocean of needs of large investment funds, whereas volatility of NOI has a major impact on the result of the asset. Nevertheless, smaller shopping centres can also be subject of portfolio transaction; then, the scale of a purchase has a chance to meet investment expectations of major players. Hypermarket transactions constitute a small share in all investments in the sector, even though not so long ago Auchan Group in cooperation with Metro Group acquired the chain of Real stores located in the CEE region, comprising of 91 hypermarkets and 13 shopping centres. However, this transaction is an example of a transfer between retail chain operators. Because of the increased supply of retail park projects or factory outlet centres, it is possible to observe transactions on such formats as well, although on a much smaller scale in terms of aggregate value. More cash to invest in Europe A recently started programme of the European Central Bank and

INWESTYCJE INVESTMENTS Warto wspomnieæ, e ze wzglêdu na zwiêkszon¹ poda obiektów typu retail park, czy centrów wyprzeda owych odnotowuje siê transakcje równie takimi formatami, jednak w du o mniejszej skali, licz¹c wartoœæ ogó³em. Wiêcej gotówki do zainwestowania w Europie Ostatnio uruchomiony program Europejskiego Banku Centralnego i banków centralnych strefy euro ma za zadanie zasilenie europejskiej gospodarki pieniêdzmi przeznaczonymi na finansowanie wzrostu gospodarczego poprzez skupowanie obligacji skarbowych oraz papierów wartoœciowych od banków komercyjnych i innych prywatnych instytucji. Od marca b.r. na ten cel EBC przeznacza 60 miliardów euro miesiêcznie, a ca³y program ma potrwaæ do wrzeœnia 2016 roku. Dla gospodarek eurozone central banks aims at providing the European economy with money to finance economic growth by way of purchasing treasury bonds and securities from commercial banks and other private institutions. As of March 2015, EBC will be spending EUR 60 million a month, and the programme is to continue until September 2016. For the EU economies, it means a lower cost of money, reduction of the exchange rate of the euro, stopping of deflation and, first and foremost, more funds to invest and increased demand for credits. Easier access to financing may result in an increase in the number of completed transactions in the real property market, including the shopping centre sector. Who buys The Polish investment market continues to be dominated by European and American capital, although there are also investors from the Middle East or Asia. Nevertheless, the involvement of the latter is much lower than of European buyers. In the case of other CEE countries, the situation looks quite similar, and in the case of markets in an early development stage, there is larger activity of local capital, particularly in the context of property development projects as well as of purchasing existing assets of relatively small size. A fund from the Republic of South Africa is an active player in the Romanian, Slovakian and Serbian markets. Recently, one important event in the investment market in Poland was the sale of a 41.55% share of Echo Investment, which has a number of retail properties situated in various cities across the country. As of the end of 2014, their assets Wybrane transakcje powy ej 100 mln EUR w sektorze handlowym w 2014 /1 kw.2015 Selected transaction over EUR 100 million in the retail sector in 2014 /Q1 2015 Najwiêksze transakcje w sektorze handlowym w wybranych krajach Europy Centralnej i Wschodniej The largest transactions in the retail sector in selected CEE countries Kraj / Miasto Country / City Nieruchomoœæ Asset Wartoœæ (mln EUR) Value (in EUR millions) Kupuj¹cy Buyer Sprzedaj¹cy Seller Czechy / Praga Czech / Prague Palladium 565 Union Investment Hannover Leasing Polska / Poznañ Poland / Poznañ Poznañ City Center 239 Resolution Property JV ECE Europa Capital JV TriGranit JV PKP Czechy / Praga Czech / Prague Arkády Pankrác 162 (75% udzia³ów) (75% of shares) Atrium European RE Unibail-Rodamco Rumunia / Bukareszt Romania / Bucharest Polska / Bydgoszcz Poland / Bydgoszcz Promenada Mall 148 NEPI Raiffeisen Evolution Focus Mall 122 Atrium European RE Aviva Investors 30

INWESTYCJE INVESTMENTS Unii Europejskiej oznacza to ni - szy koszt pieni¹dza, obni enie kursu euro, zahamowanie deflacji i przede wszystkim wiêcej œrodków do zainwestowania i zwiêkszony popyt na kredyty. atwiejszy dostêp do finansowania mo e mieæ równie swoje odzwierciedlenie w zwiêkszeniu zawieranych transakcji na rynku nieruchomoœci, w tym w sektorze centrów handlowych. Kto kupuje? Na polskim rynku inwestycyjnym w dalszym ci¹gu dominuje kapita³ europejski i amerykañski choæ pojawiaj¹ siê równie inwestorzy z Bliskiego Wschodu czy Azji, jednak skala zaanga owanego przez nich kapita³u jest du o mniejsza, ni europejskich kupuj¹cych. W przypadku innych krajów regionu Europy Centralnej i Wschodniej sytuacja wygl¹da podobnie przy czym w przypadku rynków w pocz¹tkowej fazie rozwoju widaæ wiêksze zaanga owanie kapita³u lokalnego, szczególnie w kontekœcie inwestycji deweloperskich, ale równie nabywania obiektów istniej¹cych o stosunkowo ma³ej skali. Na rynku rumuñskim, s³owackim i serbskim, aktywnym graczem w sektorze jest równie fundusz pochodz¹cy z RPA. Ostatnio jednym z wa niejszych wydarzeñ na rynku inwestycyjnym w Polsce by³a transakcja sprzeda y pakietu 41,55 proc. akcji spó³ki Echo Investment, posiadaj¹cej w swoim portfelu m.in. szereg nieruchomoœci handlowych zlokalizowanych w ró nych miastach kraju. Wszystkie aktywa spó³ki pod koniec 2014 roku wycenione zosta³y na blisko 6,7 mld z³. Akcje przej¹³ jeden z najaktywniejszych graczy w ostatnim czasie fundusz Griffin Real Estate (kontrolowany przez Oaktree Capital ) z udzia³em funduszu PIMCO. Do flagowych nieruchomoœci handlowych zrealizowanych przez Echo Investment nale ¹: Pasa Grunwaldzki we Wroc³awiu, Galeria Kielce oraz Centrum Handlowe Galaxy w Szczecinie. were valued at nearly PLN 6.7 billion. Shares were acquired by one of the most active players Griffin Real Estate fund (controlled by Oaktree Capital ) with participation of PIMCO fund. Flagship retail projects developed by Echo Investment are: Pasa Grunwaldzki in Wroc³aw, Galeria Kielce and Centrum Handlowe Galaxy in Szczecin. Anna Kacprzak jest starszym konsultantem w Grupie Rynku Nieruchomoœci EY. Magister ekonomii, posiada licencjat w zakresie organizacji i zarz¹dzania ze specjalizacj¹ zarz¹dzanie logistyczne. Licencjonowany zarz¹dca nieruchomoœci i poœrednik w obrocie nieruchomoœciami. Jej doœwiadczenie zawodowe obejmuje blisko osiem lat pracy na rynku nieruchomoœci w ramach doradztwa transakcyjnego, analiz rynkowych i wsparcia strategicznego w tym doradztwa w zakresie wyboru optymalnej lokalizacji. Przed do³¹czeniem do EY pracowa³a dla Colliers International, gdzie by³a zaanga owana w projekty dotycz¹ce reprezentacji zarówno strony kupuj¹cej jak i sprzedaj¹cej. Anna Kacprzak is a senior consultant in the EY Real Estate Advisory Group. Master's degree in Economics. Bachelor's degree in Organization and - Logistic. Licensed property manager and real estate broker. She has nearly eight years of real estate experience in transaction support, market analysis and real estate strategic advisory including location advisory services. Prior to joining EY she worked for Colliers International providing representation for both buyers/investors and sellers/property owners. Rafa³ Kêdzierski jest mened erem w Grupie Rynku Nieruchomoœci EY. Specjalizuje siê w doradztwie transakcyjnym oraz pozyskiwaniu finansowania dla projektów inwestycyjnych. Przed do³¹czeniem do EY pracowa³ dla Hypothekenbank Frankfurt AG na stanowisku menad era transakcyjnego, gdzie odpowiada³ za finansowanie takich projektów jak Galeria Echo, Pasa Grunwaldzki, Centrum Handlowe Galaxy, portfel Metro i wiele innych. Rafa³ jest magistrem finansów, studiowa³ równie modelowanie biznesowe oraz wycenê w the London School of Economics and Political Science. Rafa³ Kêdzierski is a manager of the EY Real Estate Advisory Group. He specializes in merger & acquisition consultancy in the real estate sector and fundraising for real estate projects. Before joining EY he has been working for Hypothekenbank Frankfurt AG as a Transaction Manager responsible for commercial real estate financing in Poland including i.e. Galeria Echo, Pasa Grunwaldzki, Galaxy Shopping Center, Metro portfolio and many other projects. Rafal has a master degree in Finance, he also studied Business Analysis and Valuation at the London School of Economics and Political Science. 31

HANDEL RETAIL HANDEL RETAIL W symbiozie z e-commerce In symbiosis with e-commerce Magdalena Fabijañczuk-Antkowicz Paczkomaty na œcianach galerii handlowych, Zalando w Z³otych Tarasach i mo liwoœæ odbioru e-zakupów w salonach sprzeda y to tylko niektóre dowody na tezê, e w handlu œwiaty on i off ju siê przenikaj¹. Paczkomaty [A system of parcel lockers] in the walls of shopping centres, Zalando in Z³ote Tarasy and the possibility of collecting e-purchases at brick-and-mortar stores are but a few of the proofs that the online and offline in retail are already interconnected. Kilkuletnie dyskusje w bran- y o tym, czy e-commerce zabije tradycyjny handel czy go jednak oszczêdzi, czy bagatelizowaæ e- sklepy czy próbowaæ z nimi walczyæ, nie przynios³y rozwi¹zania. E-commerce rozwija siê w zawrotnym tempie i nie ma takiej si³y, eby je zatrzymaæ. A jeœli nie mo na zniszczyæ wroga, to trzeba spróbowaæ siê z nim zaprzyjaÿniæ. Zarz¹dcy centrów handlowych d³ugo zastanawiali siê nad tym, czy oferowaæ darmowe Wi- -Fi w obiektach handlowych. Ostatnio doszli jednak do wniosku, e udostêpnienie klientom bezp³atnego Internetu to ju standard i koniecznoœæ. Wiele centrów udostêpnia klientom darmowe Wi-Fi pod warunkiem pobrania aplikacji zwi¹zanej z galeri¹, za poœrednictwem której dostaj¹ oni potem informacje o produktach, promocjach, wydarzeniach mówi Rados³aw Knap, dyrektor operacyjny Polskiej Rady Centrów Handlowych. Szorstka przyjaÿñ Z e-commerce trzeba siê jednoczeœnie przyjaÿniæ i konkurowaæ, oferuj¹c pewn¹ wartoœæ dodan¹ w galeriach handlowych. Trzeba dzia³aæ, bo liczby s¹ nieub³agane: sprzeda w Internecie roœnie z roku na rok, a zakupy w Sieci robi ju 46 proc. Polaków przebadanych przez internetow¹ agencjê badawcz¹ Gemius. Najczêœciej s¹ to ludzie m³odzi, dobrze wykszta³ceni, mieszkaj¹cy w wiêkszych miastach i bêd¹cy w dobrej sytuacji materialnej. Oko³o po³owa z nich planuje utrzymaæ poziom wydatków, a jedna czwarta prognozuje, e zwiêkszy swoje zaanga owanie finansowe w e- handlu. Kupuj¹ w Sieci, bo mog¹ zrobiæ to o dowolnej godzinie przez ca³¹ dobê (86 proc. respondentów), uwa aj¹, e produkty w sklepach internetowych A few years of discussions in the industry on whether e-commerce will kill regular retail or spare it after all and whether to ignore e-stores or try to fight them have not resulted in any solutions. E-commerce is developing dynamically and there is no stopping it. And if it is impossible to destroy an enemy... why not try becoming friends. For a long time, managers of shopping centres wondered whether to make free Wi-Fi available in retail assets. Recently, they decided that enabling their customers access to free Internet is a standard and a necessity. Many centres offer their customers free Wi-Fi, provided that the latter download an application related to the shopping centre which provides them with information about products, promotions and events, said Rados³aw Knap, Operating Director of the Polish Council of Shopping Centres. 32

HANDEL RETAIL s¹ tañsze ni w tradycyjnych (79 proc.), a sklepy internetowe oferuj¹ im wiêkszy asortyment oraz trudno dostêpne, specjalistyczne produkty. Dodatkowo a 69 proc. e-klientów deklaruje, e obni enie kosztów dostaw mog³oby ich sk³oniæ do jeszcze czêstszych zakupów przez Internet. Odzie owe ROPO Z tego samego badania wynika, e klienci sklepów internetowych najczêœciej kupowali odzie i akcesoria (80 proc.), ksi¹ ki i filmy (77 proc.) oraz sprzêt RTV / AGD (66 proc.). Kolejne miejsca zajê³y: bilety do kina i teatru, obuwie, sprzêt komputerowy i kosmetyki. Najrzadziej wymieniane kategorie to ubezpieczenia, produkty spo ywcze, kolekcjonerskie i farmaceutyczne. Sieci odzie owe nie pozostaj¹ w tyle za wymaganiami klientów. Tylko nieliczne marki ograniczaj¹ siê do tradycyjnych salonów sprzeda y. Swoje sklepy w Internecie maj¹ m.in.: Harsh friendship A shopping centre has to be friends with e-commerce and compete with at at the same time, offering some added value in the building. Actions must be taken, as the numbers are unforgiving: sales over the Internet are growing year by year with over 46% of Poles surveyed by the Internet research agency Gemius. Usually, they are young, well-educated people, living in large cities and in a good financial standing. About a half of them intend to maintain their online shopping expenses and a quarter says that they will increase their involvement in e-commerce. They buy online because they can do it at any time, 24 hours a day (86% of the respondents); believe that the products in e-stores are cheaper than in regular stores (79%) and that online stores offer a broader range of goods and rare, specialised products. Additionally, up to 69% of e-customers declare that a reduction of delivery costs could encourage them to do the shopping on the Internet even more often. Clothing ROPO The same research shows that the customers of online stores usually buy clothing and accessories (80%), books and films (77%) as well as electronics and household appliances (66%). Next on the list are: cinema and theatre tickets, computer equipment and cosmetics. The least popular categories are insurances, food products, collectibles and pharmaceutics. Clothing chains follow the requirements of their customers. Only few brands decide to remain only in regular brick-and-mortar shops. On the Internet, we can find online stores of brands such as: Zara, LPP group brands, and since 2015 H&M as well The on and off-line offers are similar, although not identical; therefore, many customers looking for particular products with selected colour and size often check both channels. The share of e-commerce in LPP sales results is growing dynamically; in 2014 it was PLN 65 million, which is 130% more than a year before. Expanding online sales, apart from the continuous development of our bricks-and-mortar stores is one of our primary objectives, said Marta Chlewicka, the acting spokesperson of LPP. We forecast that the clear majority of our customers will continue to visit our regular stores. They also check the e-store thanks to high quality photographs presenting the collection, they can become familiar with the full range of products and, when at 33

HANDEL RETAIL Zara, marki z grupy LPP, a od tego roku równie H&M. Oferty on i off-line s¹ podobne, aczkolwiek nie identyczne, dlatego wielu klientów, szukaj¹c konkretnych produktów o wybranym kolorze i rozmiarze, czêsto sprawdza ofertê w obydwu kana³ach. Udzia³ e-commerce w wynikach sprzeda y LPP dynamicznie roœnie w 2014 roku wyniós³ 65 mln z³, czyli o ponad 130 proc. wiêcej ni rok wczeœniej. Rozwijanie sprzeda y internetowej, obok ci¹g³ego rozwoju sieci salonów stacjonarnych, stanowi obecnie jeden z naszych kluczowych celów mówi Marta Chlewicka, p.o. rzecznika prasowego LPP. Przewidujemy jednak, e zdecydowana wiêkszoœæ naszych klientów nadal bêdzie odwiedzaæ sklepy stacjonarne. Oni równie coraz czêœciej zagl¹daj¹ do e-sklepu dziêki wysokiej jakoœci fotografiom prezentuj¹cym kolekcjê mog¹ zapoznaæ siê z pe³n¹ ofert¹, a podczas wizyty w sklepie przymierzyæ wybrane wczeœniej modele i potwierdziæ swój wybór dodaje. Jest to tzw. efekt ROPO (research online, purchase offline). Coraz czêœciej klienci poszukuj¹ informacji o produktach w Internecie, ogl¹daj¹ zdjêcia, a potem id¹ do sklepu, mierz¹ (w przypadku mody) i finalizuj¹ transakcjê w tradycyjnym sklepie. Zdarzaj¹ siê równie zachowania odwrotne: informacje zbierane s¹ w salonach sprzeda y, a zakup dokonywany jest w Internecie i wtedy nazywa siê to reverse-ropo. Klienci sklepów internetowych najczêœciej kupowali odzie i akcesoria (80 proc.), ksi¹ ki i filmy (77 proc.) oraz sprzêt RTV / AGD (66 proc.). Wed³ug Marty Chlewickiej narzêdzia e-commerce maj¹ tak- e istotne znaczenie w procesie budowania rozpoznawalnoœci marki na nowych rynkach. Przy okazji niedawnego debiutu Reserved w Niemczech sklep internetowy zosta³ w tym kraju uruchomiony jeszcze przed otwarciem pierwszych salonów stacjonarnych. Dziêki temu LPP promowa³o markê i aktualn¹ kolekcjê w Internecie, zanim pojawi³a siê ona w sklepach. Ramiê w ramiê Zupe³nie inaczej rzecz ma siê w bran y komputerowej oraz RTV AGD. Sklepy z elektronik¹ u ytkow¹ oferuj¹ wystandaryzowany produkt. Jeœli chcemy kupiæ konkretn¹ lustrzankê o numerze seryjnym xyz, to w ka dym sklepie tradycyjnym, internetowym czy na serwisie zakupowym kupimy ten sam aparat. W ka dym sklepie znajdziemy te koszulê, ale s¹ one ró ne i czêœæ klientów potrzebuje dotkn¹æ czy przymierzyæ ubrania przed zakupem. Z RTV czy AGD jest inaczej, tutaj wszystko wyczytamy ze specyfikacji technicznej mówi Marek Noetzel, partner i dyrektor Dzia³u Powierzchni Handlowych w Cushman & Wakefield. Dlatego ju od jakiegoœ czasu dostrzegamy zmniejszenie powierzchni sklepów tradycyjnych z elektronik¹ u ytkow¹. Dobrym przyk³adem sieci, dla której rozwój w Internecie jest jednym z priorytetów, jest Komputronik. W sklepach sta- the store, try on the previously chosen models and confirm their choice, she added. This is the so-called ROPO effect (research online, purchase offline). Increasingly often it happens that customers research products on the Internet, browse pictures, and then go to the store, try it on (in the case of clothing) and finalise the transaction in the bricks-and-mortar store. There is also the opposite approach: information is collected in bricks-and-mortar stores and the purchase is made on the Internet this is called reverse-ropo. According to Marta Chlewicka, e-commerce tools have a big impact on the process of building brand recognisability in new markets. On the occasion of a recent Reserved début in Germany, the online store in that country had been launched even before the opening of the first bricks-and-mortar stores. This allowed LPP to promote the brand and the current collection on the Internet before it hit the shops. Hand in hand It looks entirely different in the computer, electronics and household appliance industry. Stores with consumer electronics offer a standardized product. If we want to buy a specific DSLR with an xyz serial number, we will buy the same camera using every channel be it a bricks-and-mortar store, an online store or an auction site. We can find a shirt in every store as well, but there are differences and some customers need to touch it or try it on before the purchase. It is different with 34

HANDEL RETAIL cjonarnych klienci znajd¹ tylko wybran¹ czêœæ asortymentu, rozszerzona oferta znajduje siê w sklepie internetowym. Od pewnego czasu sieæ zwiêksza te liczbê produktów w dziale AGD i RTV. Elementem konkurencji jest te zastosowane przez Komputronik w Warszawie i Poznaniu rozwi¹zanie same day delivery. Dziêki us³udze Turbokuriera zamówienia w tych miastach realizowane s¹ ju w dwie godziny od potwierdzenia przyjêcia zamówienia. Wed³ug S³awomira Komiñskiego, dyrektora e-commerce w Komputronik SA, œwiaty zakupów w sieci i w tradycyjnych sklepach wzajemnie siê przenikaj¹ i uzupe³niaj¹. Niezale nie od tego, gdzie klient spotyka siê z nasz¹ ofert¹, najwa niejsze jest zaspokajanie jego potrzeb. Dzisiaj klient jest mobilny. Jednego dnia mo e skorzystaæ z fachowych us³ug konsultanta w salonie stacjonarnym, kolejnego odwiedziæ megastore i tam zapoznaæ siê z ofert¹ produktow¹, a jeszcze kiedy indziej z³o yæ zamówienie w sklepie internetowym. Po stronie firmy pozostaje zadbanie o to, eby klient mia³ wybór sposobu finalizacji transakcji mówi Komiñski. Mo na siê zastanawiaæ, czy e-commerce jest zagro eniem dla tradycyjnego biznesu. Z naszej perspektywy, w zdecydowanej wiêkszoœci przedsiêwziêæ jest to raczej szansa i wsparcie. E-commerce pozwala wyjœæ poza ramy i ograniczenia terytorialne i daje mo - liwoœæ bycia blisko klienta household appliances or electronics, where all information can be found in the technical specification, said Marek Noetzel, Partner and Director of Retail Agency at Cushman & Wakefield. This is whywehavebeenobserving adecreaseinthesizeofregular stores with consumer electronics for some time. A good example of a company for which developing online is one of the priorities is Komputronik. In traditional stores, customers will only find selected products; the extended offer can be found in e-stores. For some time, the retailer has been increasing the number of products in household appliances and electronics segment. Komputronik attempts to gain competitive advantage using the same day delivery solution, introduced in Warsaw and Poznañ. Owing to this turbo-courier service, deliveries in those cities can take as little as two hours since the order has been placed. According to S³awomir Komiñski, E-commerce Director at Komputronik S.A., shopping online and in traditional shops impact and complement each other. Regardless of where a customer meets our offer, it is satisfying his or her needs which is the most important. Nowadays, customers are mobile. One day, they may need professional services of a consultant in a bricks-and-mortar shop, next day they may visit a mega store and become familiar with the full offer and on another day make an order at an online store. It is the responsibility of a business to provide the customer with different methods of 36

HANDEL RETAIL 24 godziny na dobê. W bie ¹cej dzia³alnoœci nale y przyj¹æ, e podzia³ na on i off jest tylko funkcjonalny, narzêdziowy. Dlatego uwa am, e zapowiedzi wyparcia tradycyjnych dzia³añ przez online s¹ mocno przesadzone. Ka dy rynek ma swoje zalety i wady, a co za tym idzie zwolenników i przeciwników. Oba wspó³istniej¹, a granice ju siê zatar³y dodaje. Ile wart jest metr kwadratowy Wspó³istnienie tradycyjnych i internetowych kana³ów sprzeda y nadal jest i bêdzie jeszcze wiêkszym wyzwaniem dla centrów handlowych. Wiele sieci oferuje bowiem mo liwoœæ zakupu towarów w Internecie i ich bezp³atny odbiór w wybranym sklepie tzw. click and collect. Tymczasem, jak podkreœla Rados³aw Knap, nie wszystkie centra handlowe s¹ na to przygotowane technicznie. W czasach, gdy by³y projektowane, ich w³aœciciele i architekci nie przewidywali mo liwoœci czêstych dostaw do sklepów. Problem nasila siê w okresach wzmo onego ruchu, przed Bo ym Narodzeniem czy Dniem Dziecka. Dziesi¹tki kurierów i przesy³ek kr¹ ¹ wtedy miêdzy sklepami. W salonach sprzeda y klienci chc¹ robiæ zakupy, a obok ustawiaj¹ siê kolejki osób, które swoje towary kupi³y w Internecie i przysz³y po odbiór. Wyzwaniem dla sieci handlowych i zarz¹dców galerii jest taka organizacja dostaw i odbiorów paczek, eby zapewniæ komfort wszystkim klientom mówi Knap. Kolejnym tematem do dyskusji i problemem do rozwi¹zania s¹ czynsze liczone od obrotu. finalising the transaction, said Komiñski. One can wonder whether e-commerce is a threat to traditional business. From our point of view, in the majority of undertakings it is more of an opportunity and a supporting tool. E-commerce allows us to get past location restrictions and lets us to be close to our customers 24 hours a day. In today s business, one has to accept that the division to on and off-line is only functional and tool-related. This is why I believe the forecasts predicting that traditional activities will be replaced by online ones are grossly exaggerated. Every market has its pros and cons and, consequently, its followers and adversaries. Both co-exist and the differences have blurred, he added. How much a square meter is worth Coexistence of traditional and online sales channels is and will continue to be the greatest challenge for shopping centres. Numerous retailers offer a possibility of buying their products online and collecting them at a chosen store free of charge the so-called click and collect. At the same time, according to Rados³aw Knap, not all shopping centres are ready for this in technical terms. When they were designed, their owners and architects did not foresee the possibility of frequent deliveries to stores. The problem increases in periods of increased traffic before Christmas or the The customers of online stores usually buy clothing and accessories (80%), books and films (77%) as well as electronics and household appliances (66%). Children s Day. Tens of couriers and parcels go to and from each store. There are customers who want to do their shopping, and next to them, there form the lines of people who have purchased their products online and came to collect them. It is a challenge for retailers and managers of shopping centres to organise deliveries and collections of products so that it is comfortable for all customers, said Knap. Another issue to be discussed and a problem to be solved is the topic of turnover based rent. To put it simply, increased footfall generated by customers collecting their e-purchases, does not increase tenant s income. It is hard to say how this problem will be solved, if ever. Marek Noetzel believes that eventually it will be necessary to redefine the way how the value of a real property asset is calculated, because if the rents are based on turnover and transactions actually take place online, then how much a square meter of a unit is worth and what should the rent rate be? We cannot verify how many people came to a store to collect their shopping they had purchased online, but we can count the number of customers entering a shop. Maybe the role of a manager will be restricted only to caring about the footfall and the turnover of stores will be only one of elements of the value of this metre, said Noetzel. 37

HANDEL RETAIL Najproœciej to ujmuj¹c, wzmo- ony ruch klientów, spowodowany odbiorem e-zakupów w galerii, nie wp³ywa na zarobek jej w³aœciciela. Trudno dzisiaj powiedzieæ, jak ten problem zostanie rozwi¹zany i czy w ogóle. Marek Noetzel twierdzi, e w koñcu trzeba bêdzie zredefiniowaæ liczenie wartoœci nieruchomoœci, bo jeœli czynsze s¹ liczone od obrotów, a transakcje odbywaj¹ siê online, to ile wart jest metr kwadratowy lokalu i ile powinien wynosiæ czynsz? Nie mo emy sprawdziæ, ile osób przysz³o do salonu odebraæ zakupy, za które zap³acili w e-sklepie, ale ju liczbê klientów wchodz¹cych do sklepu mo emy zmierzyæ. Byæ mo e rola zarz¹dcy ograniczy siê do zadbania o odwiedzalnoœæ, a transakcje i obroty sklepów bêd¹ tylko jednym ze sk³adników wartoœci tego metra podpowiada Noetzel. Pojawiaj¹ siê te g³osy, e ka dy klient, który przyjdzie do galerii równie pod pretekstem odebrania paczki mo e przy okazji zrobiæ zakupy spo- ywcze albo do bluzki kupionej w Internecie dobraæ akiet i apaszkê. Dlatego nie warto walczyæ z e-sprzeda ¹, a zamiast tego lepiej zrobiæ wszystko, eby j¹ wykorzystaæ. Prób¹ skorzystania na e-commerce jest tak e zaproszenie do wspó³pracy operatorów paczkomatów, które coraz czêœciej lokowane s¹ na œcianach galerii handlowych, niedaleko parkingu i wejœcia do obiektu. Odbiór paczki równie mo e byæ pretekstem do szybkich zakupów wcentrum. There are also voices that each customer who comes to a shopping centre also to collect a package may by the way do some food shopping or buy an additional jacket and a bandanna to much a blouse bough online. This is why, instead of fighting e-commerce, it might be a good idea to try to use it. An attempt to take advantage of e-commerce has been to invite the operators of the Paczkomaty service to cooperation; their parcel lockers are increasingly often installed in walls of shopping centres, next to the car park and the entrance. Collecting a parcel mayserveasapretexttodo some quick shopping in a centre. Making e-stores real E-commerce and brick-and-mortar stores are starting to intermingle; interestingly, this works both ways. Not only do traditional stores move to the Internet, but also those online-based are opening their locations in shopping centres. This is an element of making their offer more believable and providing the customers with an opportunity to see their products with their own eyes, so that they can verify their quality. In the autumn 2014, the famous online store Zalando opened its pop up store in Z³ote Tarasy in Warsaw. Bricks-and-mortar stores have been launched in the US by Microsoft and ebay the largest auction website in the world. Among new stores, there are also the mono brand store of Samsung and Saturn Connect with consumer electronics, added Marek Noetzel. In my opinion, retailers use as many 38

HANDEL RETAIL Urealnione e-sklepy E-commerce i tradycyjne sklepy zaczynaj¹ siê przenikaæ, i co ciekawe, to dzia³a w obie strony. Nie tylko tradycyjne sklepy przenosz¹ siê do Internetu, ale równie te z sieci otwieraj¹ swoje punkty w centrach handlowych. Jest to element uwiarygodnienia oferty i danie szansy klientom na obejrzenie produktów na ywo i przekonanie siê o ich jakoœci. Jesieni¹ ubieg³ego roku swój pop up store w warszawskich Z³otych Tarasach otworzy³ s³ynny sklep internetowy Zalando. Tradycyjne sklepy w Stanach Zjednoczonych otworzy³y Microsoft i najwiêkszy serwis internetowy na œwiecie, ebay. Nowe sklepy to równie mono- square metres as before, but different elements are emphasised. I am not going to say that I am not happy to see regular stores of brands that previously only operated on the Internet. I would not like to see everything going online, he added. Competent personnel wanted Is it possible to create a smoothly running symbiosis of e-commerce and traditional retail? Or will the Internet swallow up shopping centres and drastically reduce tenant turnover? Rados³aw Knap remains calm as far as the future of shopping centres is concerned. According to our analyses, turnover in shopping centres is a few times higher than sales online. Of course, it is obvious that, depending on the category, online sales increase between a few and a dozen or so percent a year, compared to a few-percent increase of traditional sales. However, we should not forget that the relatively low level at which e-commerce started in Poland has translated into such a high growth, said Rados³aw Knap and added that the biggest advantage of traditional stores remains the possibility to try on, touch, check quality of and get a product immediately according to PRCH research, these advantages were chosen by over 50% of the respondents. The staff turned out to be a value added for only 23% of customers. It is not surprising service

HANDEL RETAIL brandowy Samsung i Saturn Connect z elektronik¹ u ytkow¹ wylicza Marek Noetzel. Wed³ug mnie handlowcy zagospodarowuj¹ tyle samo metrów kwadratowych co dotychczas, tylko inaczej rozk³adaj¹ siê akcenty. Nie ukrywam, e ciesz¹ mnie tradycyjne sklepy marek do tej pory dzia³aj¹cych tylko w Internecie. Nie chcia³bym, eby wszystko przenios³o siê do Sieci dodaje. Kompetentna obs³uga potrzebna od zaraz Czy uda siê stworzyæ zgrabn¹ symbiozê miedzy e-handlem a tym tradycyjnym? Czy jednak Internet po³knie centra handlowe i drastycznie obni y obroty najemców? Rados³aw Knap jest spokojny o przysz³oœæ galerii. Wed³ug naszych analiz obroty w centrach handlowych wielokrotnie przewy szaj¹ sprzeda w Internecie. Oczywiœcie prawd¹ jest, e, zale nie od kategorii, sprzeda internetowa roœnie kilka-kilkanaœcie proc. rok do roku w porównaniu z kilkuprocentowym wzrostem sprzeda y tradycyjnej. Nie nale y jednak zapominaæ, e stosunkowo niski pu³ap, z którego startowa³ handel internetowy w Polsce, przek³ada siê teraz na tak wysokie wzrosty procentowe mówi Rados³aw Knap i dodaje, e nadal najwiêksz¹ zalet¹ kupowania w tradycyjnych sklepach jest mo liwoœæ przymierzenia, dotkniêcia, oceny jakoœci oraz natychmiastowy odbiór towaru w badaniach PRCH na te przewagi wskaza³o ponad 50 proc. ankietowanych. Obs³uga sklepowa okaza³a siê wartoœci¹ dodan¹ ju tylko dla 23 proc. klientów. I nie ma co siê dziwiæ, serwis ju od wielu lat jest najs³abszym ogniwem sieci handlowych dzia³aj¹cych na naszym rynku. Czy to wyzwanie? Na pewno. Przecie uprzejmy i kompetentny personel, doradztwo oraz szybki dostêp do informacji o produkcie mog³yby sk³oniæ klienta do odwiedzenia galerii handlowej. Ale jeœli obs³uga w naszych sklepach bêdzie nadal bezosobowa, to po co w ogóle zadawaæ sobie trud i wychodziæ z domu. Centra, w których klient chce byæ Centra handlowe s¹ nie tylko miejscem zakupów, ale i spotkañ, a coraz czêœciej te rozrywki. Coraz wa niejsz¹ rolê odgrywaj¹ w nich gastronomia i strefy wypoczynku. Atutem obiektów handlowych mo e staæ siê w³aœnie mo liwoœæ spotkania z ludÿmi i prze ycia czegoœ wiêcej ni w Internecie. Dlatego Grzegorz Mroczek, wiceprezes Caelum Real Estate Asset, uwa a, e centra handlowe bêd¹ stawaæ siê bardziej przyjazne klientom, wygodniejsze i jeœli do tej pory jeszcze ich nie oferuj¹, to zaczn¹ oferowaæ wiele dodatkowych udogodnieñ. Bêdziemy robili zakupy w lepszej atmosferze i w lepszej jakoœci obiektach z darmowym Wi-Fi oraz du ymi, byæ mo e nawet darmowymi, placami zabaw dla dzieci. Jest tu du e pole do popisu dla deweloperów szczególnie przyjemnie bêdzie obserwowaæ nowe projekty. Wartoœæ dodana, która kiedyœ by³a skromna i wynika³a z gestu i rozmachu deweloperów, stanie siê wkrótce koniecznoœci¹ podsumowuje Mroczek. has been the weakest link of retail chains operating in the Polish market for many years. Is it a challenge? Most certainly. Polite and competent personnel, advisory and fast access to the information about the product could encourage customers to visit a shopping centre. But if the staff in our stores continues to be bland and impersonal, why even bother and leave home. Shopping centres where customers want to be Shopping centres are a location not only for shopping, but also meetings and, increasingly often, entertainment. Food serving and leisure zones play an ever increasing role. This means that the possibility of meeting people and experiencing something more than on the Internet can become an asset of shopping centres. This is why Grzegorz Mroczek, Vice-President of Caelum Real Estate Asset, believes that shopping centres will become more friendly and comfortable for their customers and, provided that they are not doing it already, they will start offering numerous additional facilitations. We are going to do our shopping in better atmosphere and in better quality buildings, with free Wi-Fi and large, maybe even free-of-charge children playgrounds. This is an opportunity for developers to show their skills it will be especially pleasant to observe new projects. Added value, which used to be insignificant and was the result of the open-handedness of developers, will soon become a necessity, Mroczek concluded. 40

HANDEL RETAIL HANDEL RETAIL Ulice handlowe w Polsce High streets in Poland Szymon ukasik Ulice handlowe w Polsce nadal nie odgrywaj¹ znacz¹cej roli na rynku powierzchni komercyjnych. Ich potencja³ jest ograniczony z kilku powodów. Po pierwsze, odbudowie polskich miast po wojnie przyœwieca³y inne cele ni wygenerowanie interesuj¹cych lokalizacji handlowych. Po drugie, po transformacji politycznej z 1989 r. w centrach miast zaczê³y powstawaæ du e obiekty handlowe, do których handel przeniós³ siê w sposób naturalny, w pewnym sensie zosta³ wyssany z ulic. High streets are still of minor significance to the Polish retail market and several reasons account for their limited potential. First, Polish cities were rebuilt after WWII not to create attractive retail destinations but to achieve other objectives. Secondly, following Poland s political transformation in 1989 large retail schemes began to be developed in city centres that naturally attracted retailers. Fot. Nowy Œwiat, Warszawa Kolejnym powodem jest nasz klimat. W Polsce przez przynajmniej po³owê roku mamy pogodê, która nie zachêca do spacerowania i robienia zakupów. Wyzwaniem jest parkowanie w cen- Another reason is the Polish climate which for at least half of the year will hardly encourage anyone to go out for walks or do shopping outdoors. Finding a parking space in city centres is always a challenge due to limited availability and parking charges on weekdays, as opposed to shopping centres. Wherever there is an alternative way of shopping with easy parking and no exposure to rain or cold, many customers will go for it without giving it much thought. There is at least one downtown shopping centre in each large Polish city and consumers get used to the comfort of easy shopping very quickly. On the other hand, it is difficult to imagine Warsaw without its Nowy Œwiat and Chmielna 42

HANDEL RETAIL trum miasta, liczba miejsc jest ograniczona, w ci¹gu tygodnia s¹ one p³atne, a na takie przeszkody nie natrafiamy w centrach handlowych. Je eli istnieje alternatywny sposób robienia zakupów, gdzie z parkowaniem nie ma problemu, deszcz na g³owê nie pada i nie jest zimno, to wielu klientów wybierze go bez zastanowienia. A w ka dym du ym polskim mieœcie w œcis³ym centrum znajduje siê przynajmniej jedno centrum handlowe. Konsument przyzwyczaja siê do wygody bardzo szybko. Z drugiej strony trudno sobie wyobraziæ Warszawê bez ulicy Nowy Œwiat czy Chmielnej, Krakowa bez Floriañskiej i Grodzkiej, a Wroc³awia bez Œwidnickiej. Mimo rozpoznawalnych nazw, ulice te s¹ zdominowane przez koncepty gastronomiczne i sklepy lokalnych przedsiêbiorców i tylko w niewielkim procencie wynajête przez popularne Streets, Kraków without Floriañska and Grodzka Streets, and Wroc³aw without Œwidnicka Street. Despite being iconic, these streets are dominated by food and drink concepts and stores of local entrepreneurs with very limited presence of popular brands. Services, including banks, have also gained a strong foothold in this market segment. In Poland and in Warsaw in particular, high street properties are often municipality-owned. Unfortunately, in tendering procedures city authorities are usually content to see retail or services included in a tenant s business and the price offered tends to be the key criterion. Another obstacle is the unclear ownership status of properties. Faced with unsettled restitution claims of former owners to many buildings and properties, tenants and investors are wary of making long-term financial commitments. A privately-owned property fares better, but rent is the most important factor to individual owners who practically pay no notice to the surroundings or the status of their buildings. And the city itself does not have any tools to demand that a specific character of a given location be preserved. Many Polish market professionals dream of a scenario applied in some UK locations where specialized agencies are hired for high street lease management. As regards high streets, Poland underperforms compared to other Central European countries. For instance, Prague, attracting around four million tourists annually, has a well-ordered retail network. Na Pøíkopì Street and Wenceslas Square are home to many fashion brands such as H&M, Bata, Promod and 43

HANDEL RETAIL marki. Du y udzia³ w rynku maj¹ te us³ugi, w tym banki. Nale y pamiêtaæ, e w Polsce a szczególnie w Warszawie lokale przy ulicach s¹ w sporej czêœci w³asnoœci¹ danego miasta. W konkursie lub przetargu urzêdowi miasta niestety wystarcza zazwyczaj, e dzia³alnoœæ najemcy zawiera siê w okreœleniu handel lub us³ugi, a podstawowym kryterium wyboru jest oferowana cena. Kolejnym utrudnieniem jest struktura w³asnoœci. Wiele budynków i lokali jest obci¹ ona roszczeniami, st¹d strach najemców i inwestorów przed d³ugofalowym zaanga owaniem finansowym. Jeœli lokal jest w prywatnych rêkach wygl¹da to lepiej, niemniej jednak dla indywidualnego w³aœciciela równie najwa niejsza jest wysokoœæ czynszu i w zasadzie nigdy nie ma on na uwadze s¹siedztwa lub statusu budynku, którego jest posiadaczem. A samo miasto nie dysponuje narzêdziami, eby narzuciæ obowi¹zek utrzymania konkretnego charakteru danej lokalizacji. Wielu fachowcom zajmuj¹cym siê rynkiem marzy siê scenariusz stosowany w niektórych lokalizacjach w Wielkiej Brytanii, gdzie do zarz¹dzania i prowadzenia najmu przy konkretnych ulicach zatrudniane s¹ wyspecjalizowane agencje. Na tle naszych s¹siadów z rejonu Europy Œrodkowej wypadamy blado. Czeska Praga miasto, które rocznie odwiedza oko³o 4 mln turystów posiada uporz¹dkowany uk³ad komercyjny. Przy ulicy Na Prikopie oraz Placu Wac³awa obecne s¹ liczne znane marki odzie owe, takie jak H&M, Bata, Promod czy Calzedonia. Marki luksusowe s¹ Calzedonia, while the highest concentration of luxury brands is in Paøí ská Street with stores of Hermes, Bulgari, Jimmy Choo and Dolce & Gabbana. Unlike in the Czech Republic, the presence of such luxury brand operators on the Polish market is very limited. Rents in such locations are a reflection of the quality of high streets and lease strategies. The highest rents in Warsaw stand at around EUR 80 100/sq m/month, while in Prague they are 20 40% higher. Due to the limited potential of Polish high streets, some brands will not enter the Polish market in the nearest future. Most tenants are quite flexible about choosing locations and will open stores in shopping centres if this is the dominant trend in a given city or country. If there is a major high street in 44

skupione przy ulicy Paøí skiej i mo na tam znaleÿæ takie sklepy, jak Hermes, Bulgari, Jimmy Choo lub Dolce & Gabbana. Dzia³aj¹cy tam operatorzy s¹ obecni na polskim rynku tylko w formie szcz¹tkowej. Czynsze w takich lokalizacjach odzwierciedlaj¹ jakoœæ tych ulic i strategiê najmu. W Warszawie najwy sze stawki czynszowe siêgaj¹ ok. 80 100 EUR/mkw./miesi¹c, a w Pradze s¹ 20 40 proc. wy- sze. I nie bez powodu. W Polsce ograniczony potencja³ ulic skutkuje tym, e pewne marki w najbli szym czasie w ogóle nie pojawi¹ siê w naszym kraju. Wiêkszoœæ najemców ma doœæ elastyczne podejœcie do wyboru lokalizacji, co oznacza, e je eli w danym mieœcie lub kraju jest tendencja do otwierania sklepów w centrach handlowych, to umiejscawia swoje placówki w³aœnie tam. Je eli jednak w danej lokalizacji jest ulica handlowa o du ym znaczeniu najemcy bêd¹ szukaæ lokali równie w takim miejscu. Istnieje jednak grupa marek, które akceptuj¹ tylko powierzchnie sklepowe przy ulicach i stawiaj¹ im dodatkowo wysokie wymagania. Bior¹ pod uwagê m.in. s¹siedztwo, co ma znaczenie zw³aszcza w przypadku marek luksusowych. Je eli lokal nie spe³nia wymogów firmy, np. nie ma odpowiedniej witryny i ekspozycji, w ogóle nie bêdzie brany pod uwagê. Ciekawym przyk³adem mo e byæ marka Louis Vuitton, która doœæ d³ugo szuka³a lokalu w Warszawie i w koñcu podjêto decyzjê o otwarciu sklepu w centrum Vitkac przy ul. Brackiej, co jest swego rodzaju kompromisem z rynkiem lokalnym lokal znajduje siê w luksusowym centrum handlowym, ale jego witryna jest widoczna z ulicy. Z regu³y pojawienie siê tej marki oznacza, e w œlad za ni¹ id¹ kolejne. Jak na razie tak siê nie sta³o, a na przeszkodzie stoi zapewne jakoœæ naszych ulic i bardzo trudne zidentyfikowanie wydajnej lokalizacji. Polskie ulice handlowe s³u ¹ obecnie jako silne zaplecze gastronomiczne, co podoba siê turystom, oraz jako miejsce codziennych zakupów dla pobliskich mieszkañców, st¹d mno ¹ siê sklepy spo ywcze i monopolowe. Ulice handlowe zdobywaj¹ klienta przede wszystkim bogactwem i jakoœci¹ oferty. Je eli maj¹ siln¹ pozycjê, wspart¹ witrynami sklepowymi najlepszych œwiatowych operatorów, to samoczynnie generuj¹ ruch konsumentów, wpisuj¹c siê w tkankê miejsk¹. Je eli tak jak w przypadku polskich miast ich oferta jest ograniczona, a rynek zdominowany jest przez centra handlowe, ulice nie bêd¹ mia³y

HANDEL RETAIL strategicznego znaczenia w rozwoju handlu. Polski klient jest przede wszystkim klientem centrum handlowego i przez najbli sze lata ta sytuacja siê nie zmieni. Dodatkowo nasz konsument przyzwyczai³ siê do wygody i mo liwoœci robienia zakupów w zasadzie bez ograniczeñ czasowych, wiêc niechêtnie bêdzie siê od tego odzwyczaja³. Na sytuacjê ma te wp³yw coraz silniej rozwijaj¹cy siê handel w Internecie. Nawet je eli dana marka nie jest obecna na naszym rynku, sprowadzenie konkretnego produktu nie jest trudne i odbywa siê bardzo szybko przy jednoczesnym utrzymaniu ceny. Rynek ulic handlowych w Polsce bêdzie siê rozwija³ i do obecnych przedstawicieli marek luksusowych do³¹cz¹ z pewnoœci¹ nowi gracze, tacy jak Cartier czy Jimmy Choo. Tak e operatorzy masowi bêd¹ rozgl¹daæ siê za nowymi mo liwoœciami. Ze wzglêdu jednak na ma³¹ poda lokali o odpowiednich parametrach i ich niewielk¹ powierzchniê ca³kowit¹ bêdzie to proces powolny i przeprowadzony ostro nie. a given location, tenants will also look for space there. However, some brands with very strict requirements will accept only retail space in high streets and will consider the vicinity, which is of special importance to luxury operators. A store that fails to meet specific requirements such as suitable storefronts or exposure will not be considered at all. Louis Vuitton is an interesting example. It had been looking for suitable premises in Warsaw for quite a long time and finally decided to open a store in the Vitkac retail scheme in Bracka Street, which is a compromise with the local market. Its store is located in a luxury shopping centre, but its storefront can be seen from the street. As a rule, wherever Louis Vuitton appears, other brands follow suit, but this has not happened in Poland yet. Major obstacles to expansion of other brands certainly include the low quality of Polish high streets and great difficulties with identifying suitable locations. Polish high streets are currently strong food and beverage Szymon ukasik, Associate w dziale powierzchni handlowych firmy Cushman & Wakefield. By³ zaanga owany w wynajem takich galerii handlowych jak: Europa Centralna w Gliwicach, Galeria Ostrovia w Ostrowie Wlkp., Galeria Kasztanowa w Pile i Galeria Sanowa w Przemyœlu. Obecnie g³ównie zajmuje siê reprezentacj¹ najemców. Do jego klientów nale ¹ m.in.: TK Maxx i Foot Locker. Szymon jest cz³onkiem Królewskiego Instytutu Dyplomowanych Rzeczoznawców (RICS). Do zespo³u C&W do³¹czy³ w 2007 roku. Szymon ukasik, Associate in Cushman & Wakefield s Retail Department. He was involved in commercialization of shopping centres such as Europa Centralna in Gliwice, Galeria Ostrovia in Ostrów Wlkp., Galeria Kasztanowa in Pi³a and Galeria Sanowa in Przemyœl. He is currently mainly responsible for tenant representation such as TK Maxx and Foot Locker. Szymon is a Member of the Royal Institution of Charted Surveyors (RICS). He joined Cushman & Wakefield s team in 2007. destinations (which tourists find as an advantage) and places of daily shopping for local residents, resulting in many food and liquor store openings. High streets attract customers mainly through the diversity and high quality of offers. If they have a strong market position, supported by storefronts of the world s leading operators, they will automatically generate high footfall and become an inherent part of the urban fabric. If, however, their offer is limited and the market is dominated by shopping centres as is the case with Polish cities, high streets will have no strategic significance for retail growth. Shopping centres are the most popular retail format in Poland and this is unlikely to change in the forthcoming years. In addition, Polish customers have already got used to the comfort of doing shopping, practically, without any time constraints and will be unwilling to change their ways. The rapid development and growth of e-tailing is also becoming a major force. If a brand is absent from the Polish market, its products can be very quickly and easily brought to Poland at no surcharge on their prices. Polish high streets will develop with new players such as Cartier and Jimmy Choo joining the luxury brands that are already present in Poland. Mass operators will also look for new opportunities. This process will, however, be gradual and rather slow due to the inadequate supply of prime quality stores and limited floorspace. 46

TRENDY TRENDS TRENDY TRENDS Rozrywka w centrach handlowych modele konsumpcji Leisure component in shopping centres shopping patterns Tomasz Górski 1 stycznia 2015 r. ³¹czne zasoby powierzchni handlowej na Starym Kontynencie wynosi³y 152,3 mln mkw., o 3,3 proc. wiêcej ni rok wczeœniej. Na Europê Zachodni¹ przypada obecnie 69 proc. istniej¹cej powierzchni w centrach handlowych. W drugim pó³roczu ubieg³ego roku znacz¹co wzros³a aktywnoœæ deweloperska w Europie Œrodkowo-Wschodniej. W tym regionie oddano do u ytku 2,2 mln mkw. powierzchni, w Europie Zachodniej by³o to jedynie 981 tys. mkw. Shopping centre floorspace in Europe totalled 152.3 million sq m at 1 January 2015, recording a 3.3% year-on-year increase. While Western Europe currently accounts for 69% of existing retail space, development activity in Central and Eastern Europe surged ahead in H2 2014, with 2.2 million sq m delivered to the market compared to 981,800 sq m in Western Europe over the same period. Na najwiêkszych rynkach Europy Zachodniej aktywnoœæ deweloperska coraz czêœciej koncentruje siê wokó³ rozbudowy lub modernizacji ma³ych lub starszych centrów handlowych, natomiast w Europie Œrodkowo- Wschodniej nadal budowane s¹ przede wszystkim nowe, regionalne obiekty handlowe o du- ym zasiêgu oddzia³ywania. W Polsce natomiast wiêkszoœæ nowych centrów handlowych w 2014 r. powsta³a w mniejszych miastach regionalnych (poni ej 100 tys. mieszkañców), takich jak Siedlce (Galeria Siedlce, 33,5 tys. mkw.), Ostro³êka (Galeria Bursztynowa, 27 tys. mkw.), Starachowice (Centrum Galardia, 18 750 mkw.) i E³k (Brama Mazur, 16 250 mkw.). G³ównym czynnikiem motywuj¹cym deweloperów do wiêkszej aktywnoœci by³o rosn¹ce zainteresowanie konsumentów du ymi centrami handlowymi, które mog¹ pochwaliæ siê bogat¹ ofert¹ handlow¹, rozrywkow¹ i gastronomiczn¹. Obecnie rynek coraz mocniej i szybciej siê zmienia, szczególnie przez coraz wiêkszy udzia³ sprzeda y internetowej. Na zmieniaj¹ce siê warunki rynkowe staraj¹ siê tak e reagowaæ w³aœciciele galerii han- Western Europe s biggest markets have seen an increasing number of extensions and refurbishments as developers seek to future-proof small or outdated centres, whilst CEE is still dominated by the creation of new, dominant regional centres that serve a wide catchment area. Shopping centre development in Poland in 2014 occurred mostly in smaller, regional cities with less than 100,000 inhabitants, including the openings of Galeria Siedlce in Siedlce (33,500 sq m), Galeria Bursztynowa in Ostro³êka (27,000 sq m), Centrum 48

TRENDY TRENDS dlowych nie tylko nowo otwieranych, lecz tak e tych ju istniej¹cych. Konsumenci nie chc¹ ju tylko kupowaæ Wspó³czesne galerie handlowe, oprócz zasadniczych funkcji zwi¹zanych z realizacj¹ potrzeb handlowych klientów, pe³ni¹ te rolê komplementarnych centrów rozrywkowo-sportowych. Kina, kluby fitness, salony spa, kawiarnie, restauracje, k¹ciki zabaw dla dzieci to tylko niektóre atrakcje, jakie aktualnie oferuj¹ centra handlowe. Twórcy kolejnych generacji galerii przeœcigaj¹ siê w pomys³ach na coraz to nowe koncepty w ramach tej grupy us³ug. Nale y tu wspomnieæ chocia by szko³y tañca, centra medyczne, œciany do wspinaczki czy diabelski m³yn ustawiony w jednym z amerykañskich centrów handlowych. W czasach niewielkiego wzrostu czynszów w³aœciciele musz¹ aktywniej zarz¹dzaæ centrami handlowymi, aby przyci¹gn¹æ najemców i konsumentów, a tym samym generowaæ wzrost przychodów. Obejmuje to miêdzy innymi podniesienie atrakcyjnoœci sk³adu najemców, który umo liwi³by poprawê wyników sprzeda y, a tak e przeznaczenie wiêkszej powierzchni na funkcje gastronomiczno-rozrywkowe. Stosunek powierzchni handlowej do gastronomiczno-rozrywkowej w centrach handlowych zmienia siê na korzyœæ tej drugiej. Kiedyœ by³o to 95:5, dziœ coraz czêœciej wskaÿnik ten zbli a siê do 80:20. Polski rynek powierzchni handlowych ma zatem przed sob¹ szerokie perspektywy rozwoju w tym zakresie. 49

TRENDY TRENDS Fenomen popularnoœci rozrywki w centrum handlowym Na czym polega fenomen powierzchni gastronomiczno-rozrywkowej? Dlaczego kawiarnia w galerii handlowej ma wiêksze szanse na powodzenie ni podobna kawiarnia poza galeri¹? Przyczyn¹ takiego stanu rzeczy s¹ m.in. zasz³oœci historyczne i ich wp³yw na kszta³towanie siê struktury tkanki miejskiej. Brak w Polsce g³ównych ulic handlowych powoduje, e ludzie bardziej doceniaj¹ koncentracjê wszelkiego rodzaju potrzebnych im us³ug w jednym miejscu, a to zapewniaj¹ im galerie handlowe. Nie bez znaczenia jest te klimat okres jesienno-zimowy w naszych warunkach klimatycznych bardziej sk³ania do odwiedzania galerii handlowych ni poszukiwania odpowiednich lokali us³ugowych w ci¹gu ulicznym. Dodatkowy atut stanowi¹: komfortowe zaplecze parkingowe, standard powierzchni w galeriach handlowych zgodny z oczekiwaniami najemców, dobra komunikacja oraz zdecydowana oszczêdnoœæ czasu, która obecnie jest nie do przecenienia. Po³¹czenie zakupów z seansem kinowym czy zajêciami w klubie fitness wpisuje siê w styl ycia wspó³czesnego spo³eczeñstwa zw³aszcza w du- ych oœrodkach miejskich. Z tego samego powodu w galeriach handlowych tworzy siê place zabaw dla dzieci czy kawiarnie. W³aœciciele dbaj¹ zarówno o ró norodnoœæ oferty, jaki i o przystêpne ceny. Staraj¹ siê wyjœæ naprzeciw potrzebom klientów w ró nym wieku od dzieci po osoby starsze. Katalizator ycia galerii Najemcy z segmentu rozrywkowo-gastronomicznego kiedyœ Galardia in Starachowice (18,750 sq m) and Brama Mazur in E³k (16,250 sq m). Development activity has been motivated by the need to meet consumer demand for larger centres which offer a greater diversity of retailers, an array of leisure activities and a wider choice of food and drink offerings. Changes on the retail market are accelerating with a rising share of e-tailing. Owners of newly-delivered and existing malls are trying to respond to changing market conditions as consumers expect more than just a shopping experience. Shopping is not only about consumption, but also about an experience In addition to catering for customers shopping needs, modern shopping centres have evolved into complementary lei- 50

TRENDY TRENDS stanowili tylko dodatek do podstawowego sk³adu najemców ich rol¹ by³o zatrzymanie kupuj¹cego na d³u ej w galerii. Dzisiaj coraz czêœciej czêœæ gastronomiczno-rozrywkowa staje siê g³ównym celem odwiedzin ca³ej rzeszy klientów i generuje coraz wiêksz¹ czêœæ zysku galerii. Nie s¹ to oczywiœcie najemcy zupe³nie bezproblemowi. Koszt wykoñczenia powierzchni dla takiego najemcy bywa bardzo wysoki, dotyczy to zw³aszcza operatora kinowego. Lokale s³u ¹ce rozrywce (kina, kluby) maj¹ czêsto inne godziny otwarcia ni sama galeria. Musz¹ byæ tak zlokalizowane, eby ich dzia³anie nie zaburza³o funkcjonowania reszty obiektu. sure and sports destinations with cinemas, fitness clubs, spas, cafés, restaurants, play areas for children and other attractions. Developers of the next generation shopping centres are trying to outdo one another with innovative concepts, coming up with dance schools, medical centres, climbing walls or Ferris wheels, such as the one sitting in a US shopping mall. In a period of limited rental growth, owners are having to manage their centres more actively to attract tenants and consumers and hence drive growth. This includes a focus on improving the tenant mix to assist in driving retail sales and, critically, adding additional restaurant and leisure space. Shopping centres now tend to have a rough split of 80/20 between retail and catering/leisure compared to an historic average of 95/5. Therefore, the Polish retail market has a big growth potential in this respect. Key drivers of transition towards a leisure based focus in shopping centres Why is catering/leisure space so important? Why is a café more likely to be successful inside a shopping centre than anywhere else? Historic developments and their impact on the evolution of the urban fabric may provide an answer to these questions. Absence of typical 52

TRENDY TRENDS Lokale o funkcji rozrywkowej pe³ni¹ tak e bardzo istotn¹ rolê jako katalizator ycia galerii. Nadaj¹ jej specyficznego charakteru, ³¹cz¹c okreœlony brand galerii z dok³adnie sprecyzowanymi us³ugami z zakresu szeroko rozumianej rozrywki. Po³¹czenie funkcji handlowej i rozrywkowej pozwala na zbudowanie silnej grupy klientów zwi¹zanych z dan¹ galeri¹. Podstawowa wiêÿ handlowa zostaje wzmocniona przywi¹zaniem do np. salonu spa czy te ulubionej kawiarni. Wizyta w galerii z dzieæmi bywa trudna zarówno dla maluchów, jak i dla rodziców. K¹cik zabaw sprawia, e dzieci traktuj¹ j¹ jako rozrywkê, a rodzice s¹ spokojni o bezpieczeñstwo swoich pociech. Sprostanie oczekiwaniom wielu ró nych grup docelowych jest bardzo trudne. Jeœli jednak operator galerii dobrze rozpozna rynek, zapewni sobie lojalnoœæ rzeszy klientów. high streets in Poland makes people more appreciative of a concentration of services they need in one place such as a shopping centre. Another reason is the Polish climate as in autumn and winter months customers would rather visit a shopping centre than look for service outlets they need in the street. Shopping centres can also offer other advantages such as the convenience of easy parking, space quality required by tenants, good transport and considerable time savings. Combining shopping with a visit to the cinema or workout in a fitness club is part of the modern lifestyle, particularly in large cities. This is also a reason for opening cafés and play areas for children in shopping centres. Owners focus on delivering both diverse offers and affordable prices to meet consumer demands of various age groups, including children and seniors. Tomasz Górski, Associate w dziale powierzchni handlowych firmy Cushman & Wakefield. Zajmowa³ siê komercjalizacj¹ w takich galeriach handlowych jak: Galeria Bursztynowa w Ostro³êce, Galeria Ostrovia w Ostrowie Wlkp., Europa Centralna w Gliwicach, Atrium Felicity w Lublinie, Galeria Neptun w Starogardzie Gdañskim i Agory w Bytomiu. Tomasz zaanga owany by³ równie w rekomercjalizacjê Plejady w Sosnowcu. Pracuje obecnie tak e przy projekcie rozbudowy IKEA we Wroc³awiu i Forum Bemowo w Warszawie. Tomasz jest cz³onkiem Królewskiego Instytutu Dyplomowanych Rzeczoznawców (RICS). Pracuje w C&W od 2004 r. Tomasz Górski, Associate in Cushman & Wakefield s Retail Department. He was responsible for commercialization of shopping centres such as Galeria Bursztynowa in Ostro³êka, Galeria Ostrovia in Ostrów Wielkopolski, Europa Centralna in Gliwice, Atrium Felicity in Lublin, Galeria Neptun in Starogard Gdañski and Agora in Bytom. He was also involved in re-commercialization of Plejada Sosnowiec. He currently works on extension projects of IKEA in Wroc³aw and Forum Bemowo in Warsaw. Tomasz is a Member of the Royal Institution of Charted Surveyors. He joined Cushman & Wakefield s team in 2004. Shopping centre s success boosters Leisure and catering tenants used to be supplementary to the core tenant-mix and their task was to keep customers in shopping centres longer. But today they have become a magnet for a growing number of customers and have an increasing share in profits generated by shopping centres. There are, however, some drawbacks to it too. Fit-out costs of such tenants, particularly cinema operators, can be very high. In addition, leisure facilities such as cinemas and clubs often have different opening hours than the shopping centre and need to be suitably located not to disrupt the operation of the entire retail scheme. Leisure facilities are also a very important catalyst for the life of a shopping centre by giving it a distinct character through a combination of the centre s brand and a specific entertainment offer. By combining retail and leisure, a shopping centre can build a strong group of loyal customers. The primary retail relationship with the shopping centre is strengthened by customers attachment to their favourite spa or café. A visit to the shopping centre may be more fun for kids and their parents if there is a play area where children can play safely. Meeting consumer demands of many different target groups may be a challenge, but a shopping centre operator with a thorough knowledge of the market can win loyalty of large numbers. 53

RYNEK MARKET RYNEK MARKET Outlety szukaj¹ nowych atrakcji dla klientów Outlets look for new attractions for customers Mateusz Mi³owski Od ponad oœmiu lat regularnie rosn¹ odwiedzalnoœæ i obroty centrów wyprzeda y. Mimo to, zdaniem analityków, rynek nie przyjmie zbyt wielu nowych obiektów tego typu. For over eight years, footfall and turnover of outlet centres have been growing. However, according to analysts, the market will not absorb many new schemes of this type. Na koniec I kwarta³u 2015 r., wed³ug szacunków CBRE, oferta outletów w naszym kraju siêga³a niemal 190 tys. mkw. (12 obiektów), stanowi¹c tym samym 2 proc. odsetek ca³kowitej poda- y handlowej. W drugim kwartale br. otwarte zosta³o natomiast centrum wyprzeda owe Outlet Center Bia³ystok, licz¹ce 13,3 tys. mkw. powierzchni najmu (GLA) Mo liwe jest otwarcie jeszcze maksymalnie dwóch, trzech obiektów. Dodatkowo cztery z dzia³aj¹cych ju outletów s¹ w trakcie komercjalizacji drugich faz dodaje Ma³gorzata Gêca, analityk z Dzia³u Powierzchni Handlowych w CBRE. Zaznacza, e popyt na lokale w centrach wyprzeda owych jest stabilny i zale y od iloœci nowych sklepów otwieranych w regularnych galeriach handlowych oraz od iloœci tzw. stoków, czyli koñcówek kolekcji, generowanych przez najemców tych centrów. Jak wylicza Katarzyna Michnikowska, analityk z Dzia³u Doradztwa i Badañ Rynku w Colliers International, do koñca tego roku zostan¹ ukoñczone jeszcze dwie inwestycje: rozbudowywana obecnie czêœæ Factory Ursus (6,2 tys. mkw.) oraz wybudowana, ale dotychczas nieotwarta, czêœæ Outlet Park Szczecin (ok. 5 tys. mkw.). Zdominowani przez modê Poniewa rozwój nowoczesnych powierzchni handlowych rozpocz¹³ siê w najwiêkszych aglomeracjach, s¹ to obecnie najbardziej dojrza³e i zró nicowane pod wzglêdem dostêpnych formatów rynki handlowe w Pol- According to CBRE estimates, as of the end of Q1 2015 the aggregate area of factory outlets reached nearly 190,000 sqm (in 12 projects), thus constituting 2% of the total retail space stock. In Q2 2015, Outlet Center Bia³ystok with a total of 13,300 sqm GLA was opened. It is possible to open 2 3 more such projects at max. Additionally, four of the already operating markets are having their second phases commercialised, said Ma³gorzata Gêca, Analyst, Retail Agency, CBRE. She added that the demand for premises in factory outlet centres was stable and depended on the number of new shops opened in regular shopping centres and on the amount of end-of-line products generated by tenants of these centres. 54

RYNEK MARKET sce. To g³ównie tu dzia³aj¹ centra wyprzeda owe oraz najwiêksze parki handlowe w kraju. Tymczasem potencja³ rynków mniejszych miast ju od kilku lat jest wykorzystywany przez deweloperów, którzy celuj¹ w mniejsze powierzchniowo inwestycje (5 6 tys. mkw.) wyliczaj¹ przedstawiciele Polskiej Rady Centrów Handlowych (PRCH). Wed³ug danych PRCH centra wyprzeda owe s¹ formatem najbardziej zdominowanym przez jedn¹ kategoriê asortymentu, czyli bran ê mody, która zajmuje ok. 57 proc. powierzchni w outletach. Nie ma twardych danych, pokazuj¹cych, ile powierzchni jest rocznie wynajmowane w centrach wyprzeda y. O sile popytu œwiadczy raczej odsetek pustostanów w dniu ich otwarcia. Wiêkszoœæ tych obiektów wita pierwszych goœci z 20 30-proc. pustostanami i potrzebuje ok. dwóch lat, aby dope³niæ sk³ad najemców. Np. Neinver otwiera³ swoje outlety w Warszawie (Annopol), Krakowie czy Poznaniu, maj¹c sporo pustostanów, a obecnie nie ma w tych budynkach dostêpnej powierzchni na wynajem opowiada Katarzyna Michnikowska. Dodaje, e popyt na outlety jest pochodn¹ tempa rozwoju sieci sklepów regularnych. Jeœli dana sieæ ma tylko kilkanaœcie regularnych sklepów, raczej nie potrzebuje miejsca w outlecie, bo wówczas wyprzeda e organizuje w swoich placówkach. Jeœli ma natomiast kilkadziesi¹t sklepów regularnych, rzeczywiœcie bêdzie rozwa aæ lokale w centrach wyprzeda owych, aby up³ynniæ koñcówki kolekcji, kolekcje próbne, towary uszkodzo- According to Katarzyna Michnikowska, Analyst, Consultancy and Market Research, Colliers International, two investment projects should be completed by the end of the year: the extension of Factory Ursus (6,200 sqm) and the opening of the already built but unopened part of Outlet Park Szczecin (around 5,000 sqm). Dominated by fashion As the development process of modern retail space started in the largest agglomerations, they are currently the most mature and diversified retail markets in Poland in terms of available formats. The majority of outlet centres and the biggest retail parks in the country operate there. However, the potential of small city markets started to be used a few years ago by the developers who aim at smaller projects in terms of size (5,000 6,000 sqm), said the representatives of the Polish Council of Shopping Centres (PRCH). According to PRCH data, outlets centres are the format which is most dominated by one category of products, namely fashion, which occupies around 57% of space in outlet stores. There are no hard data that show how much space is leased in outlet centres a year. It is the vacancy rate that indicates the demand. Most of these projects launch with a vacancy rate of around 20 30% and need around 1 2 years to have a complete tenant-mix. For example Neinver opened its outlets in Warsaw (Annopol), Kraków or Poznañ with quite a few vacancies, and currently thereisnoavailablespacefor rent in those projects, said Katarzyna Michnikowska. She added that the demand for outlet centres stems from the pace of development of regular retail chains. If a particular chain has only a dozen or so regular 55

RYNEK MARKET Na rynku potrzeba centrów outletowych dla 50 60 najemców, co oznacza projekty o wielkoœci maksymalnie ok. 10 tys. mkw. ne itp. opowiada Michnikowska. Wystarczy wiêc policzyæ, ile sieci obecnie prowadzi kilkadziesi¹t regularnych sklepów, by oszacowaæ popyt na centra wyprzeda y w Polsce. Na rynku potrzeba centrów outletowych dla 50 60 najemców, co oznacza projekty o wielkoœci maksymalnie ok. 10 tys. mkw. Kto buduje obiekty znacznie wiêksze, musi siê liczyæ z tym, e proces komercjalizacji bêdzie d³u szy ni w przypadku tradycyjnych centrów. Trzeba poszukiwaæ nie tylko najemców z ofert¹ outletow¹, ale np. drogerii (Rossmann), gastronomii, supermarketów czy operatorów placów zabaw dla dzieci. I tak to siê w³aœnie dzieje. Wiele centrów outletowych jest od razu fazowanych np. najpierw oddaj¹ powierzchniê licz¹c¹ ok. 6 tys. mkw., z opcj¹ poszerzenia jej na kolejne 5 tys. mkw. opowiada Katarzyna Michnikowska. Dodaje, e œredni wspó³czynnik pustostanów w centrach outletowych jest wy szy ni w tradycyjnych centrach handlowych i na 2014 r. wynosi³ 4,8 proc. W³aœciciele outletów s¹ niezwykle elastyczni w negocjacjach, aczkolwiek na tyle, na ile pozwala im na to instytucja finansuj¹ca inwestycjê zaznacza Michnikowska. Premium dla turysty Centra outletowe na Zachodzie s¹ znacznie wiêksze i w du- ej mierze oferuj¹ sklepy wyprzeda owe marek luksusowych. W Polsce obiekty te s¹ mniejsze, a sklepy wyprzeda owe sieci luksusowych to nieliczne przyk³ady. M.in. ostatnio Michael Kors otworzy³ swój sklep w Fashion House Piaseczno wyjaœnia Katarzyna Michnikowska. Równie i przedstawiciele Neinvera zauwa aj¹, e w tym sektorze Polskê dzieli wiele od zachodnich pañstw W Europie Zachodniej powstaj¹ ca³e kompleksy wyprzeda owe, ulice czy ma³e wioski, bêd¹ce atrakcj¹ turystyczn¹ dla przyjezdnych nie tylko z innych krajów, ale i kontynentów. Europejskie outlety s¹ oblegane przez turystów z Azji, stores, it probably does not need a location in an outlet centre, as it can organise bargain sales at its own stores. However, if there are a few dozen of regular stores, premises in outlet centres need to be considered in order to deal with end-of-line products, trial collections, damaged products etc., Michnikowska said. Therefore, it is enough to calculate how many retail chains operate a few dozens or more of regular shops in order to estimate the demand for outlets centres in Poland. In the market, there is demand for outlet centres for 50 60 tenants, which means that the maximum size of projects is around 10,000 sqm. Those who decide to develop much bigger buildings must bear in mind that the commercialisation process will be longer than in the case of traditional centres. It is necessary to search not only for typical outlet tenants, but also tenants such as beauty supply stores (Rossmann), food serving premises, supermarkets or playground operators. And this is exactly what outlets do. Many outlet centres are divided into phases from the beginning; first, they open up on 6,000 sqm, but there is a possibility of extending with another 5,000 sqm, said Katarzyna Michnikowska. She added that the average vacancy rate in outlet centres is higher than in regular shopping centres; in 2014 it had amounted to 4.8%. Owners of outlet centres are a very flexible party during negotiations, at least to the extent allowed by the institution financing the investment, said Katarzyna Michnikowska. 56

RYNEK MARKET dla których zakupy w tamtejszych butikach to niezwyk³a okazja. Mamy wiêc do pokonania spory dystans w ka dym z obszarów pocz¹wszy od lokalizacji. W Europie Zachodniej najlepsze outlety powstaj¹ w odleg³oœci kilkudziesiêciu kilometrów od wiêkszych miast czy atrakcji turystycznych, zawsze w pobli u autostrady. Dziêki po³o eniu i doskona³emu skomunikowaniu, tzw. catchment area takich obiektów to czêsto kilkanaœcie milionów potencjalnych klientów i kilka milionów turystów rocznie. To w³aœnie dla nich buduje siê kompleksy, w których mo na spêdziæ ca³y dzieñ na bardzo udanych zakupach, w wyj¹tkowej atmosferze, z rozbudowan¹ ofert¹ gastrono- Premium for tourists Outlet centres in the West are much bigger and, to a large extent, they offer outlet stores of luxury brands. In Poland, such schemes are smaller and outlet stores of luxury In the market, there is demand for outlet centres for 50 60 tenants, which means that the maximum size of projects is around 10,000 sqm. chains are few and far between. For example, Michael Kors has recently opened its store in Fashion House Piaseczno, said Katarzyna Michnikowska. The experts from Neinver also notice differences between Poland and the Western countries. In Western Europe, entire outlet complexes, streets or small villages are being developed to be a tourist attraction for visitors not only from other countries but also other continents. European outlets are crowded with tourists from Asia, for whom shopping in boutiques there is an amazing opportunity. There is a large gap to bridge in every field, starting with the location. In Western Europe, the best outlet centres are developed within a few dozen kilometres range from larger cities or tourist destinations, always near a highway. Owing to their location and excellent communication, the catchment area of such projects

RYNEK MARKET miczn¹, czêsto nawet rozrywkow¹. Oferta zakupowa tych najlepszych centrów outlet to przede wszystkim marki luksusowe, premium i bardzo popularne marki modowe. Nic dziwnego, e takie obiekty s¹ wpisywane w mapy atrakcji turystycznych poszczególnych regionów. Tak jak centra outlet zarz¹dzane przez Neinver we W³oszech, w Niemczech czy we Francji opowiada Monika Olejni-Okuniewska, przedstawicielka Neinvera. Wœród najbardziej nasyconych rynków europejskich znajduj¹ siê od lat niezmiennie: Wielka Brytania, Francja, W³ochy. Mimo du ego stopnia nasycenia w tych krajach dalej powstaj¹ lub s¹ planowane kolejne projekty. Kto chce byæ w outletach Wœród najemców w centrach outletowych czêsto spotkamy sklepy z sektora moda, np. Big Star, Cross Jeans, Adidas, Puma, Gatta, Vero Moda, Lancerto, oraz z sektora obuwie i artyku³ów skórzanych McArthur, Ecco, Filippo, Gabor, Gino Rossi, Venezia Ochnik i Wittchen. W wielu centrach obecne s¹ równie sklepy z odzie ¹ sportow¹: Adidas, Reebok, Nike czy Puma. Jak widaæ na powy szych przyk³adach, centrami wyprzeda owymi interesuj¹ siê przede wszystkim silne marki o ugruntowanej pozycji i dobrze rozwiniêtej sieci w regularnych centrach handlowych. Co wa ne, te marki traktuj¹ outlety jako istotny kana³ dystrybucji naturalne dope³nienie sprzeda y w tradycyjnych galeriach handlowych. Dzia³alnoœæ w centrach wyprzeda y jest decyzj¹ strategiczn¹ dla ka dego najemcy wchodz¹c do tego typu obiektu, decyduje siê on œwiadomie przed³u yæ ³añcuch dystrybucji o dodatkowe ogniwo. Choæ w outletach dominuj¹ bran e modowa i sportowa, w ostatnich latach widzimy te wzmo one zainteresowanie operatorów z bran y akcesoriów i wyposa e- often encompasses several million of potential customers and a few million tourists a year. The latter are the target group of the complexes where it is possible to spend all day shopping in a pleasant atmosphere, with a comprehensive food court and sometimes even entertainment offer. The retail offer of the best outlet centres contains primarily luxury and premium brands as well as very popular fashion brands. It is not surprising that such schemes are included in the maps of tourist attractions in a region, like outlet centres managed by Neinver in Italy, Germany or France, said Monika Olejnik-Okuniewska from Neinver. For years, Great Britain, France and Italy have consistently been the most saturated European markets. Despite the high density levels in those countries, new outlet projects are under construction or in the pipeline. Who wants to be in an outlet centre Tenant-mix in outlet centres often include stores from the fashion sector, such as Big Star, Cross Jeans, Adidas, Puma, Gatta, Vero Moda, Lancerto and from the footwear and leather goods sector: McArthur, Ecco, Filippo, Gabor, Gino Rossi, Venezia Ochnik and Wittchen. In many centres, there are also sports clothing shops: Adidas, Reebok, Nike or Puma. Those examples show that outlet centres mostly attract major brands with a strong position, which have a well-developed chain of stores in regular shopping centres. Importantly, these brands 58

RYNEK MARKET nie wnêtrz. Dla klientów niew¹tpliw¹ atrakcj¹ s¹ te sklepy Empik i Smyk, które z powodzeniem dzia³aj¹ w centrach Factory opowiada Monika Olejnik- -Okuniewska. Cech¹ charakterystyczn¹ outletów jest równie to, e klienci szukaj¹ w nich przede wszystkim znanych i atrakcyjnych marek oraz ich produktów w atrakcyjnych cenach dodaje. Zale nie od obrotów Wszelkie dane wskazuj¹, e Polacy polubili centra outletowe odwiedzalnoœæ w tych obiektach roœnie z roku na rok, co przek³ada siê z du ym prawdopodobieñstwem na wzrost obrotów najemców. W outletach zjawisko window-shopping, czyli ogl¹dania wystaw, jest minimalne zapewnia Katarzyna Michnikowska. Jak zapewnia Ma³gorzata Gêca, trend wzrostowy zarówno odwiedzalnoœci jak, i obrotów w outletach, utrzymuje siê od 2007 r. Np. w 2014 r. centra Neinvera zanotowa³y 10-proc. wzrost odwiedzalnoœci i 20-proc. wzrost wyników sprzeda y. Piêæ centrów w czterech najwiêkszych miastach Polski: Warszawie, Wroc³awiu, Poznaniu i w Krakowie odwiedzi³o 13 mln klientów. To o ponad 1 mln wiêcej ni rok wczeœniej. Obserwujemy te wzrost popularnoœci Factory wœród marek zainteresowanych sprzeda ¹ swoich kolekcji w outletach mówi Monika Olejnik-Okuniewska. Spó³ka obecnie rozbudowuje Factory Ursus o dodatkowe ponad 6 tysiêcy mkw. powierzchni i nowe miejsca parkingowe. Chce te wprowadzaæ do swych centrów wiêcej marek premium. Choæ czynsze s¹ uzale nione od powierzchni zajmowanego sklepu i mog¹ byæ nawet dwukrotnie ni sze od czynszów w regularnych centrach handlowych to akurat w tym przypadku podstawowa stawka najmu ma drugorzêdne znaczenie. Tu liczy siê bowiem faktyczny obrót, jaki generuj¹ najemcy. To od wysokoœci obrotu ustalany jest procent przeznaczony na czynsz. To rozwi¹zanie powoduje, e za- consider outlets to be a vital distribution channel, which is a natural addition to selling in traditional shopping centres. The question whether to operate in outlet centres is a strategic decision for every tenant entering such a project, they consciously decide to extend the distribution chain with another link. Even though outlets are dominated by fashion and sports sectors, in the recent decades, we have also seen increased interest of operators from the accessories and interior design segments. Empik and Smyk stores, which have been successfully operating in Factory outlets, are an additional attraction for their customers, said Monika Olejnik-Okuniewska. A characteristic feature of outlets is also the fact that their customers look primarily for well-known and attractive brands and their products at reasonable prices, she added. Depending on turnover All data show that Poles like outlets centres footfall in these 60

RYNEK MARKET równo zarz¹dca, jak i najemca s¹ w tym samym stopniu zainteresowani, by wyniki osi¹gane przez ka dego najemcê by³y jak najlepsze zapewnia Monika Olejnik-Okuniewska. Sieci, które wynajmuj¹ powierzchnie w outletach, musz¹ oferowaæ towary o okreœlony procent (np. 30 proc.) tañsze od swej oferty w regularnych punktach czy centrach handlowych. I ten warunek jest zapisywany w umowie najmu zawieranej z w³aœcicielem centrum wyprzeda owego. Mamy te np. klauzule dotycz¹ce jakoœci sprzedawanych towarów. Zobowi¹zujemy równie najemców do prezentowania jednoczeœnie ceny w regularnej sprzeda y, jak i tej outletowej, a w przypadku rozprzeda y jeszcze trzeciej, po dodatkowym rabacie. Ceny w naszych centrach s¹ regularnie kontrolowane i w przypadku nieœcis³oœci najemcy s¹ zobowi¹zani do korekty cen poszczególnych produktów t³umaczy Monika Olejnik-Okuniewska. schemes is growing year by year, which is likely to translate into an increase in tenant turnover. In outlets, the scale of window-shopping phenomenon, which means watching shop windows only, is minimal, said Katarzyna Michnikowska. According to Ma³gorzata Gêca, the upward trend in terms of both footfall and turnover in outlet centres has continued since 2007. For example, in 2014, Neinver centres recorded a 10% increase in footfall and a 20% increase in sales performance. Five centres in the four largest Polish cities: Warsaw, Wroc³aw, Poznañ and Kraków were visited by 13 million customers. This is a million more than a year before. We also observe an increase in the popularity of Factory among brands interested in selling their collections in outlet stores, said Monika Olejnik- -Okuniewska. The company is currently extending Factory Ursus with further 6,000 sqm of space and new parking spaces. They also want to introduce more premium brands to their centres. Although rents depend on the surface area of a particular shop and can be even two times lower than in regular shopping centres, in this case the basic rental rate is of secondary importance. What matters is the actual turnover generated by tenants. The rent is a percentage of the turnover level. This solution ensures that both the manager and the tenant are equally interested in making each tenant achieve the best results, said Monika Olejnik-Okuniewska. Chains that lease premises in outlet centres must offer products which are discounted at a defined rate compared to their offer in regular stores or shopping centres. This condition is included in the lease agreement with the owner of an outlet centre. We also have clauses concerning the quality of the products sold. Furthermore, we ask tenants to simultaneously present regular and outlet prices and, in the case of clearance sales, the third one after the additional discount. Prices in our centres are regularly checked and, in case of any inconsistencies, tenants are required to correct prices of such products, said Monika Olejnik-Okuniewska. 61

KOMENTARZ CASE STUDY CASE STUDY Nowa definicja podmiejskich centrów handlowych A new definition of sub-urban shopping centres Centra handlowe zaczynaj¹ przypominaæ yj¹ce w³asnym yciem miasteczka. Wraz ze wzrostem wymagañ i œwiadomoœci konsumentów, poszerzaj¹ i dostosowuj¹ swoj¹ ofertê, staj¹c siê miejscem relaksu i rekreacji. Te zlokalizowane na obrze ach du ych miast, dziêki rozbudowie wiod¹ prym w zaspokajaniu potrzeb klientów i staj¹ siê modn¹ alternatyw¹ dla œródmiejskich galerii handlowych. Shopping centres start to resemble independent little towns with their own daily life. With the clients needs and awareness constantly growing, they develop and adjust their offer, becoming ideal places not only for shopping, but for relaxation and recreation as well. Situated in the outskirts of big cities centres, by constant expansion, manage to fulfil the needs of their clients and become a good alternative for shopping galleries inside the city borders. Wizyta w centrum handlowym jeszcze kilka lat temu by³a komunikowana zdaniem Jedziemy na zakupy. Obecnie wyjœcie do centrum handlowego anonsowane jest coraz czêœciej stwierdzeniem idziemy do kina, chodÿmy coœ zjeœæ czy idê poæwiczyæ. Wymagania konsumentów rosn¹ z roku na rok, dlatego centra nieustannie dostosowuj¹ swoj¹ ofertê do panuj¹cych trendów. Niestety obiekty po³o one w centach du ych miast maj¹ ograniczone mo liwoœci rozwoju ze wzglêdu na swoj¹ lokalizacjê. Problem ten nie dotyczy wiêkszoœci parków handlowych usytuowanych na obrze ach metropolii. Mo liwoœæ rozbudowy i powiêkszania powierzchni GLA oraz poszerzania oferty spowodowa³a, e centa handlowe na peryferiach ciesz¹ siê rosn¹cym zainteresowaniem klientów, którzy zaspokajaj¹ swoje potrzeby w jednym miejscu bez koniecznoœci wizyty w centrum miasta. Swoj¹ rosn¹c¹ popularnoœæ podmiejskie centra handlowe zawdziêczaj¹ miêdzy innymi bogatej ofercie rozrywkowej. Trend w takim kierunku widoczny jest w ca³ej Europie ju od dekady. Portugalski Mar A few years back, a trip to a shopping centre was understood as Let s go to buy something. Contemporarily it is as often communicated by saying How about we go to the cinema?, Let s eat out today or I m going to workout. Consumers needs expand year by year, that is why shopping centres have to constantly adapt to the existing trends. Unfortunately, malls situated in the city centres have limited capabilities due to their location. This problem does not apply to most of these placed on the outskirts of major metropolises. The possibility to increase the GLA areas and, therefore, expand the offer results in a constantly growing interest in peripheral shopping centres among clients, who fulfil their needs visiting one place without the necessity to go to the crowded city centre. The growing popularity of the suburban shopping malls is provoked by a rich offer of leisure venues. This trend is noticed in entire Europe, and has been prevalent for the last decade. The Portuguese Mar Shopping invites to a multiplex with 7 62

CASE STUDY Shopping zaprasza do multipleksu z 7 salami i strefy dla dzieci, a hiszpañskie centrum Puerto Venecia Zaragoza oferuje atrakcje w postaci przemieszczania siê ³ódkami po kana³ach ³¹cz¹cych poszczególne budynki kompleksu handlowego. W swojej ofercie ma tak e mini park rozrywki z rollercoasterami, centrum wspinaczkowe, kryte lodowisko, tor kartingowy, klub fitness i oczywiœcie kino. Moda na rozbudowan¹ ofertê rozrywkow¹ w obiektach usytuowanych poza centrum miast dotar³a tak e do nas. W Polsce przyk³adem rozwoju podmiejskiego centrum handlowego jest bêd¹cy w trakcie rozbudowy Park Handlowy Bielany usytuowany pod Wroc³awiem. W powiêkszonej czêœci znajdzie siê kino z oœmioma salami, rozbudowany foodcourt, fitness klub i du y plac zabaw dla dzieci, na którym pociechy mo na pozostawiæ pod opiek¹ bezp³atnie. Choæ centra handlowe w coraz wiêkszej mierze kojarzone s¹ z rozrywk¹, to wci¹ najpopularniejszym celem wizyty s¹ zakupy. Uwagê klientów zyskuj¹ miejsca z najszerszym wachlarzem asortymentu. I tak poza œwiatowymi sieciówkami, klient oczekuje e w jednym miejscu poza konfekcj¹ i artyku³ami spo ywczymi, bêdzie móg³ zakupiæ sprzêt RTV i AGD, umeblowaæ mieszkanie i zakupiæ niezbêdne materia³y do wykoñczenia i remontu domu. Tak¹ ofertê maj¹ tylko najwiêksze centra zlokalizo- screening rooms and a kids zone, while the Spanish centre Puerto Venecia Zaragoza offers such attractions as boat rides along canals which connect particular buildings of the complex. Beyond that, it attracts clients to visit with such features as rollercoasters, climbing areas, an indoor ice ring, carting track, fitness club and, of course, a cinema. This trend has also reached Poland. A perfect example for the development process of a suburban shopping centre is the expansion of Park Handlowy Bielany situated just outside Wroc³aw. In its newly built section the clients will find a cinema with 8 auditoriums, an enormous food court, a fitness club and a large playground for children, which allows consumers to leave their kids under the supervision of professionals free of charge. Even though shopping centres are recently more often associated with leisure, still the main reason for visiting is purchase related. The consumer s attention is drawn toward places with the broadest offer on the market. The contemporary client expects to buy all he needs in one place, beginning with the most obvious - clothes and food, but also electronic and household appliances, furniture and necessary building and renovation equipment. Such scale can be only offered by the

CASE STUDY wane na peryferiach. Park Handlowy Bielany, gdzie poza najwiêkszym w Europie sklepem IKEA, na klientów czeka tak e kilkanaœcie sklepów meblowych, elektromarket i market budowlany doskonale zaspokaja potrzeby wymagaj¹cych konsumentów. Niczym nie ustêpuje swoim zagranicznym odpowiednikom po³o onym na obrze ach Barcelony, Porto czy Moskwy. Usytuowanie centrum na peryferiach wymaga od zarz¹dcy udostêpnienia klientom tysiêcy bezp³atnych miejsc parkingowych, poniewa przy takiej lokalizacji samochody staj¹ siê podstawowym œrodkiem transportu. Dlatego tak istotne jest dobre skomunikowanie obiektu z centrum miasta i okolicznymi miejscowoœciami. Jeœli klient wybiera podmiejskiecentrumtozale ymunaszybkimisprawnym dojeÿdzie, bezproblemowym parkowaniu i przede wszystkim na unikniêciu drêcz¹cych metropolie korków.dziêkipo³o eniuuzbiegukilkudrógkrajowych, autostrady A4 i autostradowych obwodnic Wroc³awia, Park Handlowy Bielany ma w swoim zasiêgu 1,5 mln osób. Decyzja o rozbudowie obiektu, po zakoñczeniu której bêdzie on najwiêkszym centrum handlowym w Polsce, jest odpowiedzi¹ na rosn¹ce oczekiwania coraz bardziej wymagaj¹cych klientów, którzy na terenie parku zaspokoj¹ wszystkie swoje potrzeby zarówno w zakresie zakupów jak i rozrywki. biggest shopping malls situated in the outskirts of cities. Park Handlowy Bielany, with the largest IKEA store in Europe, several furniture shops, a media electronics store and a DIY store, expertly satisfies the needs of a demanding client. It does not fall short of its foreign equivalents located outside Barcelona, Porto or Moscow. Situating a mall outside of the city demands from the administration to provide several thousand cost free parking spots, because such placement makes cars the most efficient transportation. That is also why good communication with the city centre and adjacent towns is of crucial importance. If a client chooses such a shopping centre he wants a quick access route, problem-free parking and, most importantly, to avoid the traffic jams often seen in large cities. Thanks to its location at the intersection of several national roads, the A4 motorway, and the Wroc³aw ring road, Park Handlowy Bielany has over 1,5 million people in its direct vicinity. The decision about the mall s expansion, as a result of which it will become the biggest shopping centre in Poland, is an answer to the expectations of the ever more demanding clients, who on the park s premises will be able to satisfy their needs both those connected with shopping and leisure.

DESIGN DESIGN Dobry shop concept wspiera sprzeda Good shop concept supports sales Wygl¹d wspó³czesnych sklepów odzwierciedla charakter marki, okreœla jej presti i jest przekaÿnikiem idei oraz wartoœci, z którymi chcia³aby byæ uto samiana. Na sukces przedsiêbiorstwa sk³ada siê wiele czynników, jednak wyniki ostatniego badania Daymaker Index udowadniaj¹, e sklepy z pomys³em osi¹gaj¹ lepsze wyniki sprzeda owe. The design of modern stores reflects the character of the brand and conveys its prestige as well as the ideas and values it would like to be identified with. Numerous factors contribute to the success of a business, yet the results of the last Daymaker Index research prove that shops with a concept achieve better sale results. DNA marki Shop concept to salon sprzeda y zaprojektowany zgodnie z okreœlon¹ myœl¹ przewodni¹. Pierwszym krokiem projektantów przy opracowywaniu koncepcji butiku jest szczegó³owa analiza i okreœlenie, jaka w rzeczywistoœci jest sama marka. To, co wyró nia j¹ spoœród innych, powinno znaleÿæ odzwierciedlenie we wnêtrzu butiku mówi Mateusz Laskowski, architekt oraz dyrektor operacyjny Forbis Group. Zgodnie z tym za³o eniem design salonu sprzeda y powinien odzwierciedlaæ charakter danej marki i tak jak ona powinien byæ wyj¹tkowy. Wspó³czeœnie obowi¹zuj¹ce trendy podnios³y wymagania dotycz¹ce standardów architektonicznych wnêtrz oraz wzornictwa. Obok wartoœci samego produktu znaczenie ma otoczenie, w którym klienci podejmuj¹ decyzje zakupowe. Wygl¹d i atmosfera sta³y siê najwa niejszymi elementami salonu sprzeda y, dlatego dobór najlepszych materia³ów, nietypowe wykoñczenia oraz kolorostyka powinny byæ znakami rozpoznawczymi ka - dego nowoczesnego sklepu. Polskie sklepy z pomys³em Zdaniem specjalistów z bran- y idea shop conceptów zaczyna byæ w Polsce coraz bardziej popularna. Najwiêkszy wzrost zainteresowania naszymi us³ugami zaobserwowaliœmy w obszarze projektowym, czyli w obszarze tworzenia konceptów sklepów. Polskie sieci chc¹ nad¹ aæ za œwiatowymi trendami i za potrzebami swojej grupy docelowej. Z jednej strony inwestuj¹ wiêc w rozwój produktu, w rozwój kolekcji, DNA of a brand Shop concept means a showroom designed in accordance with a particular underlying concept. The first step of designers when preparing a concept for a boutique is to thoroughly analyse the brand and determine what it is really like. What makes it stand out should be reflected in the interior of the boutique, said Mateusz Laskowski, architect and operating director at Forbis Group. According to this principle, the design of a showroom should reflect the character of the brand and be just as exceptional. Current trends pay attention to higher requirements in terms of interior architecture and design standards. Apart from the value of the product itself, there is also the environment in which customers make their shopping 66

DESIGN decisions that matters. The appearance and atmosphere have become the most important elements of a showroom, therefore choosing the best materials, original finishings and colours should be distinctive features of every modern shop. Polish shops with a concept According to industry experts, the idea of concept shops is becoming increasingly popular in Poland. The highest increase in our services was recorded in the design area, where shop concepts are created. Polish retail chains want to follow global trends and the needs of their target groups. On the one hand, they invest in the development of their product or collection, on the other in the packaging of the product, namely the shop concept. When designing an interior of a shop, we always take the product and the profile of the target customer into account, said Marcin Powierza, Managing Director, Forbis Group. There are many examples of brands which designed their showroom pursuant to a specific underlying concept. The design of a Recman store was inspired by a tennis court. This is why in the store there are motives such as a net or hangers, benches to expose products and plates with the company s logo, all referring to a sports changing room. Another example of a successful use of the shop concept is the boutique of a footwear brand LANCERTO, which was chosen the best company in Poland in terms of customer service, taking the first place in the Daymaker Index ranking. The main motive of LANCERTO 67

DESIGN z drugiej w opakowanie tego produktu, czyli w koncept sklepu. Projektuj¹c wnêtrze sklepu zawsze bierzemy pod uwagê produkt i profil klienta, do którego ten produkt jest kierowany mówi Marcin Powierza, dyrektor zarz¹dzaj¹cy Forbis Gorup. Przyk³adów marek, które zaprojektowa³y swoje salony sprzeda y zgodnie z okreœlon¹ myœl¹ przewodni¹, jest wiele. Projekt sklepu marki Recman powsta³ z inspiracji kortem tenisowym. W³aœnie dlatego w elementach wystroju salonu pojawiaj¹ siê takie motywy jak siatka, wieszaki, ³awki do ekspozycji produktów oraz tabliczki z logo firmy, nawi¹zuj¹ce do sportowej szatni. Kolejnym przyk³adem udanego shop conceptu jest butik marki odzie owej LANCERTO, która zosta³a uznana za najlepiej obs³uguj¹c¹ klientów firmê w Polsce, zajmuj¹c pierwsze miejsce w rankingu Daymaker Index. G³ównym motywem sklepów LANCERTO jest lotnictwo, dlatego aran acja salonów nawi¹zuje do stylistyki klasycznego stroju pilota i wnêtrza kokpitu. Marki inwestuj¹ce w shop concept, dla których istotne jest, jak klient czuje siê w sklepie, osi¹gaj¹ o wiele lepsze wyniki sprzeda owe i zajmuj¹ wy sze miejsca w rankingach jakoœci obs³ugi zaznacza Marcin Powierza. Warto postawiæ na shop concept Projektowanie wygl¹du oraz funkcjonalnoœci salonu sprzeda- y jest procesem niezwykle z³o onym, w którym design butiku jest tylko jest tylko jednym z elementów. Na ca³oœæ sk³adaj¹ siê równie wczeœniejsze analizy oraz badania preferencji grupy docelowej. Analiza odbiorców marki pozwala na stworzenie projektu najbardziej zgodnego z ich oczekiwaniami. To w³aœnie dziêki temu sklep pe³ni rolê nie tylko sprzeda ow¹, ale tak e bardzo skutecznego narzêdzia marketingowego. shops is aviation; therefore, the fit-out of stores refers to the style of a classic pilot outfit and cockpit interior. Brands investing in the shop concept, who are concerned about how the customers feel in their shops, achieve much better sales results and take higher places in customer service quality rankings, said Marcin Powierza. It is worth betting on the shop concept Designing the appearance and functionality of a showroom is an extremely comprehensive process, in which the design of a boutique is but one of the elements. The entire process includes previous analyses and the research of the preferences of the target group as well. The analysis of the recipients of a brand allows to create a project that will meet their expectations the best. This is exactly what will allow a store to be not only a place for shopping, but also an effective marketing tool.

PRAWO LAW PRAWO LAW Nowe prawa konsumenta w polskich przepisach prawnych New consumer rights in Polish law Przemys³aw Walasek, Marta Tuzimek-Wiœniewska W tym artykule przedstawiamy najistotniejsze kwestie zwi¹zane z wejœciem w ycie nowej ustawy o prawach konsumenta, które maj¹ praktyczne prze³o enie na funkcjonowanie zdecydowanej wiêkszoœci komercyjnych platform internetowych dzia³aj¹cych w modelu B2C. In this article we present the most important issues related to the new Consumer Protection Act becoming effective, which has a practical impact on the functioning of the majority of commercial online platforms operating in the B2C model. Przedsiêbiorco, informuj! Wraz z wejœciem w ycie nowej ustawy zwiêkszy³ siê zakres obowi¹zków informacyjnych przedsiêbiorcy. Jednak, najwiêksze znaczenie praktyczne dla bran y e-commerce ma nie tyle rozbudowany katalog informacji, które przedsiêbiorca zobowi¹zany jest podaæ konsumentowi, co przede wszystkim sposób przekazania tych informacji oraz konsekwencje ewentualnego niespe³nienia obowi¹zków w tym zakresie. Przypomnijmy, e zgodnie z poprzednim stanem prawnym przedsiêbiorca by³ obowi¹zany potwierdziæ takie informacje w tradycyjnej formie pisemnej, przy czym w praktyce ten wymóg bardzo czêsto nie by³ dochowywany. Znacznym u³atwieniem dla przedsiêbiorców jest wiêc zast¹pienie potwierdzania konsumentowi koniecznych informacji na piœmie obowi¹zkiem potwierdzenia zawarcia umowy na trwa³ym noœniku, co (wbrew w¹tpliwoœciom jêzykowym) obejmuje tak e komunikacjê mailow¹. Przedsiêbiorcy internetowi mog¹ wiêc ostatecznie po egnaæ siê z papierem w komunikacji ze swoimi u ytkownikami. Z formularzem bezpieczniej Konsekwencje braku odpowiedniego poinformowania konsumenta s¹ natomiast znacznie surowsze ni w poprzednim stanie prawnym od przed³u enia okresu prawa na odst¹pienie od umowy do 12 miesiêcy, poprzez poniesienie dodatkowych kosztów (³¹cznie z kosztami odes³ania zwracanego towaru) przez przedsiêbiorcê, koñcz¹c na uz- Traders, inform! Together with the new Act becoming effective, the disclosure requirements on the part of traders increased. However, what is the most important for the e-commerce industry is not an extensive list of information the retailer is obliged to provide the consumer with, but the way that information is provided and the effects of a possible failure to meet the requirements in this respect. Let us remind that according to the previous provisions of the law, the trader was obliged to confirm such information in a written form, and in practice this obligation was often not fulfilled. Therefore, replacing the obligation to provide the consumer with necessary information in writing with the obligation to confirm concluding the 70

PRAWO LAW naniu, e do zawarcia umowy w ogóle nie dosz³o. Wydaje siê, e w praktyce nie bêdzie rozs¹dnej alternatywy wzglêdem stosowania teoretycznie fakultatywnego wzoru pouczenia o prawie odst¹pienia, który stanowi za³¹cznik do nowej ustawy i który zapewni przedsiêbiorcy komfort nale ytego spe³nienia przynajmniej czêœci obowi¹zków informacyjnych. Rezygnacja ze stosowania ustawowego formularza mo e w praktyce okazaæ siê po prostu zbyt ryzykowna. Dopasowanie funkcjonowania strony internetowej Co istotne, zmiany w zakresie obowi¹zków informacyjnych w zdecydowanie wiêkszej mierze prze³o ¹ siê na koniecznoœæ dostosowania struktury serwisu internetowego oraz jego funkcjonalnoœci (w tym przebiegu procesu sk³adania zamówieñ), ni na sam¹ potrzebê dopasowania regulaminu (co sk¹din¹d w wiêkszoœci przypadków i tak bêdzie nieuniknione). Upewnij siê, e mo esz zmieniæ regulamin W ramach adaptacji serwisów internetowych do zmian w prawie nale y dokonaæ krytycznej analizy postanowieñ stosowanego regulaminu, m.in. po to, aby siê upewniæ, e zawarte w tym regulaminie postanowienia dotycz¹ce procedury wprowadzania zmian jego treœci zosta³o prawid³owo sformu³owane, nie naruszaj¹ praw konsumentów, a w szczególnoœci nie s¹ zbie ne z niedozwolonymi postanowieniami umownymi wpisanymi ju do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Te postanowienia bêd¹ mia³y contract on a durable medium, which (contrary to semantic doubts) also includes email communication, tremendously simplifies the situation of traders. Online retailers can finally say goodbye to paper when communicating with their customers. It is safer with a form The consequences of failing to inform the consumer properly are much more severe than according to previous regulations from prolonging the right to withdraw from the contract, to the retailer having to bear additional costs (including the cost of sending the returned products back), to recognising that the contract has not been concluded at all. It seems that in practice there is no reasonable alternative to using the theoretically optional model instructions on withdrawal set out in the Annex to the new Act, which ensures that the trader duly fulfils at least some of disclosure requirements. Failing to use the statutory form with model instructions might be simply too risky in practice. 71

PRAWO LAW kluczowe znaczenie, gdy bêd¹ stanowi³y prawn¹ podstawê do dokonania wszelkich koniecznych korekt regulaminu. Niedozwolone postanowienia umowne stanowi¹ obecnie jedno z najtrudniejszych wyzwañ prawnych polskich przedsiêbiorców internetowych, a przegl¹d wspomnianego rejestru potwierdza, e nieodpowiednia procedura zmian treœci regulaminów to jeden z najczêœciej powtarzaj¹cych siê b³êdów przedsiêbiorców z sektora e-commerce. Prawo odst¹pienia po nowemu Nowa ustawa wyd³u y³a okres na z³o enie oœwiadczenia o odst¹pieniu od umowy z 10 do 14 dni. Termin ten jest teraz jednolity we wszystkich pañstwach cz³onkowskich UE, co ma u³atwiæ transgraniczny handel elektroniczny. Konsument mo e z³o yæ swoje oœwiadczenie o odst¹pieniu od umowy za pomoc¹ ujednoliconego formularza. Przedsiêbiorca mo e zapewniæ konsumentowi mo liwoœæ z³o enia takiego oœwiadczenia drog¹ elektroniczn¹, musi jednak pamiêtaæ, e w takim przypadku zobowi¹zany bêdzie przes³aæ konsumentowi potwierdzenie otrzymania oœwiadczenia o odst¹pieniu od umowy na trwa³ym noœniku (np. droga mailow¹). W nowej ustawie dokonano doœæ istotnej korekty katalogu przypadków, w których konsumentowi nie bêdzie przys³ugiwa³o prawo odst¹pienia. Konsument, co do zasady, nie bêdzie móg³ odst¹piæ od umowy o dostarczanie treœci cyfrowych niezapisanych na noœniku materialnym, a wiêc np. przesy³anych przez Internet (dotychczas praw odst¹pienia by³o wy³¹czone jedynie w obrocie materialnymi noœnikami danych). Warto równie wskazaæ, e w przypadku œwiadczenia us³ug utrata prawa odst¹pienia bêdzie nastêpowa³a wraz z pe³nym wykonaniem us³ugi (do tej pory wystarczy³o w tym zakresie samo rozpoczêcie œwiadczenia). Ostro nie z korzystaniem rzeczy Nowelizacja rozwi¹zuje jak najbardziej praktyczne dylematy zwi¹zane z korzystaniem przez konsumenta z nabytego towaru w razie odst¹pienia od umowy. W nowej ustawie zrezygnowano z pos³ugiwania siê pojêciem zwyk³ego zarz¹du i zamiast tego wskazano wprost, e w ci¹gu 14 dni, które konsument bêdzie mia³ na odst¹pienie od umowy, mo na korzystaæ z rzeczy w sposób konieczny do stwierdzenia jej charakteru, cech Adjusting the website Importantly, changes regarding disclosure requirements will have a greater impact on the need to adjust the structure of a website and its functionality (including the process of making orders) than on the need to adjust the website s terms and conditions (which will be inevitable in the majority of cases anyway). Make sure you can change terms and conditions As part of adapting websites to the changes in law, a critical analysis of the provisions of the used terms and conditions must be performed, among others, to make sure that the provisions related to introducing changes to the terms and conditions have been designed properly, do not infringe the rights of the con-

PRAWO LAW i funkcjonowania. Bardzo praktycznych wskazówek, co przez to rozumieæ, dostarcza preambu³a dyrektywy 2011/83/UE, zgodnie z któr¹ konsument powinien siê obchodziæ z dostarczonym towarem w taki sam sposób jak przypadku nabycia towaru w sklepie (np. mo e przymierzyæ ubranie, ale nie powinien go nosiæ). Kolejn¹ pozytywn¹ dla przedsiêbiorców zmian¹ jest jednoznaczne rozstrzygniêcie kwestii odpowiedzialnoœci konsumenta za zmniejszenie wartoœci rzeczy. W poprzednim stanie prawnym mo liwoœæ dochodzenia od konsumenta odszkodowania z tytu³u zbyt intensywnego korzystania ze zwracanego towaru zosta³a co prawda potwierdzona w orzecznictwie TSUE, tym niemniej w praktyce ta odpowiedzialnoœæ by³a bardzo trudna do sumers and are not in line with prohibited contractual provisions that were entered into the register kept by the President of the UOKiK (Office of Competition and Consumer Protection). These provisions will have key meaning as they are the legal basis to make any necessary amendments to the terms and conditions. Prohibited contractual provisions are currently one of the biggest legal challenges for Polish e-retailers, and a quick view of the above-mentioned register confirms that an improper procedure of amending the contest of the terms and conditions is one of the most common mistakes made by traders operating in the e-commerce sector. New right of withdrawal The new Act has extended the period for making a statement about withdrawal from the contract from 10 to 14 days. This period is now uniform in all EU member states in order to simplify cross-border e-commerce. Consumers can make their statement about withdrawal from the contract using a standard form. The trader may provide the consumer with a possibility to make such a statement via electronic mail; however, in that case the trader must remember to send the consumer a confirmation of having received the statement about withdrawal from the contract on a durable medium (e.g. via email). The new act introduced one major amendment to the list of cases where the consumer will not have the right to withdraw from a contract. In principle, the consumer will not be able to withdraw from a contract for delivery of digital contents not written on a durable medium but transferred e.g. via the Internet (previously, the right to withdraw was excluded only in the case of trade of tangible storage media). It is also worth pointing out that in the case of providing services, the right to withdrawal shall be lost upon the completion of the service (previously, the commencement of the performance of the service was enough to lose this right). Be careful when using purchased goods The amendment solves practical dilemma related to consumers using purchased products in the case of a withdrawal from the contract. The amended Act no longer uses the term zwyk³y zarz¹d (ordinary use) and instead stipulates clearly that within 14 days, which the consumer has to withdraw from a contract, a product might be used in a way necessary to determine its nature, characteristics and functioning. Very practical guidelines on how to understand that are provided for in the preamble to Directive 2011/83/EU, which states that the consumer should only handle and inspect the delivered goods in the same manner as he would be allowed to do in a shop (e.g. they can try on clothes, but should not wear them). Another change which is positive for the traders is an unambiguous confirmation of the issue of the consumer s responsibility for diminishing the value of the good. According to the previous regulations, the possi- 73

PRAWO LAW wyegzekwowania. Przedsiêbiorca powinien jednak pamiêtaæ, e ¹danie zap³aty odpowiedniego odszkodowania jest zale ne od wczeœniejszego poinformowania konsumenta o prawie odst¹pienia od umowy. Mo na zaoszczêdziæ na zwrotach kosztów wysy³ki Niew¹tpliwym plusem nowej ustawy jest odpowiednie usystematyzowanie i doprecyzowanie kwestii rozliczeñ z konsumentami, które w praktyce dotychczas budzi³y mniej lub bardziej uzasadnione w¹tpliwoœci. Nowa ustawa rozstrzyga jednoznacznie, e przypadku odst¹pienia od umowy przez konsumenta, przedsiêbiorca jest zobowi¹zany zwróciæ cenê towaru oraz koszty jego dostarczenia do konsumenta, natomiast bezpoœrednie koszty odes³ania towaru do przedsiêbiorcy ponosi konsument. Przedsiêbiorcy powinni jednak e zadbaæ o odpowiednie poinformowanie o obowi¹zku poniesienia przez konsumenta kosztów odes³ania towaru w regulaminie lub na swojej stronie internetowej. Ponadto, je eli konsument wybierze inny sposób dostarczenia ni najtañszy z oferowanych (np. przesy³kê kuriersk¹ zamiast zwyk³ej przesy³ki pocztowej), przedsiêbiorca nie jest zobowi¹zany do zwrotu ró nicy kosztów zwi¹zanych z szybszym czy te pewniejszym sposobem dostarczania towaru. Koniec zakazu przedp³aty Zgodnie z poprzednio obowi¹zuj¹c¹ ustaw¹ nie mo na by³o nak³adaæ na konsumenta obowi¹zku zap³aty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem œwiadczenia. Aby sprostaæ temu zakazowi, sklepy internetowe oferowa³y wœród dostêpnych bility of claiming damages from the consumer for too extensive use of the returned product was very difficult to enforce in practice (despite it being confirmed by CJEU). However, the trader should remember that in order to seek compensation it is necessary to previously inform the consumer about the right to withdraw from the contract. It is possible to save on the costs of delivery A major advantage of the new Act is the fact that it properly systematises and clarifies the issues of settlements with consumers, which in practice had raised more or less justified doubts. The new Act clearly states that in the case of a withdrawal from the contract by the consumer, the trader is obliged to reimburse the price of the product and the costs of deliv- 74

PRAWO LAW konsumentowi metod rozliczenia tzw. p³atnoœæ za pobraniem. Us³ugodawcy internetowi byli w tym zakresie w zdecydowanie gorszej sytuacji, gdy jedynym teoretycznie zgodnym z prawem rozwi¹zaniem by³o w ich przypadku najpierw zrealizowanie us³ugi, a nastêpnie domaganie siê p³atnoœci, co z biznesowego punktu widzenia by³o po prostu nieracjonalne. Nowelizacja uchyli³a omawiany zakaz, w zwi¹zku z czym us³ugodawcy internetowi mog¹ spaæ spokojniej, a w³aœciciele sklepów internetowych mog¹ rozwa yæ, czy rzeczywiœcie chc¹ swoim u ytkownikom oferowaæ p³atnoœæ za pobraniem jako jeden z dostêpnych sposobów p³atnoœci. Nowy model odpowiedzialnoœci za jakoœæ rzeczy Wraz z wejœciem w ycie nowej ustawy dokona³a siê rów- ery, but it is the consumer who pays for sending the product back to the trader. Nevertheless, traders should ensure that consumers have been informed via the Terms and Conditions or the website about the obligation to bear the direct cost of returning the goods. Furthermore, the trader shall not be required to reimburse the supplementary costs, if the consumer has expressly opted for a type of delivery other than the least expensive type of standard delivery offered by the trader (e.g. courier delivery instead of a regular postal item). End of the pre-payment ban According to the previous Act, it was impossible to oblige the consumer to pay the price or remuneration before the delivery of the goods or the performance of the service. In order to deal with this ban, online stores offered the consumer the cash on delivery payments among other payment options. Internet service providers were in the worst situation, as the only legal solution was to deliver services first and require payments later, which is just irrational from the business point of view. The amendment has waived the above-mentioned ban, thus allowing the internet service providers to sleep peacefully and the owner of online stores to consider if they really want to offer their users the cash on delivery payment as one of the possible options. New model of responsibility for product quality With the coming of the new act into force, the consumer sales directive has been reimplemented by moving the provisions regarding the responsibility for the quality of the product sold to the consumer from a separate Act to the Civil Code. Currently, there is one regime of responsibility for defects in sold goods, based on the implied warranty (rêkojmia). There have been some major changes in this respect, among others, the so-called single repair rule was introduced. According to the previous regulations, if the product did not comply with the contract, the consumer could ask for free repair or replacement of the product, unless repair or replacement were impossible or required excessive costs. In practice, this meant that unless repairing or replacing the product was impossible and did not result in excessive costs, they could be made multiple times, which often was troublesome for the consumer. The new provisions limit the possibility of performing multiple repairs. Currently, if the product has a defect, the buyer can require a price reduction or withdraw from the contract, unless the seller repairs or replaces the product immediately and without causing excess inconveniences to the buyer. However, this restriction does not apply if the product has already been replaced or repaired. This means that the trader can replace or repair the product only once and in the case of any additional defect of the product (even of a different nature) they will have to accept the consumer s demand to withdraw from the contract and reimburse the price. 75

PRAWO LAW nie ponowna implementacja dyrektywy o sprzeda y konsumenckiej poprzez przesuniêcie przepisów dotycz¹cych odpowiedzialnoœci za jakoœæ rzeczy sprzedawanej konsumentowi z odrêbnej ustawy do kodeksu cywilnego. W chwili obecnej obowi¹zuje jeden re im odpowiedzialnoœci za wady rzeczy oparty na instytucji rêkojmi. W tym zakresie nast¹pi³y pewne istotne zmiany m.in. wprowadzenie zasady tzw. jednokrotnej naprawy. W poprzednim stanie prawnym, je eli towar by³ niezgodny z umow¹, konsument móg³ ¹daæ jego nieodp³atnej naprawy lub wymiany, chyba e naprawa lub wymiana by³y niemo liwe lub wymaga³y nadmiernych kosztów. W praktyce oznacza³o to, e o ile naprawa lub wymiana by³y mo liwe lub nie spowodowa³y powstania wygórowanych kosztów, mo na ich by³o dokonywaæ wielokrotnie, co czêsto by³o bardzo uci¹ liwe dla konsumenta. Nowe przepisy ograniczaj¹ mo liwoœæ dokonywania wielokrotnych napraw. Obecnie, je eli rzecz ma wadê, kupuj¹cy mo e ¹daæ obni enia ceny lub od umowy odst¹piæ, chyba e sprzedawca niezw³ocznie i bez nadmiernych niedogodnoœci dla kupuj¹cego rzecz wymieni lub naprawi. Ograniczenie to nie ma jednak zastosowania, je eli rzecz by³a ju wymieniana lub naprawiana. Oznacza to, e przedsiêbiorca mo e wymieniæ lub naprawiæ rzecz tylko raz, a w przypadku ka dej kolejnej wady towaru (nawet o innym charakterze) bêdzie musia³ zaakceptowaæ ¹danie konsumenta o odst¹pieniu od umowy i zwrocie ceny. Przemys³aw Walasek jest partnerem w kancelarii TaylorWessing e n w c w Warszawie i kieruje dzia³em w³asnoœci intelektualnej. Doradza najwiêkszym spó³kom gie³dowym i innym znacz¹cym, miêdzynarodowym firmom, w szczególnoœci koncentruj¹c siê na aspektach prawa autorskiego, znakach towarowych, prawie mediów i prawie konkurencji. Posiada bogate doœwiadczenie w doradzaniu klientom w zakresie wszystkich aspektów prawnych dotycz¹cych e-biznesu, nowych technologii, praw autorskich, w tym przedsiêbiorcom specjalizuj¹cym siê w obrocie on-line. Reprezentuje klientów w sprawach dotycz¹cych domen internetowych i naruszenia kodowanych systemów bezpieczeñstwa TV. Zajmuje siê tak e œwiadczeniem us³ug prawnych w zakresie transakcji handlowych i wspieraniu istotnych kwestii korporacyjnych. Jest autorem wielu publikacji z zakresu prawa w³asnoœci intelektualnej, IT, e-biznesu jak równie prelegentem na konferencjach poœwiêconych tej tematyce. Przemys³aw Walasek is Partner at TaylorWessing e n w c in Warsaw and he is responsible for Intellectual Property Department. He specialises in copyrights, e-business and corporate issues. He has extensive experience in advising clients regarding all legal aspects of e-business, new technologies, copyrights, including entrepreneurs specialising in on-line. He represents clients in cases regarding internet domains and breaches in coded TV security systems. He also provides legal services regarding commercial transactions and supports relevant corporate issues. He is not only an author of various publications regarding Intellectual Property Law, IT and e-business but also Przemek is a lecturer at many relevant and topical conferences. Marta Tuzimek-Wiœniewska jest prawnikiem w kancelarii TaylorWessing e n w c w Warszawie i wspiera klientów w zakresie prawa ochrony konsumentów, prawa w³asnoœci intelektualnej, prawa farmaceutycznego oraz ochrony danych osobowych. Jej doœwiadczenie obejmuje kompleksowe doradztwo prawne w zakresie prawa nowych technologii oraz ochrony konsumentów, w tym sporz¹dzanie regulaminów œwiadczenia us³ug drog¹ elektroniczn¹ oraz polityk prywatnoœci. Ponadto, zajmuje siê kwestiami zwi¹zanymi ze zwalczaniem nieuczciwej konkurencji oraz ocen¹ prawn¹ dzia³añ marketingowych w sektorze ochrony zdrowia oraz opiniowaniem reklamy produktów leczniczych i suplementów diety. Marta doradza równie klientom w sprawach zakresu ochrony danych osobowych, prawa w³asnoœci przemys³owej i rejestracji znaków towarowych. Zajmuje siê tak e bie ¹c¹ obs³ug¹ korporacyjn¹ klientów kancelarii. Marta Tuzimek-Wiœniewska is an Associate and member of Intellectual Property team at TaylorWessing e n w c in Warsaw. She specialises in corporate, pharmaceutical and intellectual property law. Her experience encompasses complex legal advice in the field of new technologies and consumer rights including drafting general terms & conditions of internet services and privacy policies. Moreover she deals with issues related to unfair competition and legal assessment of advertising of medicinal products and dietary supplements. Marta also advises in relation to data protection, protection of Intellectual property rights and registration of trademarks. In addition, her area of expertise also includes corporate matters related to day-to-day activity of clients. 76

PRAWO LAW PRAWO LAW Pozas¹dowe metody rozwi¹zywania konfliktów w ramach centrów handlowych Out-of-court methods of resolving disputes with respect to shopping centres Ewelina Stobiecka Nawet najlepiej wynegocjowane umowy najmu, najsprawniejszy mened erowie centrów handlowych nie s¹ w stanie zapewniæ stuprocentowej gwarancji bezkonfliktowego stosunku najmu czy te bezproblemowego prowadzenia centrum handlowego. Funkcjonowanie centrów handlowych czy innych obiektów podlegaj¹cych najmowi zwi¹zane jest z ci¹g³ym poszukiwaniem kompromisów i rozwi¹zywaniem problemów powsta³ych w ró nych obszarach dzia³ania centrum. Even the most carefully negotiated lease agreements or the best managers of shopping centres are not able to ensure a 100% guarantee of a conflict-free tenancy or unproblematic functioning of a shopping centre. Running a shopping centre or another asset subject to the tenancy is linked to a constant search for compromises and solving problems in various areas of shopping centre activity. Praktyka coraz czêœciej dostrzega wartoœæ i rolê mediacji w tego rodzaju sytuacjach, upatruj¹c w nich czêsto najszybsz¹, najtañsz¹ i najbardziej profesjonaln¹ metodê rozwi¹zywania konfliktów. Tym samym coraz czêœciej obserwuje siê klauzule mediacyjne w umowach najmu. Potencjalne Ÿród³a konfliktów w centrach handlowych Centra handlowe to czêsto platforma wielu sporów i konfliktów. O ile drobniejsze spory rozstrzygane s¹ niejednokrotnie polubownie na poziomie osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie danego centrum, o tyle wiêksze spory mog¹ zakoñczyæ siê w s¹dzie lub przed mediatorem. Jedn¹ z najczêstszych podstaw sporu jest umowa najmu, zawieraj¹ca postanowienia bêd¹ce wynikiem nieraz wielomiesiêcznych negocjacji warunkowanych przeró nymi czynnikami. Jak pokazuje praktyka jednymi z najczêstszych przyczyn In practice, the value and role of mediation in such situations are increasingly often appreciated and considered to be the fastest, cheapest and most professional way to resolve a dispute. This means that there are more and more mediation clauses in lease agreements. Potential sources of conflicts in shopping centres Shopping centres are often a field for numerous disputes and conflicts. While minor dis- 78

PRAWO LAW sporu mog¹ byæ niedookreœlone kary umowne czy te zmienne koszty tzw. wspólne lub eksploatacyjne. Inne t³o sporów to przed³u aj¹cy siê okres oddania lokalu do u ytku spowodowany problemami inwestycyjnymi centrum czy te rozliczanie kontrybucji. Spory pierwszego rodzaju powstaj¹ najczêœciej w zwi¹zku z funkcjonowaniem lub zakoñczeniem dzia³alnoœci w danym centrum. Te drugie z kolei rodz¹ siê najczêœciej jeszcze przez w³aœciwym rozpoczêciem stosunku najmu. Obydwie grupy sporów mog¹ mieæ kolosalnie negatywne skutki zarówno finansowe jak i presti owe dla obydwu stron. Kilka uwag o mediacji Mediacjê definiuje siê jako metodê rozwi¹zywania sporów putes can be often resolved amicably at the level of persons responsible for the operation of the centre, major disputes can end up in court or before a mediator. One of the most common causes of a dispute is the lease agreement and its provisions which often result from months of negotiations depending on various factors. Experience shows that one of the most frequent causes of a dispute may be unspecified contractual penalties or varying service charges. There is also the prolonged term of delivering premises for use resulting from the centre s investment problems or the issue of settling the contributions. The former is usually related to operating or terminating operations within a particular centre. The latter usually starts beforetheleaseactuallycommences. Both categories of disputes may have a colossal negative impact, both in financial and prestige terms for both parties. A few words on mediation Mediation is defined as a method of resolving disputes by means of a special kind of negotiations carried out by the parties to the dispute with the help of the neutral person the mediator. Mediation allows to resolve a dispute within a few weeks at nearly ten-times lower costs (compared to regular court proceedings). The basic qualities of mediation include its voluntary character, autonomy of the parties and impartiality of the mediator, who is chosen by the parties. Media- 79

PRAWO LAW w trybie szczególnego rodzaju negocjacji prowadzonych przez strony sporu przy pomocy neutralnej osoby mediatora. Mediacja pozwala na zakoñczenie sporu w ci¹gu kilku tygodniu przy prawie dziesiêciokrotnie ni - szych (ni w przypadku tradycyjnego procesu s¹dowego) kosztach. Do podstawowych cech mediacji nale ¹ jej dobrowolnoœæ, autonomia stron, neutralnoœæ i bezstronnoœæ mediatora, który jest wybierany przez strony. Mediacje mo na rozpocz¹æ albo na podstawie wniosku strony o przeprowadzenie mediacji (za zgod¹ drugiej strony) najczêœciej w ramach profesjonalnego oœrodka mediacji (o czym poni- ej) lub te na podstawie skierowania stron do mediacji przez s¹d, co ma miejsce w sytuacji, kiedy dany spór jest ju na etapie postêpowania s¹dowego. Istotnym elementem mediacji, jest osoba mediatora, która co do zasady wybierana jest przez strony za wyj¹tkiem sytuacji, gdy do mediacji kieruje s¹d. Mediatora obowi¹zuje bezwzglêdna zasada poufnoœci i co wa ne, mediator nie mo e byæ s³uchany jako œwiadek w postêpowaniu cywilnym, chyba e tion can start either pursuant to a motion of a party to start mediation (upon the consent of the other party) usually within a professional mediation centre (see below) or pursuant to a court order referring the parties to mediation, which takes place when the dispute is already at the stage of proceedings before the court. The mediator is an essential element of mediation; in principle the mediator should be chosen by the parties, with the exception of the court order. The mediator is bound by an absolute confidentiality principle; what is important is that the mediator cannot become a witness in civil proceedings, unless both parties expressly agree. In the case of a failure of mediation, the parties to the ensuing civil proceedings will not be able to invoke circumstances revealed in the course of mediation, particularly proposals of mutual concessions. The settlement worked out is signed not only by the mediator, but also by the parties. A settle- Kalkulacjê kosztów podawan¹ przez ten oœrodek (MCM) dla sporu o wartoœci 400.000 z³. Koszt S¹d Mediacja Koszty wstêpne Obs³uga prawna procesu / Postêpowanie mediacyjne 20.000 z³ wpis s¹dowy + inne op³aty (np. t³umaczenia) godzino (min. ok. 40.000 z³) 1.000 z³ od ka dej ze stron = 2.000 z³ 5.000 z³ za sesje mediacyjn¹ (w sumie 5 godzin sesji wspólnej i indywidualnych) Koszty strony przeciwnej min. 7.200 z³ 0 Koszt bieg³ego ok. 2.500 z³ 0 Egzekucja komornicza ok. 2.000 z³ 0 (zazwyczaj niepotrzebna gdy strony same realizuj¹ zapisy ugody) ¹czne koszty podstawowe min. 71.700 z³ ok. 7.000 z³ Wiêcej na temat mediacji gospodarczej mo na dowiedzieæ siê na www.mcm.org.pl 80

PRAWO LAW obie strony wyraÿnie siê na to zgodz¹. W przypadku fiaska mediacji, strony w ewentualnym dalszym postêpowaniu cywilnym nie bêd¹ te mog³y powo³ywaæ siê na okolicznoœci ujawnione w toku mediacji, a w szczególnoœci na propozycje wzajemnych ustêpstw. Ewentualna wypracowana ugoda podpisywana jest jednak nie tylko przez mediatora, ale i przez strony. Ugoda zawarta przed mediatorem dla swej pe³nej skutecznoœci i egzekwowalnoœci podlega zatwierdzeniu przez s¹d. Taka ugoda podobnie jak wyrok s¹du mo e byæ dalej egzekwowana przez komornika. S¹d mo e jednak odmówiæ zatwierdzenia ugody zawartej przed mediatorem, jeœli ugoda taka by³a sprzeczna z prawem i zasadami wspó³ ycia spo³ecznego albo zmierza³a do obejœcia prawa, a tak e gdyby treœæ ugody by³a niezrozumia³a lub zawiera³a sprzecznoœci. Mediacja a s¹d Jak podaj¹ statystyki prowadzone przez Bank Œwiatowy ment concluded before a mediator can be approved by the court for its full efficiency and enforceability. Such a settlement, as in the case of a judgement of the court, can be enforced by a court enforcement officer. However, the court can refuse approving the settlement concluded before a mediator if such settlement is in conflict with the law and the principles of social conduct or if it was aimed at circumventing the law or if the contents of the settlement were unclear or contained contradictions. Mediation and court According to statistics collected by the World Bank, commercial proceedings (between entrepreneurs) in Poland take around 540 days plus around 140 days for enforcement proceedings on average. In this reality, it is not surprising that entrepreneurs increasingly often reach for alternative methods of resolving conflicts, such as mediation. Often, this form of resolving disputes is a matter of prestige, good reputation and willingness to maintain, no matter what, the business relationship between the parties to the conflict. Undoubtedly, mediation offers a huge chance of maintaining them. The parties are given some power over the dispute. They can choose the mediator from among renowned specialists or experts in the field and have a direct influence on the time of the process. Both issues translate directly into costs of mediation, which are more predictable for the parties. An advantage of mediation is confidentiality of proceedings, which may be very important as far as protecting the company s trade secrets from the competition is concerned. The mediation process does not require evidentiary proceedings. This allows for intensive communication. Court proceedings are not so comfortable; the parties meet in the courtroom at long intervals, which is not fa- Calculation of costs presented by ICM for a dispute valued at PLN 400,000. Fee Court Mediation Preliminary costs Legal services / Mediation process PLN 20,000 of court fee + other costs (e.g. translations) hour (min. around PLN 40,000) PLN 1,000 from each of the parties = PLN 2,000 PLN 5,000 for a mediating session (a total of 5 hours of joint and individual sessions) Costs of the other party min. PLN 7,200 0 Certified expert costs. around PLN 2,500 0 Enforcement proceedings around PLN 2,000 0 (usually unnecessary, as the parties fulfil the provision of the settlement themselves) Total basic costs min. PLN 71,700 around PLN 7.000 More about commercial mediation can be found at www.mcm.org.pl 82

PRAWO LAW œredni proces gospodarczy w Polsce, a wiêc proces pomiêdzy przedsiêbiorcami, trwa oko³o 540 dni, do czego nale y doliczyæ ok. 140 dni na egzekucjê komornicz¹. W takiej rzeczywistoœci nie dziwi fakt, e przedsiêbiorcy coraz czêœciej siêgaj¹ po alternatywne metody rozwi¹zywania konfliktów, w³aœnie takie jak mediacja. Niejednokrotnie te w wyborze tej formy zakoñczenia istniej¹cego sporu ogromn¹ rolê odgrywa kwestia presti u, dobrego imienia i chêci zachowania mimo wszystko, relacji biznesowych pomiêdzy stronami konfliktu. Niew¹tpliwie bowiem, mediacja daje ogromn¹ szanse na ich zachowanie. Mediacja daje stronom pewn¹ w³adzê nad zaistnia³ym sporem. Strony mog¹ decydowaæ zarówno o osobie mediatora, wybieraj¹c wybitnych fachowców lub znawców danej bran- y jak i maj¹ bezpoœredni wp³yw na czas trwania takiego postêpowania. Obydwie te kwestie przek³adaj¹ siê na koszty postêpowania, które s¹ bardziej przewidywalne dla stron. Zalet¹ mediacji jest przy tym wy³¹czenie jawnoœci postêpowania, które z punktu widzenia tajemnic przedsiêbiorstwa mo e byæ niezwykle wa ne dla jego interesów i ochrony przez wœcibsk¹ konkurencj¹. W postêpowaniu mediacyjnym brak jest te koniecznoœci przeprowadzania postêpowania dowodowego. Daje to mo liwoœæ prowadzenia intensywnej komunikacji. Takiego komfortu nie daje postêpowanie s¹dowe, gdzie strony spotykaj¹ siê na sali s¹dowej z doœæ d³ugimi interwa³ami, co nie sprzyja komunikacji i czêsto poch³ania du o czasu. Jak pokazuje praktyka mediacja ma w stosunku do postêpowania s¹dowego jeszcze jedn¹ wartoœæ, a mianowicie wysoki poziom satysfakcji stron. W przypadku mediacji zakoñczonych ugod¹, sukces odnosz¹ obydwie strony. Warto nadmieniæ, e od niedawna funkcjonuje w Polsce Miêdzynarodowe Centrum Mediacji (www.mcm.org.pl ), powo³ane jako platforma pozas¹dowego rozwi¹zywania sporów. Oœrodek ten dysponuje przy tym mediatorami obeznanymi z bran ¹ i specyfik¹ funkcjonowania centrów handlowych w Polsce. vourable to communication and takes a lot of time. Experience shows that mediation has one more advantage over court proceedings, namely the high satisfaction level of both parties. In the case of mediation concluded with a settlement, both parties are successful. It is worth noting, that the International Mediation Centre (www.mcm.org.pl) has been recently established in Poland as a platform for resolving disputes out-of-court. The centre offers services of mediators familiar with the industry and the specificity of the shopping centre market in Poland Dr Ewelina Stobiecka jest partnerem zarz¹dzaj¹cym w TaylorWessing e n w c w Warszawie. Specjalizuje siê w rozwi¹zywaniu sporów, doradza znacz¹cym krajowym i miêdzynarodowym klientom w sprawach korporacyjnych, jak równie Real Estate & Construction. Ewelina jest certyfikowanym mediatorem gospodarczym w Polsce i Niemczech, a tak e inicjatorem i koordynatorem Miêdzynarodowego Centrum Mediacji. Ponadto jest inicjatorem projektu Investment Hub for Poland, poœwiêconego zagranicznym i polskim przedsiêbiorom, którego celem jest ustanowienie nowych inwestycji w Polsce. Ewelina jest autorem licznych publikacji o tematyce gospodarczo prawnej w prasie bran owej, mediach ogólnopolskich i zagranicznych. Jest równie uznanym ekspertem w bran y nieruchomoœci komercyjnych w Polsce, w tym wspó³autorem cyklu raportów bran ówych Retailers Guide Poland. Od 2004 jest korespondentem Banku Œwiatowego Doing dla Raport Biznes (Polska). Dr Ewelina Stobiecka is Managing Partner at TaylorWessing e n w c in Warsaw. She specialises in Dispute Resolution and also advises notable national and international clients in Corporate, as well as in Real Estate & Construction. Ewelina is a certified commercial mediator in Poland and Germany and she is the initiator and coordinator of the International Mediation Center. In addition, she is the initiator of a project namely Investment Hub for Poland, dedicated to foreign and Polish entrepreneurs, which aims to establish new investments in Poland. Ewelina is an author of numerous articles published in specialist legal and commercial publications in Poland and abroad and she is a long-standing commentator of notable business media in Poland. She is also a recognised expert of the retail industry in Poland, an author of periodic articles and publications for the retail sector, including the Retailer s Guide to Poland. In addition she is a correspondent for the World Bank for the Doing Business Report (Poland) publication since 2004. 83

NAJEMCA TENANT NAJEMCA TENANT Success story, czyli o ekspansji marek Success story, or about expansion of brands Anna Korólczyk W 2014 r. zadebiutowa³o w naszym kraju oko³o 40 nowych zagranicznych marek. Polskie brandy te coraz œmielej patrz¹ na rynki poza granicami. Marki znad Wis³y uruchamiaj¹ swoje sklepy nawet w USA czy na Bliskim Wschodzie. Ekspansja zatem trwa w najlepsze! In 2014, Poland saw débuts of about 40 new foreign brands. Polish brands are also looking eagerly at foreign markets. They are launching their stores even in the USA or in the Middle East. Expansion continues! Jak donosi opracowany przez Colliers International raport podsumowuj¹cy rynek handlowy w 2014 r., w minionym roku w Polsce swój debiut mia³o oko- ³o 40 zagranicznych marek, m.in. Desigual, Adidas NEO, Fullah Sugah, Kiehl s, Imagunarium, Kipling. Wœród nowych brandów dominowa³y marki modowe (40 proc.) oraz zwi¹zane ze zdrowiem i urod¹ (16 proc.). Zagraniczne sklepy postawi³y przede wszystkim na Warszawê (60 proc. nowych salonów). Polska atrakcyjnym rynkiem Jak zauwa a Gra yna Melibruda, dyrektor w Dziale Wynajmu Powierzchni Handlowych, JLL, Polska stanowi atrakcyjny rynek dla zagranicznych marek. W 2013 r. pojawi³o siê ok. 30 nowych marek, takich jak m.in. Louis Vuitton, Hollister, Sports Direct, Celio, Original Marines, Only, Agent Provocateur, Tape a l oeil, Bobbi Brown, Laura Ashley wylicza. 2014 by³ równie aktywny stwierdza dyrektor z JLL. Swoj¹ dzia³alnoœæ rozpoczê³y m.in. Inside, Olimp Live and Fight, Gattinoni Roma, Devred 1902, Sinequanone, Undiz czy Twin-Set, Kiko-Milano i wiele innych wymienia. Gra- yna Melibruda zwraca te uwagê, e w minionym roku regularne sklepy w Polsce otworzy³a równie hiszpañska marka Desigual, która wczeœniej sprawdza³a mo liwoœci naszego rynku poprzez sprzeda w centrach wyprzeda owych. Ciekaw¹ drogê According to a Colliers International report summarizing the retail market in 2014, the previous year saw débuts of about 40 foreign brands in Poland, such as Desigual, Adidas NEO, Fullah Sugah, Kiehl s, Imagunarium or Kipling. The new brands were dominated by fashion brands (40%) and health and beauty brands (16%). Foreign stores have opened mostly in Warsaw (60% of new premises). Poland is an attractive market According to Gra yna Melibruda, Director, Retail Agency, JLL, Poland is an attractive market for foreign brands. In 2013, there were about 30 new brands, such as Louis Vuitton, Hollister, Sports Direct, 84

NAJEMCA TENANT przeszed³ Avon, który po wielu latach sprzeda y bezpoœredniej otworzy³ swój sklep w Z³otych Tarasach, a teraz poszukuje równie lokali na ulicach handlowych wyjaœnia Melibruda. Szymon ukasik, Associate w Dziale Powierzchni Handlowych Cushman & Wakefield, stwierdza, e polski rynek, bêd¹c czasem zbyt ciasny dla firm rodzimych, nadal jest ciekaw¹ destynacj¹ z potencja³em dla marek zagranicznych. W 2015 r. pierwsze sklepy otworzy w Polsce SuperDry i Decimas, a w 2013 r. pierwsze sklepy otwiera³ SportsDirect.com, na krótko przed tym Toys R Us wymienia ukasik. W Polsce mamy grupê oko³o 300 najemców zagranicznych, z których du a czêœæ siê rozwija, jednak nadal jest miejsce na kolejne marki, dziêki którym krajobraz handlowy jest coraz ciekawszy, a klient ma wiêkszy wybór podsumowuje dzia³ania zagranicznych najemców na polskim rynku handlowym specjalista z Cushman & Wakefield. Fot. Salon Kazar w Dubaju Celio, Original Marines, Only, Agent Provocateur, Tape a l oeil, Bobbi Brown or Laura Ashley, she said. 2014 was an active year as well, she added. It saw the launches of Inside, Olimp Live and Fight, Gattinoni Roma, Devred 1902, Sinequanone, Undiz ortwin-set, Kiko-Milano and many others. Gra yna Melibruda also pointed out that last year, the Spanish brand Desigual, which previously had checked possibilities of the Polish market through sales in factory outlet centres, opened its regular stores in Poland. Avon also has an interesting story; after many years of direct sales, it opened its store in Z³ote Tarasy and is now also looking for venues in high streets, Melibruda explained. Szymon ukasik, Associate, Retail Agency, Cushman & Wakefield, observed that the Polish market, which is often too cramped for domestic businesses, is still an interesting destination with potential for foreign brands. In 2015 SuperDry and Decimas are going to open their first stores in Poland, while 2013 saw the opening of the first SportsDirect.com shops, short before the roll out of Toys R Us, ukasik said. In Poland, there are around 300 foreign tenants, a lot of whom continue to develop actively; however, there is still space for new brands, which make the retail landscape more and more interesting and provide the customers with greater choice, he said. Why Poland Our country is a very interesting market for retail chains, said ukasik. It has a population of nearly 40 million, eight major agglomerations and a practically saturated retail market. This allows to precisely determine its potential: how many stores can be opened and what turnover to expect, he explained. He also noted that Poland is well located in the map of Europe and every company may open its headquarters with logistics here and then continue to expand to other CEE countries. New brands entering Poland know what potential they are dealing with. The representative of Baldinini and Pollini revealed that brands still perceive the Polish market as a good space for distribution. It is not always easy, because of a small group of consumers who our products are directed at, he said. Expansion is always related to close observation of the customer needs, both aesthetic and functional. How we cater to those needs, compared to the price, decides about the success, he added. The representative of Italian footwear brands entering the Polish market observed that the 85

NAJEMCA TENANT Dlaczego nad Wis³¹ Nasz kraj jest bardzo ciekawym rynkiem dla firm sieciowych mówi ukasik. To prawie 40 milionów ludzi, osiem du ych miast i w zasadzie nasycony powierzchni¹ handlow¹ rynek. Dziêki temu mo na precyzyjnie okreœliæ potencja³ liczbowo, czyli ile sklepów mo na otworzyæ i na jakie obroty liczyæ wyjaœnia. Zauwa a te, e Polska jest te dobrze zlokalizowana na mapie Europy i ka da firma mo e otworzyæ tu swoje g³ówne biuro wraz z logistyk¹, a potem rozszerzaæ pole dzia³ania na kolejne kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej. Nowe marki, wchodz¹ce do Polski, wiedz¹, z jakim potencja³em maj¹ do czynienia. Przedstawiciel brandów Baldinini i Pollini zdradza, e marki ci¹gle upatruj¹ rynek, jakim jest Polska, jako dobr¹ przestrzeñ do dystrybucji. Nie zawsze jednak jest to ³atwe ze wzglêdu na w¹sk¹ grupê konsumentów, do jakiej s¹ kierowane poszczególne produkty mówi. Tutaj ekspansja zwi¹zana jest z baczn¹ obserwacj¹ potrzeb klientów, zarówno tych estetycznych, jak i u ytkowych. Stopieñ ich zaspokojenia w relacji do ceny decyduje o sukcesie dodaje. Przedstawiciel wchodz¹cych na polski rynek w³oskich marek obuwniczych zauwa a, e najczêœciej miejscem startowym dzia³añ jest Warszawa, upatrywana jako miasto z najwiêksz¹ si³¹ nabywcz¹. W przypadku Baldinini i Pollini zaczynano od warszawskiego CH Klif. Z otwarciem salonu b¹dÿ pojawieniem siê marki w butiku multibrandowym zaczynaj¹ siê dzia³ania PR-owe i marketingowe. Z czasem mar- most popular starting place is Warsaw, which is considered to be a city with the highest purchasing power. In the case of Baldinini and Pollini, it all started in CH Klif in Warsaw. With the opening of a store or the roll out of a brand in a multi brand boutique, PR and marketing activities start. Over time, a brand starts appearing in other large cities, usually accompanied by other brands in multi brand stores. It gradually increases its offer and, if its position is strong enough, it looks for space where it can start to exist as a mono brand, the representative of Italian brands from CH Klif explained. Local development matters as well Another expansion to be seen in the retail market in Po- Fot. Salon Reserved w Recklinghausen, Niemcy 86

NAJEMCA TENANT Fot. Reserved Flagship store, Budapest, Wêgry ka pojawia siê w innych du ych miastach, najczêœciej w towarzystwie innych, w salonach multibrandowych. Sukcesywnie zwiêksza sw¹ ofertê i, jeœli jej pozycja jest wystarczaj¹co silna, wówczas szuka przestrzeni, na której mo e zaistnieæ jako monobrand wyjaœnia przedstawiciel w³oskich marek z CH Klif. Rozwój lokalny te siê liczy Na rynku handlowym w Polsce mo na zaobserwowaæ te ekspansjê rodzimych marek. Uruchamiane s¹ kolejne salony w³asne, jak równie te oparte na franczyzie. ukasz Tyrakowski, szef projektu franczyzowego marki Gatta, przyznaje: Chcielibyœmy, aby w przysz³oœci w³aœnie salony partnerskie sta³y siê form¹ rozwoju ich dzia³alnoœci, ale tak e sposobem dla osób przedsiêbiorczych i szukaj¹cych rzetelnego biznesu na rozwój swojej dzia³alnoœci przy naszym udziale mówi, dodaj¹c przy tym, e w bie ¹cym roku Gatta planuje otworzyæ jeszcze kilka salonów w³asnych oraz oko³o piêciu franczyzowych. Tyrakowski przyznaje te, e najchêtniej nowe sklepy lokalizuj¹ w du ych centrach handlowych, gdzie klientów przyci¹gaj¹ zró - nicowane marki. Rozwój polskich marek jest na przestrzeni ostatnich lat bardzo widoczny. W 2007 r. dysponowaliœmy 40 salonami w³asnymi. Przez kilka lat otwieraliœmy oko³o 20 placówek rocznie i obecnie posiadamy przesz³o land is that of domestic brands. Own stores as well as those based on the franchise are being opened. ukasz Tyrakowski, the head of Gatta franchise project, admitted: We would like partner stores to become a form of expansion, but also a way to develop one s own business with our participation for people with entrepreneurial skills looking for a reliable business, he said, adding that Gatta was going to open a few more own stores and about five franchise stores this year. Tyrakowski admitted that Gatta usually opens its new stores in large shopping centres, where customers are attracted by diversified brands. The expansion of Polish brands throughout the past few years is clearly visible. In 2007, we had around 40 own stores. For a few years, we have been opening about 20 location a year and now we have over 120 stores across Poland, said ukasz Tyrakowski from Gatty. Zbigniew Inglot, Chairman of the Supervisory Board of INGLOT, pointed out that the brand has been recording constant and stable growth for the past few years. The company opens around 70 new locations a year, he added. Going out into the world Polish brands are bolder when it comes to expanding abroad. Moreover, some of them achieve spectacular successes in this field. Gra yna Melibruda from JLL noted that when reaching optimum of development in the Polish market, some Polish brands start looking at foreign markets. Firms decide to expand abroad when 88

120 salonów w Polsce podsumowuje ukasz Tyrakowski z Gatty. Zbigniew Inglot, przewodnicz¹cy Rady Nadzorczej INGLOT, zaznacza, e marka od kilku lat odnotowuje sta³y, stabilny rozwój. Firma otwiera oko³o 70 nowych lokacji w ci¹gu roku dodaje. Wyjœcie w œwiat Polskie marki coraz odwa niej myœl¹ o ekspansji poza granice kraju. Co wiêcej, niektóre z nich osi¹gaj¹ spektakularne sukcesy. Gra yna Melibruda z JLL zauwa a, e niektóre polskie marki w momencie osi¹gniêcia na rodzimym rynku optimum rozwoju faktycznie zaczynaj¹ przygl¹daæ siê rynkom zagranicznym. Firmy podejmuj¹ siê ekspansji poza granice kraju, kiedy ich sytuacja w Polsce jest bardzo stabilna t³umaczy. Na rynkach zagranicznych debiutuj¹ najsilniejsi polscy gracze, czego najlepszym przyk³adem s¹ marki modowe z grupy LPP oraz firma obuwnicza CCC wymienia. Szymon ukasik z C&W przypomina, e sklepy CCC mo na znaleÿæ w 13 krajach (w tym w Niemczech, Turcji, Rosji i Chorwacji), a LPP posiada ju oko³o 1500 salonów w 13 krajach. Aktywny na zagranicznym rynku obuwniczym jest równie Kazar, który planuje ekspansjê na Bliskim Wschodzie wyjaœnia dyrektor z JLL. Melibruda zwraca te uwagê na firmê 4F, która po szybkiej karierze w Polsce przygl¹da siê krajom nadba³tyckim. Z kolei inna firma, spoza bran y modowej s³ynna marka kosmetyków kolorowych Inglot mo e mówiæ o prawdziwym success story przyznaje Gra yna Melibruda. A Szymon ukasik z Cushman & Wakefield dodaje: Firma Inglot, znana doskonale zarówno specjalistom od najmu, jak i konsumentom, nie ogranicza siê do takich rynków jak USA czy Irlandia, siêga o wiele dalej i posiada sieæ sprzeda y w tak ciekawych miejscach, jak RPA, Arabia Saudyjska, Kuwejt, Azerbejd an czy Peru. Marka Inglot to rzeczywiœcie napawaj¹cy dum¹ przypadek. Firma mo e pochwaliæ siê otwarciami w bardzo odleg³ych od Polski, egzotycznych miejscach, takich jak Nowa Kaledonia lub Reunion Islands, a tak e w presti owych lokacjach, jak najnowszy salon w Rzymie przy Via del Corso. Wtym roku planowanych jest kilkadziesi¹t otwaræ zarówno w krajach, gdzie marka jest ju obecna, jak równie w zupe³nie nowych miejscach np. w Pakistanie i Szwecji, a w 2016 roku w Egipcie. Plany przewi-

NAJEMCA TENANT duj¹ równie rozwój na rynku niemieckim (Berlin, Ulm) zapowiada Zbigniew Inglot. W Polsce si³a Zarówno rodzime brandy, rozwijaj¹ce siê lokalnie, i te stawiaj¹ce kolejne albo dopiero pierwsze kroki poza granicami naszego kraju, jak równie zagraniczne marki, które wybra³y Polskê na miejsce swojej ekspansji, s¹ potwierdzeniem tezy, e nasz rynek handlowy ma siê naprawdê nieÿle. Nie ma tu tylu pustostanów, jak w przypadku nieruchomoœci biurowych, a rynek, mimo e nasycony, chêtnie przyjmuje kolejne marki, koncepty i otwiera siê na nowoœci. Mo na wiêc pokusiæ siê o stwierdzenie, e w polskim handlu drzemie potê na si³a, któr¹ trzeba tylko odpowiednio zbudziæ. Fot. Sports Direct w Pasa u Tesco Górczewska their situation in Poland is very stable, she explained. The strongest Polish players have made their débuts on foreign markets, as illustrated by the examples of fashion brands from the LPP group and the footwear brand CCC, she said. Szymon ukasik from C&W added that CCC stores can be found in 13 countries (including Germany, Turkey, Russia and Croatia), while LPP has around 1,500 stores in 13 countries. Another active player in the foreign footwear market is Kazar that is going to expand to the Middle East, said the director from JLL. Melibruda also pointed out to 4F that, following its quick career in Poland, is looking at the Baltic States. Another company from outside the fashion industry, namely the famous colour cosmetics brand Inglot, has already become a true success story, said Gra yna Melibruda. Szymon ukasik from Cushman & Wakefield added: Inglot, which is well known both to lease specialists and consumers, does not want to be limited to markets such as the USA or Ireland and reaches far beyond them; it has a retail network in locations as interesting as RSA, Saudi Arabia, Kuwait, Azerbaijan or Peru. Inglot truly is an example to take pride in. The company can boast openings in really remote, exotic locations, such as New Caledonia or Reunion Islands as well as in prestigious destinations, such as its newest store in Rome in Via del Corso. This year, there are several dozens of openings in the pipeline, both in the countries where the brand is already present and in completely new locations such as Pakistan and Sweden or Egypt (in 2016). The plans are to develop in the German market as well (Berlin, Ulm), said Zbigniew Inglot. Poland rules! Both domestic brands, which develop locally, and those that make their further or first steps abroad as well as foreign brands which have chosen to expand in Poland, confirm the thesis that the Polish retail market is doing really well. There are not as many vacancies as in the case of office assets and the market, even though it is saturated, accepts new brands and concepts and is open to novelties. One could say that there is a great potential in Polish retail, which only needs to be properly stimulated. 90

NAJEMCA TENANT NAJEMCA TENANT Atrakcyjnoœæ podatkowa krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej Fiscal attractiveness of Central and Eastern European countries Krzysztof Kaczmarek, Remigiusz Fijak Po dwudziestu piêciu latach od upadku muru berliñskiego kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej (CEE Central and Eastern Europe) sta³y siê niezwykle wa nym punktem na inwestycyjnej mapie Europy i œwiata. Twenty-five years after the fall of the Berlin Wall Central and Eastern Europe (CEE) countries are once again an important point on the investment map of Europe and the whole world. Kraje te poczyni³y ogromny postêp w rozwoju swoich gospodarek i tworzeniu nowych instytucji przez ostatnie æwieræwiecze. Ci¹g³y nap³yw inwestorów zagranicznych do regionu korzystnie wp³ywa na koniunkturê tych krajów, jak równie sprzyja rozwojowi rodzimych firm, które wspó³dzia³aj¹ z zagranicznymi inwestorami, a w niektórych dziedzinach tak e udanie z nimi konkuruj¹. Co jednak sprawia, e CEE jest regionem budz¹cym szczególne zainteresowanie inwestorów zagranicznych? Czynników sukcesu w tym zakresie wiele. Od naturalnych, takich jak po³o- enie geograficzne bêd¹ce idealnym miejscem na nawi¹zywanie kontaktów z Bliskim Wschodem i Azj¹, z dostêpem do Adriatyku, Ba³tyku, Morza Czarnego oraz Morza Œródziemnego, przez dostêpnoœæ wykwalifikowanych i wykszta³conych pracowników, których koszty zatrudnienia s¹ relatywnie niskie w porównaniu do Europy Zachodniej, po inicjatywy podejmowane przed rz¹dy pañstw CEE, które na ró ne sposoby zachêcaj¹ do inwestowania w ich krajach. Inwestorzy wskazuj¹, e w³aœnie koszty pracy, stawki podatkowe, dostêpnoœæ zachêt inwestycyjnych s¹ dla nich najistotniejszymi czynnikami przemawiaj¹cymi za podjêciem inwestycji w danym kraju. Znaczenie ma tak e stabilna sytuacja polityczna oraz cz³onkostwo wiêkszoœci krajów regionu w Unii Europejskiej. Kraje regionu, które nie s¹ jeszcze cz³onkami Unii Europejskiej, s¹ natomiast oficjalnymi kandydata- These countries have made a dynamic growth in their economies and the creation of new institutions over the past quarter of a century. Continuous influx of foreign investors has not only a positive impact on the economic situation of these countries but it also promotes the development of domestic companies which cooperate with foreign investors and, in some economic areas, compete with them successfully. What makes the CEE region interesting to foreign investors? There are many factors which cause that extensive interest of the investors, from the geographical location supporting the establishment of contacts with the Middle East and Asia, with access to the Adriatic, Baltic, Black Seas and the Mediterra- 92

NAJEMCA TENANT mi, jak np. Serbia, Albania, Czarnogóra, Macedonia. Wszystko to sprawia, e kraje CEE uznawane s¹ obecnie za najbardziej atrakcyjn¹ lokalizacjê zaraz po Europie Zachodniej i maj¹ szansê staæ siê ekonomiczn¹ si³¹ napêdow¹ dla Europy. Inwestorzy dostrzegaj¹ bowiem korzystne systemy podatkowe, dostêpn¹ grupê wykszta³conych, relatywnie niedrogich pracowników i ogromny potencja³ na rynku. Przez wiele lat du a liczba miêdzynarodowych firm podjê³a decyzjê o inwestowaniu lub zmianie lokalizacji na CEE. Tym samym kraje CEE stanê³y przed ogromnymi mo liwoœciami pozyskania inwestorów i st¹d zaczê³y mocno rywalizowaæ miêdzy sob¹ o przyci¹gniêcie inwestorów na swoje podwórka. Nale y jednak pamiêtaæ, e ka dy z krajów CEE ma ró ne sposoby zachêt dla inwestorów. Inwestorzy powinni mieæ na uwadze, e przyjête rozwi¹zania w zakresie systemu zachêt w ka dym kraju maj¹ inny wymiar i inny charakter. Koszty pracy Jednym z istotniejszych czynników branych pod uwagê przez inwestorów s¹ koszty pracy. Kraje CEE wypadaj¹ w tym zakresie zdecydowanie lepiej ni kraje Europy Zachodniej. Ró nice w kosztach zatrudnienia pracowników s¹ na tyle istotne, e inwestorzy, szczególnie w bran- ach produkcyjnych, nie mog¹ ich lekcewa yæ. Na koszty pracy sk³adaj¹ siê nie tylko wynagrodzenia wyp³acane pracownikom, lecz tak e pozap³acowe koszty, g³ównie sk³adki na ubezpieczenia spo³eczne op³acane przez pracodawcê. nean Sea, the availability of qualified and well-educated employees whose labor costs are relatively low compared to Western Europe, to incentives offered by the governments of the CEE countries which encourage investing in their countries. Investors suggest that the availability of investment incentives, low cost of labor and tax rates are most important factors in favor of investing in a given country. Stable political situation of the CEE countries as well as membership in the European Union or official candidacy cannot be ignored, either. Countries which are not yet EU member states are official candidates, e.g. Serbia, Albania, Montenegro, Macedonia. Thanks to all of the above, CEE countries are currently regarded as the most attractive location, just after Western Europe, with a chance to become an economic driving force for Europe. Investors do notice favorable tax systems, availability of educated, inexpensive workers and a gigantic market potential. Over many years a large number of international companies have made a decision to invest or relocate to the CEE. As a consequences CEE countries were given the possibility to win investors and began to compete among themselves intensely to attract investors to their own backyard. However, all of the CEE countries established different incentives to invite the investors. Investors should note that the adopted encouragement solutions have a different dimension and a different character in each country. Employment costs One of the most important factors taken under consideration are labor costs. CEE countries present much better results than Western European countries in this respect. The differences in employment costs are significant enough for investors particularly in the manufacturing industries that they cannot be ignored. Labor costs include not only a salary paid to employees but also non-wage costs, mainly social security contributions paid by the employer. According to Eurostat data for 2013 average hourly labor costs in the 28 European Union countries is estimated at EUR 23.70 and EUR 28.20 in the euro zone. However, differences between countries are enormous. For example, in Sweden, the average hourly labor cost amounted to EUR 40.10 and in Bulgaria to EUR 3.70, which is almost 11 times less. Among the CEE countries the highest labor costs are recorded in Slovenia and amounted to EUR 15.3, which was approximately 35% less than the EU average. In other countries of the region the costs were significantly lower, e.g. in Czech Republic EUR 9.8, Poland EUR 8.1 and in Romania EUR 4.4. As compared to the European average (23.7%), non-wage labor costs in CEE countries are significantly lower, too, e.g. in Slovenia 14.7%, Bulgaria 15.8%, Croatia 15.4%, Poland 16,7%. Undoubtedly, non-wage labor costs and their significant variation among different countries can be an element of inter-country rivalry between 93

NAJEMCA TENANT Wed³ug danych Eurostatu za 2013 r. œredni godzinowy koszt pracy w 28 krajach Unii Europejskiej szacowany by³ na 23,70 euro i na 28,20 euro w strefie euro. Jednak e ró nice miêdzy poszczególnymi krajami s¹ ogromne. Przyk³adowo w Szwecji œredni godzinowy koszt pracy wyniós³ 40,10 euro, a w Bu³garii 3,70 euro, czyli prawie 11 razy mniej. Spoœród krajów CEE najwiêksze koszty pracy odnotowano w S³owenii i wynios³y one 15,3 euro, czyli by³y o ok. 35% ni sze od œredniej unijnej. W pozosta- ³ych krajach regionu koszty by³y znacznie ni sze, np. Czechy 9,8 euro, Polska 8,1 euro, Rumunia 4,4 EUR. Na tle œredniej europejskiej (23,7%), pozap³acowe koszty pracy w CEE tak e s¹ istotnie ni sze, np. S³owenia 14,7%, Bu³garia 15,8 %, Chorwacja 15,4 %, Polska 16,7%. Bez w¹tpienia to w³aœnie koszty pozap³acowe i ich zró nicowanie pomiêdzy ró nymi krajami mog¹ byæ elementem walki poszczególnych krajów o inwestorów. Szczególnie w przypadku zbli onych kosztów wynagrodzeñ brutto pracowników koszty pozap³acowe mog¹ czêsto decydowaæ o tym, e bardziej op³acalne bêdzie realizowanie inwestycji w danej lokalizacji. Przyk³adowo przy zbli onym poziomie wynagrodzeñ brutto w Polsce, na S³owacji i w Estonii to Estonia ma najwiêksze koszty pozap³acowe, a Polska najmniejsze. Co prawda, widoczny jest wzrost wynagrodzeñ w krajach CEE i prognozuje siê tak e wzrost wynagrodzeñ w CEE w kolejnych latach, jednak e na razie luka jest na tyle du a, e koszty pracy jeszcze przez wiele lat bêd¹ istotnym czynnikiem branym pod uwagê przez inwestorów. Profesjonalizm Istotne jest tak e to, e kraje CEE nie s¹ postrzegane tylko jako Ÿród³o taniej si³y roboczej, to acquire investors. Especially in the case of similar costs of employees gross remuneration, the non-wage labor costs can contribute towards the decision that investing in a given location is more profitable. To illustrate this, with a similar level of gross remuneration in Poland, Slovakia and Estonia, it is Estonia that has the highest non-wage labor costs and Poland to have the lowest. Even though the increase of remuneration in CEE countries is visible, and projected for the following years, this gap is big enough for the labor costs to be an important factor taken into consideration by investors in many years to come. Expertise It is also important that CEE countries are seen not only as a source of cheap labor, but are also appreciated due to highly educated workers, professionalism and skills in technology and 94

NAJEMCA TENANT doceniane s¹ tak e wysokie wykszta³cenie pracowników, profesjonalizm oraz umiejêtnoœci w zakresie technologii i in ynierii. Œwiadczyæ mo e o tym lokowanie w CEE tzw. centów us³ug wspólnych œwiadcz¹cych us³ugi ksiêgowe czy IT. Przyk³adowo w raporcie 2015 Top 100 Outsourcing Destinations Kraków zosta³ doceniony jako dziewi¹ta najlepsza na œwiecie lokalizacja dla rozwoju bran y nowoczesnych us³ug dla biznesu. Kraków jest jedynym miastem europejskim w pierwszej dziesi¹tce rankingu, wyprzedzanym jedynie przez miasta ulokowane w Indiach i na Filipinach. W Top 100 miast europejskich nie jest wiele, przy czym najliczniej reprezentowana jest w³aœnie CEE, np. Praga (miejsce 15.), Budapeszt (25.), Brno (29.), Warszawa (30.), Bukareszt (39.), Bratys³awa (49.), Sofia (51.), Ljubljana (53.), Wroc³aw (62.). Europa Zachodnia ma natomiast tylko piêciu przedstawicieli, wszystkich z Wysp Brytyjskich: Dublin (10.), Belfast (43.), Glasgow (64.), Cork (65.), Leeds (87.). System podatkowy O ile koszty pracy s¹ wynikiem czêsto zasz³oœci historycznych, o tyle systemy podatkowe poszczególnych krajów z CEE s¹ czêsto specjalnie projektowane, aby byæ przyjazne inwestycjom, w szczególnoœci zagranicznym, i mog¹ byæ elementem rywalizacji poszczególnych pañstw o inwestorów. W odró nieniu bowiem od podatków poœrednich obwarowanych dyrektywami unijnymi w zakresie podatków bezpoœrednich pañstwa UE maj¹ wiêcej swobody, jeœli chodzi o okreœlanie stawek podatko- engineering. Shared service centers, providing IT and accounting services, located in CEE countries are the best example of this. For example, in the 2015 Top 100 Outsourcing Destinations report, Cracow has been recognized as the ninth best location in the world for the development of modern service industry for business. Cracow is the only European city in the top ten, overtaken only by cities located in India and the Philippines. There are not many European cities in the Top 100 ranking, however the most widely represented is the CEE, e.g. Prague (15), Budapest (25), Brno (29), Warsaw (30), Bucharest (39), Bratislava (49), Sofia (51), Ljubljana (53), Wroclaw (62). Western Europe has, though, only five representatives, all from the British Isles: Dublin (10), Belfast (43), Glasgow (64), Cork (65), Leeds (87). Labor costs are a result of historical situation, but tax systems of CEE countries are often especially designed to be investment-friendly, especially foreign investment-friendly and can also be a part of a competition between given CEE countries for investors. Tax system Labor costs are a result of historical situation, but tax systems of CEE countries are often especially designed to be investment-friendly, especially foreign investment-friendly and can also be a part of a competition between given CEE countries for investors. As compared to indirect tax, regulated heavily by EU directives, EU member states have more leeway to set the rates, calculation rules and exemptions for direct tax. As a result, fiscal policies of the EC countries differ among themselves and may take differ forms in various countries. The first indicator of companies taxation level in a given country is a nominal income tax rate (CIT). The average among OECD countries amounts to approx. 24% and for EU countries more than 21%. When it comes to CEE countries, only Slovakia has a rate higher than the European average 22%. The remaining CEE countries have a CIT rate lower than the average in Europe. A 20% rate is in place in Croatia, Poland, Czech Republic and Hungary have their rate at the level of 19%, Slovenia 17%, Romania 16%, Serbia 15% and Bulgaria 10%. The 10% rate in Bulgaria is the lowest CIT rate in the whole of EU. Candidate states have their rates lower than the EU average, too: Albania and Serbia 15%, Macedonia 10%, Montenegro 9%. In some countries smaller businesses can enjoy lower rates. In Hungary companies with revenue not exceeding approx. EUR 1.6 million pay 10% tax and in Albania smallest companies only 7.5%. One could expect that businesses starting to operate, or being in the early stages of development, would pay such lowered taxes. Nominal rates in Western Europe fare worse in comparison 95

NAJEMCA TENANT wych, zasady obliczania podatku czy stosowane zwolnienia. Dziêki temu polityka fiskalna krajów Wspólnoty ró ni siê miêdzy sob¹, a w poszczególnych krajach systemy podatkowe mog¹ przybieraæ inn¹ postaæ. Pierwszym wyznacznikiem poziomu opodatkowania firm w danym kraju jest nominalna stawka podatku dochodowego (CIT). Œrednia O ile koszty pracy s¹ wynikiem czêsto zasz³oœci historycznych, o tyle systemy podatkowe poszczególnych krajów z CEE s¹ czêsto specjalnie projektowane, aby byæ przyjazne inwestycjom, w szczególnoœci zagranicznym, i mog¹ byæ elementem rywalizacji poszczególnych pañstw oinwestorów. stawka w krajach OECD wynosi ok. 24 proc., a dla krajów UE ponad 21 proc. Z krajów CEE tylko S³owacja ma stawkê wy sz¹ od œredniej europejskiej 22 proc. W pozosta³ych krajach CEE stawka CIT jest ni sza ni œrednia UE. Stawka 20 proc. obowi¹zuje w Chorwacji, 19 proc. w Polsce, w Czechach i na Wêgrzech, 17 proc. w S³owenii, 16 proc. w Rumunii, 15 proc. w Serbii, 10 proc. w Bu³garii. Stawka 10 proc. w Bu³garii jest najni sz¹ stawk¹ CIT w ca³ej Unii Europejskiej. Pañstwa kandyduj¹ce do cz³onkostwa w UE tak e maj¹ stawki ni sze ni œrednia europejska: 15 proc. Albania i Serbia, 10 proc. Macedonia, 9 proc. Czarnogóra. W niektórych krajach z ni szych stawek podatkowych mog¹ korzystaæ mniejsze firmy. Na Wêgrzech 10 proc. podatku p³ac¹ firmy, których obrót nie przekracza ok. 1,6 mln euro, a w Albanii najmniejsze firmy p³aca tylko 7,5 proc. podatku. Mo na spodziewaæ siê, e w³aœnie takie obni one podatki p³aci- ³yby firmy rozpoczynaj¹ce dzia- ³alnoœæ czy te bêd¹ce we wstêpnej fazie rozwoju. Na tym tle nominalne stawki podatkowe w Europie Zachodniej wypadaj¹ du o gorzej. Najwy sze stawki maj¹ Malta: 35 proc., Belgia: 33,99 proc., Francja: 33,33 proc. i Hiszpania: 30 proc. Stawki nominalne w Holandii i Luksemburgu, uznawanych za przyjazne jurysdykcje podatkowe, wynosz¹ odpowiednio 25 proc. i ok. 29 proc. Na Cyprze natomiast, krytykowanym przez Uniê Europejsk¹ za zbyt liberaln¹ politykê podatkow¹, stawka wynosi 12,5 proc. Nale y jednak zauwa yæ, e tak- e kraje zachodnie zauwa y³y, e wysokie podatki nie sprzyjaj¹ inwestycjom zagranicznym i mog¹ powodowaæ odp³yw kapita³u do krajów, gdzie podatki s¹ ni sze. Miêdzy innymi dlatego na obni enie podatków zdecydowa³y siê Szwecja: z 26 do 22 proc. w 2013 r., i Finlandia: z 24,5 do 20 proc. w 2014 r. Portugalia natomiast z 25 proc. w 2013 r. obni a stawkê sukcesywnie do 23 proc. w zesz³ym roku, a docelowo planowana jest obni ka do 17 19 proc. Oczywiœcie naiwne by³oby porównywanie tylko i wy³¹cznie stawek nominalnych. Ka dy kraj bowiem mo e stosowaæ odrêbne zasady opodatkowania rów- to the above. The highest rates are in Malta 35%, Belgium 33.99%, France 33.33% and Spain 30%. Nominal rates in The Netherlands and Luxembourg, taken as friendly tax jurisdictions are, accordingly, 25% and approx. 29%. Cyprus, on the hand, criticized by the EU for its too liberal fiscal policy has the rate at the level of 12.5% One needs to point out, though, that Western Countries have noticed that high rates do not aid foreign investments and can cause the migration of capital to countries with lower rates. It is one of the reasons why Sweden and Finland lowered their rates, respectively, from 26% to 22% in 2013 and from 24.5% to 20% in 2014. Portugal was lowering its rate from 25% in 2013 to 23% as of last year, with planned decrease to 17 19%. Naturally, it would be naive to compare nominal rates only. Each country can apply separate rules of taxing different income types or grant various tax reliefs. Rules of calculating tax income are important, too. In example, Poland has a broad catalogue of tax non-deductible costs which accounts for the effective taxation rate being higher. Moreover, the nominal rate is applied for all income types, whereas in some other countries some income types can be taxed in a more favorable way, e.g. interest, IP rights, which makes the effective taxation rates in countries such as Ireland, Belgium, Malta, Luxembourg, Switzerland or The Netherlands much lower than nominal rates. OECD data show that in 2012 thanks to their fiscal policy The Nether- 96

NAJEMCA TENANT nego rodzaju dochodów, czy te mo e udzielaæ ró nego rodzaju ulg podatkowych. Wa ne s¹ tak- e zasady kalkulacji dochodu podatkowego. Przyk³adowo w Polsce katalog kosztów niestanowi¹cych kosztów uzyskania przychodów jest bardzo szeroki, co sprawia, e efektywna stawka podatku wzrasta. Ponadto stawka nominalna ma zastosowanie do wszystkich kategorii dochodów, podczas gdy w niektórych krajach poszczególne kategorie dochodów mog¹ byæ korzystniej opodatkowane, np. odsetki, prawa do wartoœci intelektualnych, w efekcie czego efektywne stawki podatku w takich krajach jak Irlandia, Belgia, Malta Luksemburg, Szwajcaria czy Holandia mog¹ byæ znacznie ni sze od stawek nominalnych. Z danych OECD wynika, e w 2012 r. dziêki polityce fiskalnej Holandia i Luksemburg œci¹gnê³y do siebie 5,8 bln dolarów zagranicznych inwestycji, przy czym tylko 10 proc. œrodków trafi³o do real- lands and Luxembourg drew USD 5.8 trillion of foreign investments, with only 10% of these means going to actual sectors of economy and the rest to companies set up to limit tax liabilities. Tax incentives for investors In principle, CEE countries do not take on any practices that would make them suitable for the purposes of tax optimization only, however each country uses tax incentives whose aim is to draw investors, e.g. with tax exemptions for a given time or a favorable method of taxing a given income type. Poland has 14 special economic zones (SEZ) where the production or distribution can be undertaken with the use of OECD data show that in 2012 thanks to their fiscal policy The Netherlands and Luxembourg drew USD 5.8 trillion of foreign investments, with only 10% of these means going to actual sectors of economy and the rest to companies set up to limit tax liabilities. preferential conditions. Their aim is to support regional growth, especially by creating new workplaces as well as supporting the development of new technical and technological solutions. SSE investors can use state aid, given in the form of income tax exemptions, new investment costs exemption and / or exemption for costs connected with creating new workplaces. The Ministry of Economy states that investments in SEZs grow by PLN 215 in each second only, and that the total SEZ investment value as of end of June 2014 amounted to USD 96.5 billion. Another form of encouraging investors to invest in a given municipality are immovable

NAJEMCA TENANT nych sektorów gospodarki, a pozosta³a czêœæ do firm utworzonych w celu ograniczenia zobowi¹zañ podatkowych. Preferencje podatkowe dla inwestorów Co do zasady, kraje CEE nie stosuj¹ tego typu praktyk, które sprawia³yby, e by³yby one wykorzystywane tylko dla celów optymalizacji podatkowej, niemniej w ka dym kraju stosowane s¹ preferencje podatkowe, które maj¹ na celu przyci¹gniêcie inwestorów np. ca³kowitym zwolnieniem z podatku przez okreœlony czas czy te korzystnym sposobem opodatkowania danego rodzaju dochodów. W Polsce funkcjonuje 14 specjalnych stref ekonomicznych (SSE), w których dzia³alnoœæ produkcyjna lub dystrybucji mo e byæ prowadzona na preferencyjnych warunkach. Ich celem jest wspieranie rozwoju regionalnego, w szczególnoœci poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i rozwój nowych rozwi¹zañ technicznych i technologicznych. Inwestorzy w SSE mog¹ korzystaæ z pomocy publicznej, udzielanej w formie zwolnieñ z podatku dochodowego, z tytu³u kosztów nowej inwestycji i/lub tworzenia nowych miejsc pracy. Jak podaje Ministerstwo Gospodarki, co jedn¹ sekundê inwestycje w SSE rosn¹ o 215 z³, a ³¹czna wartoœæ inwestycji Z danych OECD wynika, e w 2012 r. dziêki polityce fiskalnej Holandia i Luksemburg œci¹gnê³y do siebie 5,8 bln dolarów zagranicznych inwestycji, przy czym tylko 10 proc. œrodków trafi³o do realnych sektorów gospodarki a pozosta³a czêœæ do firm utworzonych w celu ograniczenia zobowi¹zañ podatkowych. w SSE na koniec czerwca 2014 r. wynios³a 96,5 mld z³. Inn¹ form¹ zachêty do zainwestowania w danej gminie s¹ zwolnienia z podatku od nieruchomoœci, o których mog¹ decydowaæ w³adze gmin. Kolejn¹ form¹ wsparcia o charakterze podatkowym jest mo liwoœæ tworzenia centrów badawczo-rozwojowych (CBR), które maj¹ mo liwoœci odliczenia od podstawy opodatkowania kwoty przeznaczonej na fundusz innowacyjnoœci. Ponadto wszyscy przedsiêbiorcy nabywaj¹cy nowe technologie mog¹ dodatkowo (poza amortyzacj¹) odpisaæ od podstawy opodatkowania 50 proc. wartoœci nowych technologii, co sprawia, e inwestycja taka jest realnie tañsza o 9,5 proc. W Polsce inwestorzy mog¹ liczyæ tak e na granty rz¹dowe w ramach Programu wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla gospodarki polskiej na lata 2011 2020. Wysokoœæ wsparcia w tym zakresie zale y rodzaju inwestycji, jej wartoœci, lokalizacji oraz liczby tworzonych miejsc pracy. Podobne formy wspierania inwestycji funkcjonuj¹ tak e w innych krajach CEE, szczególnie tych najczêœciej konkuruj¹cych z Polsk¹ o pozyskanie zagranicznego inwestora, tj. w Bu³garii, Czechach, Rumunii oraz na S³owacji i na Wêgrzech. property tax exemptions that can be decided about by the municipality authorities. Yet another form of fiscal support is the possibility to create research & development centers (RDC) which can deduct the sum allocated to the innovation fund from the tax base. What is more, all entrepreneurs acquiring new technologies can additionally (beside depreciation) deduct 50% of the new technologies value from their tax base which makes such investing 9.5% cheaper. Investors in Poland can also count on government grants within the 2011 2020 Program of supporting investments with significant importance for Polish economy. Support height from this program depends on the type of investment, its worth, localization and the number of workplaces created. Similar investment support forms are in place in other CEE countries, too, especially those which compete with Poland for a foreign investor the most often, i.e. in Bulgaria, Czech Republic, Romania, Slovakia and in Hungary. Czech Republic supports investments in the manufacturing industry, research & development centersaswellasstrategicservices centers (e.g. shared services centers, call centers, data processing centers). For such investments it is possible to obtain a CIT exemption for 10 years as well as grants for new workplace creation and for the training and re-qualification of employees. Similar actions are aided in Slovakia, which supports, additionally, the tourism and transport industry. Profits re-invested in a new factory or tangible assets are 99

NAJEMCA TENANT W Czechach wspierane s¹ inwestycje w przemys³ wytwórczy, centra badañ i rozwoju oraz centra us³ug strategicznych (np. centra us³ug wspólnych, call center, centra przetwarzania danych). Dla takich inwestycji mo liwe jest uzyskanie zwolnienia z CIT do 10 lat, a tak e grantów na utworzenie nowych miejsc pracy oraz szkolenia i przekwalifikowanie pracowników. Podobne rodzaje dzia³alnoœci s¹ tak e wspierane na S³owacji, która dodatkowo wspiera bran ê transportow¹ i turystyczn¹. W Rumunii zwolnione z CIT s¹ zyski reinwestowane w now¹ fabrykê lub œrodki trwa³e. Ponadto istnieje mo liwoœci dodatkowych odpisów rzêdu 50 proc. zwi¹zanych z wydatkami na badania i rozwój. Œrodki trwa³e wykorzystywane do badañ i rozwoju mog¹ tak e byæ szybciej amortyzowane. Wêgry oferuj¹ najszerszy wybór parków przemys³owych w CEE. Inwestorzy mog¹ wybraæ z ponad dwustu dzia³aj¹cych par- CIT-exempt in Romania. Moreover, there exists a possibility for additional deductions in the height of 50% connected with research & development expenses. Tangible assets used for research & development can be depreciated faster. Hungary offers the widest choice of industrial parks among CEE countries. Investors can choose between more than 200 active parks depending on the type of business they run. Setting up in an industrial park is done under very favorable conditions. Hungary also taxes license fees for IP rights at the level of 5%. In Bulgaria, on the other hand, 60% of profits from investment in agriculture is tax exempt. Investors can also count on grants connected with creating new workplaces. EU funds Another important element used by CEE countries to tempt investors in such countries access to EU funds which can be used by investors making new investments and creating new workplaces, too. In 2014 2020 EU countries will receive nearly EUR 351 billion from the EU budget, with more than a half (EUR 167 billion) going to Poland, Croatia, Czech Republic, Hungary, Romania and Slovakia. Poland will receive as much as EUR 77.6 billion, i.e. approx. 22% of funds, the most of all EU countries. The biggest part of funds will be used for infrastructure and environment, with the rest going to investments in research & development, furthering the level of Polish education and digitalization. All of the above factors make the CEE countries an attractive investment location for foreign investors, as compared to other locations. What is more, tax- -related elements and preferences of various kinds allow the CEE countries to actively fight between each other for investors.

PREZENTACJA PRESENTATION PREZENTACJA PRESENTATION Reveal Systems partnerstwo, doradztwo, doœwiadczenie PARTNERSTWO W BIZNESIE Przez 13 lat obecnoœci na rynku Reveal zdoby³ zaufanie wielu presti owych i znacz¹cych centrów handlowych. Nasza wspó³praca z Klientami oparta jest na partnerstwie, zaufaniu i lojalnoœci. Firma postêpuje wed³ug przejrzystych zasad dobrego zarz¹dzania i cieszy siê stabiln¹ pozycj¹ na rynku. CODZIENNE DORADZTWO Nasz dzia³ techniczny codziennie wspiera dzia- ³anie zainstalowanych systemów, a nasi analitycy s³u ¹ pomoc¹ w wykonywaniu raportów, audytów oraz codziennej analizy danych. Reveal publikuje tak e raport Index Polska wraz z komentarzem eksperta, wskazuj¹cy trendy odwiedzalnoœci polskich centrów handlowych. SZEROKA GAMA PRODUKTÓW Reveal produkuje inteligentne systemy œledz¹ce œcie kê klienta w centrum handlowym przy wykorzystaniu detekcji sygna³ów z telefonów komórkowych. Ponadto tworzy system naprowadzania na wolne miejsca parkingowe dedykowany zarówno parkingom wewnêtrznym jak i zewnêtrznym, autorskie systemy zliczania oraz systemy zbieraj¹ce dane transakcyjne od najemców centrum handlowego. W ASNA LINIA TECHNOLOGICZNA Reveal posiada w³asn¹ liniê technologiczn¹, produkuj¹c¹ inteligentne systemy mierz¹ce efektywnoœæ centów handlowych i sieci sklepów. Nasze podzespo³y tworzone s¹ we wroc³awskim Parku Technologicznym, gdzie mieœci siê nasz oddzia³. Wszystkie produkty dostarczane przez Reveal s¹ zbudowane modu³owo, co oznacza ³atw¹ integracjê nawet kilku modu³ów. ROZBUDOWANY SYSTEM RAPORTUJ CY Wszystkie dane zebrane przez modu³y Reveal s¹ dostêpne on-line w czasie rzeczywistym z ka dego miejsca na œwiecie. Intuicyjny, autorski interfejs pozwala na dostosowanie raportów do aktualnych potrzeb u ytkownika. Beata Tomaœ wiceprezes Reveal Polska Sp. z o.o. Koncentrujemy siê na wspó³pracy i partnerskiej relacji z Klientami, zawsze s³u ¹c naszym doœwiadczeniem. Doradzamy przy wyborze odpowiedniego systemu dla konkretnego obiektu oraz wspólnie analizujemy kluczowe dane. www.revealsystems.co.uk 101

NAJEMCA TENANT NAJEMCA TENANT ków w zale noœci od prowadzonej przez nich rodzaju dzia³alnoœci. Za³o enie dzia³alnoœci w parku przemys³owym jest na bardzo korzystnych warunkach. Na Wêgrzech funkcjonuje tak e opodatkowanie nale noœci licencyjnych ztytu³uprawdowartoœciintelektualnych na poziomie 5 proc. W Bu³garii natomiast z podatku zwolnione jest 60 proc. zysków z inwestycji w rolnictwo. Inwestorzy mog¹ tak e liczyæ na granty zwi¹zane z tworzeniem nowych miejsc pracy. Fundusze unijne Kolejnym istotnym elementem, którym kraje CEE kusz¹ inwestorów, jest dostêp tych krajów do funduszy unijnych, z których mog¹ tak e korzystaæ przedsiêbiorcy realizuj¹cy nowe inwestycje i tworz¹cy nowe miejsca pracy. W latach 2014 2020 kraje UE otrzymaj¹ z bud etu UE ³¹cznie prawie 351 mld euro, z czego ponad po³owê (167 mld euro) otrzymaj¹ Polska, Chorwacja, Czechy, Wêgry, Rumunia i S³owacja. Polska otrzyma a 77,6 mld euro, czyli ok. 22 proc. œrodków, najwiêcej ze wszystkich pañstw UE. Najwiêcej œrodków zostanie przeznaczonych na infrastrukturê i œrodowisko, czêœæ bêdzie przeznaczona na inwestycje w badania i rozwój, podniesienie poziomu polskiej nauki i cyfryzacjê. Wszystkie powy sze czynniki sprawiaj¹, e kraje CEE s¹ atrakcyjnym miejscem inwestycji dla zagranicznych inwestorów w porównaniu do innych regionów. Kwestie podatkowe oraz ró nego rodzaju preferencje powoduj¹ przy tym, e kraje CEE aktywnie rywalizuj¹ miêdzy sob¹ o pozyskanie inwestorów. Krzysztof Kaczmarek, doradca podatkowy, partner zarz¹dzaj¹cy. Specjalizuje siê w doradztwie dla klientów z sektora nieruchomoœci komercyjnych m.in. prowadzi projekty z zakresu doradztwa transakcyjnego oraz obs³ugê procesów restrukturyzacyjnych, a tak e uczestniczy w przegl¹dach podatkowych due diligence. Jest ekspertem w dziedzinie postêpowañ podatkowych i s¹dowych. W latach 1999 2004 pracowa³ jako doradca podatkowy w Ernst & Young Polska i jako ekspert grupy Mergers & Acquisitions by³ odpowiedzialny za realizacjê licznych projektów restrukturyzacyjnych. Od lipca 2004 r. partner w Corporate Tax Consulting s.c., przekszta³conej w marcu 2005 r. w TPA Horwath Sztuba Kaczmarek Sp. z o.o. Od tego czasu pe³ni funkcjê Partnera Zarz¹dzaj¹cego w grupie TPA Horwath w Polsce. Krzysztof jest absolwentem Wydzia³u Zarz¹dzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Od 1999 roku jest licencjonowanym doradc¹ podatkowym. Krzysztof Kaczmarek, Tax Advisor, Managing Partner. He specializes in tax advisory for commercial real estate sector among others he provides tax due diligence, transaction advisory projects as well as restructuring and reorganisation processes. Krzysztof is an expert in tax proceeding. In 1999 2004 he worked as a tax advisor at Ernst & Young Polska and as the expert of the Mergers & Acquisitions group he was responsible for execution of a number of restructuring projects. Since July 2004 he has been a partner at Corporate Tax Consulting s.c. which in March 2005 was transformed into TPA Horwath Sztuba Kaczmarek Sp. z o.o. Krzysztof graduated from the Faculty of the Poznañ University of Economics. Licensed tax advisor since 1999. Remigiusz Fijak, mened er. Remigiusz jak specjalizuje siê w doradztwie z zakresu podatku VAT oraz CIT, w tym w kwestiach dotycz¹cych miêdzynarodowego planowania podatkowego oraz cen transferowych. Jest autorem wielu artyku³ów o tematyce podatkowej. Mia³ tak e okazjê prowadziæ kilkadziesi¹t szkoleñ i warsztatów o tematyce podatkowej. Remigiusz posiada ponad 10-letnie doœwiadczenie w doradztwie podatkowym, które zdobywa³ w kilku firmach doradczych w tym w Ernst & Young oraz Rödl & Partner. W 2010 r. uzyska³ uprawnienia doradcy podatkowego. Remigiusz obs³uguje klientów tak e w jêzyku niemieckim i angielskim. Uczestniczy³ w szeregu polskich oraz miêdzynarodowych szkoleniach z zakresu prawa podatkowego, np. International Tax Planning w Lizbonie i w Wiedniu. Bra³ udzia³ w projektach lub kierowa³ zespo³ami doradczymi, œwiadcz¹cymi us³ugi m.in. dla: Amica, Aquanet, Grupa DHL, E. Leclerc, Media Expert, Lidl, Panasonic, Grupa Thule, VOX. Jest absolwentem Wydzia³u Zarz¹dzania Akademii Ekonomicznej w Poznaniu o specjalizacji Finanse i Rachunkowoœæ Przedsiêbiorstw. Remigiusz Fijak, Manager. Remigiusz Fijak specialties comprise among others in VAT and CIT advisory, including issues of international tax planning and transfer prices. He is a lecturer in a number of specialized trainings. He gained the tax experience working for over 10 years in tax advisory, among others for Ernst & Young and Rödl & Partner. Since 2010 Remigiusz is the licensed tax advisor. He has a fluent command of English and German. Remigiusz participated in numerous Polish and international tax trainings in the field of tax advisory e.g. International Tax Planning in Lisbon and Vienna. Remigiusz participated in projects, also as a manager, among others for Amica, Aquanet, DHL Group, E. Leclerc, Media Expert, Lidl, Panasonic, Thule Group and VOX. He graduated from the Faculty at the Poznañ University of Economics, specializing in Finance and Accountancy of Enterprises. 102

OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW W³aœciciele centrów handlowych musz¹ wykazywaæ siê niezwyk³¹ czujnoœci¹. Po latach boomu, który najproœciej mo na by opisaæ trzema s³owami: budujemy, wynajmujemy, sprzedajemy rynek wszed³ w kolejny etap wzmo onej konkurencji. Obiekty konkuruj¹ ze sob¹ nawzajem, najemcy rywalizuj¹ o klientów, którzy przyszli do galerii, a do tego dla wszystkich konkurencj¹ jest handel on-line. O to, czy e-handel zagra a galeriom handlowym oraz jak przekonaæ klientów, eby wstali od komputera i przyszli na zakupy zapytaliœmy praktyków. Owners of shopping centres must stay vigilant. After the years of prosperity, which in short could be described in three words: we built, we lease, we sell; the market entered another stage the stage of increased competition. Assets compete with one another, tenants fight for customers who visit shopping centres and e-commerce is competition for everyone. We have asked practitioners the question whether e-commerce is a threat to shopping centres and how to convince customers to move away from their computers and come to do some shopping. W dobie dynamicznego rozwoju nowych technologii klienci dysponuj¹ szerokim wachlarzem rozwi¹zañ i narzêdzi umo liwiaj¹cych dokonywanie zakupów. In the era of a dynamic development of modern technologies, customers have a wide range of solutions and tools allowing them to shop. Korzystaj¹c z rozwi¹zañ mobilnych Using mobile solutions on na komórce, tablecie lub smar- phones, tablets or smartphones, tfonie kilkoma klikniêciami porównuj¹ oferty produktów ró nych skle- Fabrice Bansay they can compare prices of products at different stores with a few clicks pów i dokonuj¹ bardziej œwiadomych zakupów. Klienci sklepów sta- The customers of bricks-and-mortar CEO Apsys Polska SA and do more conscious shopping. CEO Apsys Polska S.A. cjonarnych s¹ jednoczeœnie klientami sklepów internetowych, a zmagania o ich pozyskanie i utrzymanie przenosz¹ siê równie w œwiat stores are at the same time clients of e-stores, and the fight to get and retain them has also moved to the virtual world. wirtualny. Multiple-channel shopping, the so-called Zakupy wielokana³aowe, tzw. omnichannel, integruj¹ce sprzeda w kana³ach online i offline, mog¹ zoptymalizowaæ procesy sprzeda owe najemców, umo liwiaj¹c im lepsze dotarcie do klientów i spe³nienie ich oczekiwañ. Jakich? Wed³ug badania firmy Forrester Consulting 73 proc. respondentów uda³oby siê do sklepu, który zamieszcza w Sieci aktualne informacje o dostêpnoœci produktów. Klienci chcieliby równie móc nabyæ produkt za poœrednictwem Internetu i odebraæ go w sklepie stacjonarnym. Oprócz samodzielnego wyszukiwania omni channel which combines online and offline sales can optimise sales processes of tenants allowing them to better reach their clients and meet their expectations. What are the latter like? According to a research by Forrester Consulting, 73% of respondents said that they would go to a store which provides current data about the product availability on the Internet. Customers would also like to buy a product online and pick it up themselves at the showroom. Apart from researching information about products on their informacji na temat produktów poprzez own using mobile devices, 61% of respondents urz¹dzenia mobilne 61 proc. respondentów ceni rekomendacje udzielane przez sprzedawców. Badania te wskazuj¹, e wprowadzanie i rozwijanie innowacyjnych rozwi¹zañ w centrach handlowych jest konieczne. Dlatego w budowanym obecnie Centrum Posnania zastosujemy m.in. aplikacjê value recommendations from shop assistants. This survey has shown that implementing and developing innovative solutions in shopping centres is necessary. This is why in the currently developed Posnania we are going to use, among others, an application with geolocalisation, digital 103

OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW z funkcj¹ geolokalizacji, mapy cyfrowe, bezp³atne Wi-Fi czy us³ugi click and collect (odbiór towaru kupionego przez Internet). Klienci mobilni zyskaj¹ tu dostêp do beaconów, informuj¹cych ich o specjalnych promocjach po wejœciu do sklepu i nawiguj¹cych do konkretnego dzia³u z poszukiwanym przez nich produktem. Tworz¹c w centrach handlowych sprzyjaj¹ce warunki do rozwoju zakupów wielokana³owych, pomo emy najemcom jeszcze lepiej docieraæ do klientów, zadowalaæ ich, a tak e wyró niaæ siê na tle konkurencji. maps, free Wi-Fi or click and collect (you collect products purchased on the Internet). Mobile customers will get access to beacons informing about special promotions when entering the store and will be led to the particular section with products they will be looking for. By creating favourable conditions for the development of omni channel we will help tenants to reach their clients and gain their trust as well as to stand out among the competition. Centra handlowe s¹ i zapewne pozostan¹ obszarem innowacyjnoœci w handlu. Miejscem, gdzie pojawiaj¹ siê nowe marki i nowe koncepty. Rosn¹ca konkurencja, zarówno pomiêdzy centrami jak i w obrêbie obiektu pomiêdzy poszczególnymi najemcami, walcz¹cymi o przyci¹gniêcie klienta, powoduje, e ten sektor rynku nieruchomoœci zmienia siê niezwykle szybko. Czysty handel ju dawno przesta³ byæ magnesem. Prze ywaliœmy okres rozwoju funkcji rozrywkowych i rekreacyjnych kina, bowling i fitness s¹ niezbêdnymi elementami oferty, jednak- e relatywnie niskie czynsze generowane z tych powierzchni stanowi¹ barierê rozwoju. Mo na zaryzykowaæ twierdzenie, e teraz mamy do czynienia z boomem na restauracje. Z jednej strony, jest to odpowiedÿ na rosn¹cy popyt na jedzenie poza domem. Z drugiej, gastronomia to efektywny sektor pod wzglêdem czynszowym, mog¹cy stanowiæ alternatywê dla dominuj¹cej w centrach mody. Co istotne, oprócz fastfoodów, kawiarni i lodziarni otwieraj¹ siê restauracje z obs³ug¹ kelnersk¹ oraz kluby, jak flagowy Hard Rock Cafe w Z³otych Tarasach. Nie przypadkiem starsze ju obiekty, jak Galeria Mokotów czy Blue City, zainwestowa³y w gruntown¹ modernizacjê strefy gastronomicznej. Równie poza Warszaw¹ jest to trend wyraÿnie widoczny. W otwartym w ubieg³ym roku Centrum Riviera w Gdyni funkcjonuje najwiêksza w Trójmieœcie strefa gastronomiczna z 800 miejscami siedz¹cymi i cieszy siê ona olbrzymi¹ popularno- Andrzej Jarosz dyrektor ds. komunikacji i marketingu w Mayland Real Estate Communication and Marketing director of Mayland Real Estate Shopping centres are and will likely remain a field for innovation in retail. An area, where new brands and new concepts are born. Growing competition, both between separate centres as well as within the projects between the tenants, fighting to attract customers, make this segment of the real property market extremely prone to changes. Pure retail has long ceased being a magnet. We have witnessed the period of the development of entertainment and leisure functions cinemas, bowling and fitness clubs have become a must-be in the tenant mix, although relatively low rents generated by these premises are an obstacle to development. One can risk and say that now we are dealing with a boom of restaurants. On the hand, this is an answer to the growing popularity of eating out. On the other, the food serving industry is an efficient sector in terms of rents, which can be an alternative to fashion which had dominated shopping centres. Importantly, apart from fast food restaurants, cafés and ice-cream parlours, there are also table-service restaurants and clubs opening, such as the flagship Hard Rock Cafe in Z³ote Tarasy. It is not by accident that older projects, such as Galeria Mokotów or Blue City, have invested in a thorough modernisation of their food courts. This trend is clearly visible not only in Warsaw. In the Centrum Riviera, which was opened last year in Gdynia, there is the largest food court in Tri-City with 800 seats, which enjoys a great popularity 104

OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW œci¹ wœród odwiedzaj¹cych. Jest to trzeci po modzie i zakupach spo ywczych g³ówny cel wizyty w galeriach handlowych. Oko³o po³owa klientów, których motywem przybycia nie s¹ wy³¹cznie zakupy, podaje gastronomiê jako przyczynê przyjœcia do centrum to wiêcej ni kino. among visitors. This is the third reason for coming to the centre after fashion and food shopping. About a half of the customers who decide to visit a centre for other reasons than shopping state food serving premises as their objective this is more than in the case of cinemas. Koncerty, pokazy mody oraz podobne spektakularne wydarzenia realizowane z rozmachem i za niema³e pieni¹dze nie gwarantuj¹ sukcesu najemcom. Nawet jeœli gromadz¹ spor¹ widowniê, to bez odpowiedniego wsparcia prosprzeda owego nie pomagaj¹ uzyskaæ wzrostu obrotów. Dlatego dziœ zarz¹dcy centrów o wiele chêtniej inwestuj¹ w programy marketingowe, które bezpoœrednio przek³adaj¹ siê na wiêksz¹ sprzeda. Taka taktyka znajduje wyraz w dzia³aniach, które podejmujemy w CH Forum w Gliwicach. W tym roku przewa aj¹ wœród nich akcje promocyjne, w ramach których premiujemy klientów za zrobione zakupy. Zwykle s¹ to bony o wartoœci 20 i 50 z³, co stanowi 20 proc. wartoœci premiowego zakupu. Tego typu akcje organizujemy na przyk³ad przy ró nych okazjach kalendarzowych, jak Dzieñ Matki czy Dzieñ Kobiet. W ten sposób wzmacniamy te obroty przy tym frekwencjê w dniach, gdy centra handlowe notuj¹ nieco ni sz¹ odwiedzalnoœæ. Wyró niaj¹cym siê w I pó³roczu projektem, któremu nadaliœmy walory prosprzeda owe, by³a akcja Z Forum mo esz wiêcej. By³a to trwaj¹ca piêæ Grzegorz Filipczyk dyrektor Centrum Handlowego Forum w Gliwicach Director of CH Forum in Gliwice Concerts, fashion shows and other such spectacular events organised for considerable money, do not guarantee tenants success. Even if they attract a numerous audience they will not help in increasing turnover without proper pro-sales activities. This is why nowadays managers of shopping centres are much more eager to invest in marketing programmes which translate into higher sales. This tactic is reflected by our actions here in CH Forum in Gliwice. This year, we mostly organise promotional campaigns where customers receive bonus gifts for the shopping. Usually, these are vouchers worth PLN 20 and 50, which is 20% of their purchases. Such actions are organised on various occasions, such as the Mother s Day or Women s Day. Thus, we also increase turnover (and attendance) on days when shopping centres record slightly lower footfall. An outstanding project, which we organised in H1 2015 as a pro-sales event, was Z Forum mo esz wiêcej (You can do more with Forum). It was a five-week event involving a complete transformation of six participants chosen through the social media profile of the centre. Each week had

OKIEM PRAKTYKA PRACTITIONER S POINT OF VIEW tygodni wszechstronna metamorfoza szeœciorga uczestników, wy³onionych poprzez profil spo³ecznoœciowy centrum. Ka dy tydzieñ mia³ przewodni temat (np. moda, zdrowie i uroda, fitness, zdrowe od ywianie), któremu towarzyszy³y profilowane tematycznie akcje promocyjne. Polega³y one na cotygodniowych kampaniach kuponowych. Dodatkowo najemcy oferowali specjalne rabaty, siêgaj¹ce nawet 50 proc. Z jednej strony, mo na wiêc by³o kibicowaæ finalistom i œledziæ ich losy, z drugiej: korzystaæ ze zni ek podczas zakupów. Najemcy bardzo pozytywnie ocenili akcjê, w wiêkszoœci raportuj¹c o ponadprzeciêtnych obrotach. a lead topic (e.g. fashion, health and beauty, fitness, healthy diet), accompanied by profiled thematic promotional actions. They involved weekly coupon campaigns. Additionally, tenants offered special discounts up to 50%. On the one hand, it was possible to root for the finalists of the event and track their metamorphoses; on the other to use discounts when shopping. Tenants assessed the event as very successful as the majority of them reported increased turnover. Na konkurowanie handlu tradycyjnego z e-commerce patrzymy z punktu widzenia potrzeb klienta. Znaczna czêœæ nowoczesnych konsumentów to osoby yj¹ce szybko, poszukuj¹ce wygodnych rozwi¹zañ, mo liwoœci dok³adnego porównania i wyboru z szerokiego wachlarza produktów. Te osoby preferuj¹ zakupy internetowe. Równoczeœnie jednak funkcjonuje na rynku grupa konsumentów, którzy ponad nowinki technologiczne i aplikacje zakupowe ceni¹ sobie bezpoœredni kontakt ze sprzedawc¹ i doceniaj¹ wysokiej jakoœci obs³ugê. Wbrew pozorom przedstawiciele tej drugiej grupy nie s¹ w mniejszoœci. Popyt na us³ugi wysokiej jakoœci, w tym us³ugê handlow¹, roœnie wraz ze wzrostem zamo noœci spo³eczeñstwa. Obiekty Klifów, którymi zarz¹dzamy, s¹ doskona³¹ odpowiedzi¹ na tego typu zapotrzebowanie. Ogromna waga przywi¹zywana przez zarz¹dcê i najemców do standardu obs³ugi procentuje lojalnoœci¹ klientów. Dodatkowe udogodnienia i us³ugi, takie jak np. bezp³atny serwis concierge, pakiet indywidualnych konsultacji urodowo-modowych i inne gratyfikacje zwi¹zane z zakupami, sprawiaj¹, e wizyta w Domu Mody Klif w Warszawie i Klif Centrum Handlowym w Gdyni jest czasem spêdzonym w wyj¹tkowy sposób. Stworzenie takiego doznania zakupowego jest nasz¹ wartoœci¹ dodan¹ i kluczow¹ przewag¹ nad bezosobowymi, wirtualnymi zakupami. Agnieszka Sawicka Associate Director, AEW Europe Associate Director, AEW Europe We look at the competition between traditional retail and e-commerce from the customer needs viewpoint. The majority of modern consumers are people who live fast, look for comfortable solutions and a possibility of comparing between and selecting from a wide range of products. They prefer shopping online. At the same time, there is a group of consumers who value personal contact with shop assistants and appreciate the high quality of service more than all technological novelties and shopping applications. Contrary to appearances, the latter are not the minority. Demand for high quality services, including the shopping service, increases with the growing wealth of a society. Klif centres, which we manage, are an excellent answer to those needs. Great attention to the quality of service on the part of the manager and tenants results in loyalty of customers. Additional facilitations and services such as free concierge, individual packages of beauty and fashion consultations and other shopping-related gratifications make a visit in Dom Mody Klif in Warsaw and Klif Centrum Handlowe in Gdynia an exceptional way to spend time. Creating such a shopping experience is our value added and our key competitive advantage over impersonal virtual shopping. 106

WYWIAD FACE TO FACE WYWIAD FACE TO FACE W relacji z klientem In relationship with customers Lepiej, eby powierzchnia przez jakiœ czasu by³a pusta, ni by³a zajmowana przez niew³aœciwego najemcê mówi w rozmowie z Danielem Jab³oñskim Renata Kinde-Czy, prezes zarz¹du Metro Properties. It is better to leave the premises vacant for some time than to let it to a wrong tenant, says Renata Kinde-Czy, CEO of Metro Properties, in an interview by Daniel Jab³oñski. Rynek centrów handlowych w ostatnich latach sta³ siê dojrza³y. Oddawane do u ytkowania obiekty nie s¹ w pe³ni skomercjalizowane. Rozwój odbywa siê w wiêkszym stopniu poprzez rozbudowy istniej¹cych centrów handlowych. Ograniczona jest liczba marek i najemców. Jak budowana jest strategia Metro Properties w takich warunkach? W funkcjonowaniu na rynku pomagaj¹ z pewnoœci¹ 20 lat doœwiadczenia, profil naszych centrów handlowych oraz ich optymalna wielkoœæ. Pierwsze swoje sklepy otwiera³y w naszej sieci takie marki jak LPP, CCC czy TK Maxx. Mimo tego, e pula najemców jest ograniczona, jesteœmy w stanie pozycjonowaæ nasze obiekty. Ofertê centrów kierujemy do ca³ych rodzin, dlatego zapraszamy do wspó³pracy najemców, którzy kieruj¹ swoj¹ ofertê w³aœnie do tej grupy. Znamy naszych klientów oraz najemców. Dlatego nie wynajmujemy powierzchni najemcom, którzy nie pasuj¹ do naszej koncepcji, nawet jeœli powierzchnia akurat jest wolna. Lepiej, eby powierzchnia przez jakiœ czasu by³a pusta, ni by³a zajmowana przez niew³aœciwego najemcê. Ju dawno wypracowaliœmy sobie podstawowy zestaw najemców, który dostêpny jest we wszystkich naszych centrach handlowych. Dzia³amy na wzór globalnych marek, oferuj¹cych swoje produkty lub us³ugi zawsze tej samej jakoœci niezale nie od kraju, w jakim siê znajduje klient. W okresach zarówno dobrej koniunktury, jak i spowolnienia gospodarczego nasze centra postrzegane s¹ jako miejsca, gdzie kupuje siê w dobrych cenach dobre produkty. Jak postrzegane s¹ obecnie centra M1 przez klientów? Jesteœmy przekonani, e dobrze. Utwierdzaj¹ nas w tym przekonaniu nagrody i wyró nienia. Otrzymaliœmy dwukrotnie nagrodê Superbrands dla M1 w kategorii Centra handlowe, jako marka o du ej rozpoznawalnoœci, silnym wizerunku oraz godna polecenia. ZnaleŸliœmy siê The shopping centre market has matured in the recent years. Completed projects are not fully leased. The development takes place largely through extensions of existing shopping centres. The number of brands and tenants is limited. How does the strategy of Metro Properties look like in such conditions? Twenty years of experience, the profile of our shopping centres and their optimal size definitely help operating in the market. Brands such as LPP, CCC or TK Maxx opened their first stores in our centres. Even though the number of tenants is limited, we are able to ensure a strong position of our schemes. The offer of our centres is aimed at families; therefore, we invite tenants who focus on this target group to cooperation. We know our customers and tenants. This is why we do not lease premises to tenants who do not match our concept, even if we have vacancies. It is better to leave the premises va- 107

WYWIAD FACE TO FACE tym samym w gronie takich laureatów jak: Rolex, Google czy Coca-Cola. Jesteœmy laureatami Lauru Konsumenta dla marek o wybitnej pozycji wœród konkurencyjnych brandów oraz Top Marki, któr¹ otrzymuj¹ firmy kilka lat z rzêdu nagradzane Laurem Konsumenta. Zajêliœmy te wysok¹ pozycjê w badaniu reputacji, uzyskuj¹c tytu³ Firmy Wysokiej Reputacji Premium Brand 2015. W jaki sposób buduje siê œwiadomoœæ marki na tym rynku? Tworzymy emocjonaln¹ wiêÿ z klientami. Chcemy, eby klient dobrze spêdzi³ czas w centrum, zrobi³ wygodnie zakupy i zap³aci³ za nie dobr¹ cenê. Du e znaczenie ma konstrukcja budynków. Centra M1 s¹ obiektami parterowymi. Nie ma w nich wind i schodów ruchomych. Pasa e s¹ przestronne. U³atwia to przemieszczanie siê w obiekcie, co jest szczególnie wa ne, jeœli podczas zakupów klientom towarzysz¹ dzieci. Od pocz¹tku centra M1 by³y tak zaplanowane, aby rodzina czu³a siê w nich dobrze. Z przeprowadzonych badañ wynika, e klienci uznaj¹ nasze centra za sympatyczne miejsce. Nie s¹ w nich oceniani na podstawie zakupionych towarów. Czuj¹ siê te bezpiecznie. Wsparcie marketingowe musi mieæ du e znaczenie. Zwi¹zek emocjonalny z naszymi klientami jest elementem strategii. Tê wiêÿ budujemy za pomoc¹ przyjaznej architektury, ale równie przy udziale akcji marketingowych. Proponujemy wiêc ró norodne formy budowania relacji. W tradycjê wpisa³a cant for some time than to let it to a wrong tenant. We have developed a basic tenant-mix which is available in all our shopping centres. We operate like global brands offering their products or services at the same quality no matter what country the customer is in. During both prosperity and slowdown periods, our shopping centres are considered to be locations where good products can be purchased at good prices. How are M1 centres perceived by the customers? We strongly believe that the perception is positive. Awards and prizes confirm that. We have been awarded Superbrands twice for M1 in category Shopping centres, as a recommendable brand with a great recognisability and a strong image. Thus, we were ranked among other winning brands such as Rolex, Google or Coca-Cola. We have been awarded the Consumer s Laurel Award for brands with an outstanding position among the competing brands and the Top Brand Award, which goes to businesses that have received the Consumer s Laurel for a few years in a row. We have also ranked high in a reputation study and were granted the title of High Reputation Firm Premium Brand 2015. How do you develop brand awareness in this market? We build an emotional relationship with customers. We want them to spend some quality time in our centres, do the shopping comfortably and pay a good price. The design of buildings is of great importance. M1 centres are one-storey buildings. There are no lifts and escalators. Corridors are spacious. This makes moving within a centre easier, especially if children go shopping together with their parents. From the very beginning, M1 centres were designed so as to make a family feel good inside. According to surveys conducted, customers find our centres to be nice places to spend time. They are not judged on the basis of the products they buy. They also feel safe. Marketing support must be important The emotional bond with our customers is an element of Metro Properties strategy. We nurture this relationship using friendly architectural design as well as mar- 108

WYWIAD FACE TO FACE siê ju coroczna loteria, podczas której mo na wygraæ samochód, znana jest te akcja promocyjna, w której zwyciêzca otrzyma³ najwy sz¹ w historii polskich centrów handlowych nagrodê w wysokoœci 1 mln z³. Jako jedyni prowadzimy kampanie centrów handlowych w telewizji. Staramy siê proponowaæ rozrywkê, na któr¹ klienci b¹dÿ nie maj¹ czasu, b¹dÿ ich na ni¹ nie staæ. Zorganizowaliœmy na przyk³ad interaktywn¹ wystawê zatytu³owan¹ Tajemnice zapachu, podczas której klienci mieli okazjê poznaæ sk³adniki wykorzystywane do produkcji perfum i zobaczyæ, na czym polega praca perfumiarza. Zaprosiliœmy Sissel Tolaas, artystkê, naukowca i znan¹ na ca³ym œwiecie specjalistkê od zapachów, która tworzy niezwyk³e instalacje zapachowe. Podobna wystawa mia³a miejsce w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. W wydarzeniu chodzi³o o pokazanie niekomercyjnej wystawy w komercyjnych przestrzeniach. Nie by³a to typowa akcja prosprzeda owa czy frekwencyjna. Jej celem by³o wzmacnianie naszego wizerunku i dostarczenie wartoœci niekomercyjnych w duchu dzia³añ CSR (corporate social responsibility). Ale frekwencja i wszelkie twarde dane s¹ niezbêdne w zarz¹dzaniu obiektem. Jesteœmy profesjonalistami. Analizujemy indeksy. Liczymy ROI, konwersjê i wszelkie niezbêdne wskaÿniki. Pozwala to na monitoring efektywnoœci i reagowanienawszelkieniepokoj¹ce zmiany. Prowadzone akcje promocyjne wymagaj¹ równowagi, aby zapewniæ budowanie wizerunku, tworzyæ wiêÿ z klientami, a jednoczeœnie dbaæ o efektywnoœæ centrum handlowego. Przyk³adem wydarzenia, które wp³ywa na obydwa obszary, by³y zorganizowane w naszych centrach dwa sezony Ekstraklasy Gier Komputerowych. Rozgrywki skierowane by³y do m³odzie y. Impreza jest du ym i znacz¹cym wydarzeniem w œwiecie fanów gier komputerowych. Rozgrywki obejrza³o 900 tys. osób w Internecie. Wszystkie imprezy zwi¹zane z rozgrywkami ligowymi zwiêkszy³y frekwencjê w centrach M1 o 20 30 proc., co pokazuje, e mo na budowaæ jednoczeœnie relacje, jak i frekwencjê. Wspomina³a Pani o m³odzie y. Pokolenie Y, Z mniej konsumuje. Nastawione jest raczej na wykorzystywanie ni na posiadanie. Jest to bardzo fascynuj¹cy trend. Wynika z luki miêdzypokoleniowej i przejawia siê podejœciem do korzystania z nowych technologii. M³odzie oczekuje znacznie wiêkszego poziomu serwisu, ni to mia³o miejsce do- keting activities. We have various forms of developing relationships. The annual lottery during which it is possible to win a car has already become a tradition; there is also the marketing even where the winner has collected the highest reward in the history of Polish shopping centres PLN 1 million. We are the only company to run advertising campaigns of our shopping centres on TV. We try to promote entertainment which our customers either have no time for or cannot afford.forexamplewehaveorganised an interactive exhibition Secrets of Fragrance, which allowed our customers to become familiar with ingredients used to produce perfumes and see how the work of a perfumer looks like. We invited Sissel Tolaas, an artist, scientist and world-wide-famous fragrance specialists, who creates unique fragrance compositions. A similar exhibition was organised in Copernicus Science Centre in Warsaw. The event was about showing a non-commercial exhibition 109

WYWIAD FACE TO FACE tychczas. Dzisiejsze pokolenie nie godzi siê na to, e coœ jest nieosi¹galne. Nie znaj¹ nawet koncepcji, e coœ mo e byæ nieosi¹galne. Chce mieæ najnowsze wersje produktów. Ich zakup wi¹ e siê z wydaniem pieniêdzy na coœ, co za kilka lub kilkanaœcie miesiêcy stanie siê eksponatem muzealnym. Dlatego dzisiaj rozwija siê projektowanie us³ug, tzw. serwice design. Jest to rewolucyjne podejœcie. Trend ten rozwija siê i polega na projektowaniu us³ug zamiast projektowania produktu. Trendem ju nie jest rezygnacja z kupna telewizora, ale wykupienie abonamentu na telewizor. Czy taki trend mo e byæ niebezpieczny dla centrów handlowych? Nie jest to niebezpieczne dla centrów handlowych. Ka dy trend ma zagorza³ych zwolenników i zagorza³ych przeciwników. Zawsze bêd¹ ludzie, którzy bêd¹ chcieli przyjœæ do centrum handlowego. Centra handlowe bêd¹ siê zmieniaæ. Wierzê, e pod¹ aæ bêd¹ w³aœnie w kierunku service designu i ludzie przyjd¹ do centrum handlowego, aby kupiæ dobrze zaprojektowan¹, kompleksow¹ us³ugê. Czy zmieni¹ siê w zwi¹zku z tym najemcy? Myœlê, e nie. Najemcy rozwijaj¹ siê tak samo, jak ca³y rynek. Oczywiœcie s¹ najemcy, którzy stoj¹ w miejscu i nie rozwijaj¹ siê. Obawiam siê jednak, e ci najemcy bêd¹ odnotowywaæ spadki dochodów i nie bêd¹ wiedzieæ, dlaczego tak siê dzieje. Wierzê w to, e s¹ firmy, które to œledz¹, prognozuj¹ oczekiwania klientów i dopasuj¹ siê do Fot. M1 CzeladŸ in commercial premises. It wasn t a pro-sales action. Its aim was to strengthen our image and provide non-commercial values in line with the CSR spirit. And yet, footfall and all hard data are necessary when managing a retail scheme We are professionals. We analyse indexes. We calculate ROIs, conversion and all necessary indicators. This allows to monitor efficiency and react to all disturbing changes. Promotional events require balance in order to buildtheimage,createabond with customers and simultaneously take care of the efficiency of a shopping centre. An example of the event that impacted both these areas was the two seasons of Electronic Sports League Ekstraklasa Gier Komputerowych. This tournament is aimed mostly at young people. It is a major event in the computer gaming world. The tournament has online viewership of over 900,000 people. All events linked to this tournament have increased footfall in M1 shopping centres by 20 30%, which means that it is possible to improve both relationship and footfall at the same time. You mentioned young people. Members of generationsy or Z consume less. They are set on using rather than owning. This is a very fascinating trend. It is a result of the generation gap and is reflected by the approach to new technologies. Young people expect much higher customer service level 110

WYWIAD FACE TO FACE przysz³ych potrzeb. Jest to podejœcie ewolucyjne. Zawsze ktoœ siê dopasuje do istniej¹cych potrzeb, a ktoœ inny tego nie zrobi. Poza tym w³aœciciele, zarz¹dcy centrów handlowych i najemcy oddzia³uj¹ na siebie. Pojawia siê potrzeba, koniecznoœæ jej realizacji i w ten sposób wszyscy robimy krok naprzód. Przyk³adem jest handel internetowy, który mia³ zabiæ handel tradycyjny. Co zrobi³y w tej sytuacji sieci handlowe? Wprowadzi³y us³ugê: zamów i odbierz towar za darmo, nie bêdziesz musia³ zap³aciæ za przesy³kê. Nie widzê tutaj adnego zagro enia dla centrów handlowych. Zmienia siê technologia, us³ugi, produkty. Zapewne zmieni¹ siê równie oczekiwania wobec zarz¹dcy i centrum handlowego. Trendem jest oszczêdzanie i bycie ekologicznym. Jakie s¹ oczekiwania najemców w tym wzglêdzie? S¹ najemcy, którzy wymagaj¹ od nas dzia³añ proekologicznych. Myœlê, e ten trend bêdzie coraz powszechniejszy i bêdzie przejawia³ siê w pozyskiwaniu certyfikatów ekologicznych, co wi¹ e siê ze zobowi¹zaniem do zmniejszenia zu ycia energii. Dla centrów M1 uzyskaliœmy certyfikat BREEAM in use. Koszty u ytkowania naszych centrów s¹ œrednio o 10 proc. ni sze ni na rynku. Koszty zwi¹zane z segregacj¹ œmieci obni yliœmy o 20 30 proc. W tym roku bêdziemy oddawaæ czêœæ zaliczek naszym najemcom. Myœlê, e rynek wyegzekwuje dzia³ania proekologiczne i stan¹ siê one powszechne. Nikt nie chce p³aciæ wiêcej, ni jest to konieczne. than before. Today s generation does not accept the fact that something might be unachievable. They are not even familiar with the concept of unachievability. They want the newest versions of products. Buying them is actually spending money on something that in a few months will have become an antique. This is why the so-called service design is developing nowadays. This is a revolutionary approach. The trend is developing; it consists in designing services instead of designing a product. The newest trend is not to resign from buying a TV, but to buy a subscription for TV. Could this trend be dangerous for shopping centres? This is not a threat to the shopping centre sector. As in the case of every trend, there are staunch supporters and fierce opponents. There will always be people who want to visit a shopping centre. Shopping centres will be changing. I believe they will follow in the direction of service design and that people will be coming to a shopping centre to buy a well designed and comprehensive service. Will this change tenants? I don t think so. Tenants evolve and so does the market. Of course, there are tenants who stand in one place and do not develop. However, I am afraid that they will continue recording revenue shortfalls and will not know why that is happening. I believe there are businesses which follow those trends, predict the expectations of customers and adjust to their future needs. This is an evolutionary approach. There is always someone who adjusts to the existing needs and those who don t. Apart from that, owners and managers of shopping centres and tenants influence one another. A need arises and it must be satisfied; this is how we all make a step forward. This is illustrated by e-commerce which was supposed to kill traditional retail. What did the shopping centres do in that situation? They have introduced a new service: order and collect the products for free you will not have to pay for delivery. I do not see any threat to shopping centres there. Everything changes: technology, services, products. Expectations towards managers and shopping centres are likely to change as well. The new trends are saving and being environmentally friendly. What are the expectations of tenants in this respect? There are tenants who demand pro-ecological actions from us. I think that this trend will be increasingly popular and will result in the need to obtain ecological certificates, which involve reducing energy consumption. We have succeeded in obtaining BREEAM In-Use certificates for M1 centres. Operating costs of our centres are 10% lower than the market average. We have reduced the costs related to garbage segregation by 20 30%. This year, we are going to return part of advanced payments to our tenants. I do believe that the market will force environmentally-friendly solutions so that they will become a common thing. No one wants to pay more than necessary. 111

KOMENTARZ COMMENT KOMENTARZ COMMENT PKP wynajmuje powierzchnie na dworcach PKP leases premises at railway stations Dworce s¹ miejscem, gdzie, niezale nie od pory dnia, przebywaj¹ setki, a nawet tysi¹ce osób. Najbardziej oblegane s¹ najwiêksze z nich, tzw. dworce premium, spe³niaj¹ce najwy sze europejskie standardy i oferuj¹ce najwiêksze powierzchnie komercyjne Railway stations are places visited by hundreds and even thousands of people regardless of the time of day. The biggest crowds can be seen at the so-called premium stations, which meet the highest European standards and offer the most sizeable commercial premises. Ka dy pasa er jest tu potencjalnym klientem, którego potrzeby chêtnie spe³ni¹ firmy prowadz¹ce punkty prasowe, kawiarnie, restauracje, ksiêgarnie, sklepy spo ywcze oraz drogerie. Obecnie PKP SA dysponuje oœmioma obiektami typu premium: Warszawa Centralna, Warszawa Wschodnia, Gdynia G³ówna, Poznañ G³ówny, Wroc³aw G³ówny, Katowice oraz Kraków G³ówny. Dworce premium to nie tylko miejsca, z których mo na wyruszyæ w podró. Mo na tutaj równie, w przytulnej kafejce, spotkaæ siê z przyjació³mi, albo zrobiæ zakupy czy nawet pójœæ do fryzjera. Znajdzie siê tak e zaciszne miejsce dla kogoœ, kto chce poczytaæ ksi¹ kê lub posurfowaæ w Internecie. Na wszystkich dworcach premium mo na korzystaæ z bezp³atnej sieci Wi-Fi. Nowa jakoœæ modernizacja i budowa dworców PKP buduje nowe i modernizuje istniej¹ce obiekty. Nowoczesne dworce w Poznaniu i Katowicach s¹ efektem wspó³pracy z deweloperami firmami Tri- Granit i Neinver. Trwa budowa nowego dworca Warszawa Zachodnia. Przy tej inwestycji PKP SA wspó³pracuje z firm¹ HB Reavis. Teren Dworca Warszawa Gdañska zostanie natomiast zagospodarowany we wspó³pracy z firm¹ Ghelamco. Powstan¹ w ten sposób kolejne atrakcyjne miejsca dla podró nych oraz powierzchnia dla najemców. PKP SA prowadzi program modernizacji dworców niemal w ca³ym kraju. Niektóre obiekty s¹ gruntownie przebudowywane, inne, tak jak np. dworce w Poznaniu, Katowicach czy Krakowie, budowane od pod- Every passenger is also a potential customer, his or her needs to be catered by businesses running their newsstands, cafés, restaurants, book stores, food stores and beauty supply stores. Currently, PKP S.A. (Polish State Railways) has eight premium stations: Warszawa Centralna (Central Railway Station in Warsaw), Warszawa Wschodnia, Gdynia G³ówna, Poznañ G³ówny, Wroc³aw G³ówny, Katowice and Kraków G³ówny. Premium stations are something more than just places where a journey starts. It is possibletomeetfriendsinacosycafé, do some shopping or even visit a hairdresser there. There are also secluded places for those willing to read a book or surf the net. At all railway stations, it is possible to use free Wi-Fi.

KOMENTARZ COMMENT Fot. Dworzec PKP Warszawa Zachodnia staw. Trwa budowa nowego dworca Bydgoszcz G³ówna. Gruntownie modernizowane s¹ m.in. obiekty w Szczecinie i Gliwicach. Na zmodernizowanych i nowych dworcach najemcy bêd¹ mieli do dyspozycji atrakcyjne powierzchnie komercyjne. Nied³ugo zmieni siê te aran- acja Dworca Centralnego w Warszawie. Efektem zaplanowanych prac bêdzie wiêksza i atrakcyjniejsza przestrzeñ dla pasa erów oraz nowe punkty handlowo-us³ugowe. W hali g³ównej powstanie antresola, na któr¹ bêdzie mo na dotrzeæ schodami ruchomymi z poziomu 0. Podró ni zyskaj¹ dziêki temu dodatkow¹ przestrzeñ. Znikn¹ dotychczasowe niefunkcjonalne kubiki, a pojawi¹ siê nowe punkty komercyjne. Dziêki nowej aran acji hala g³ówna zyska 550 mkw. nowoczesnej powierzchni handlowej. Oko³o New quality modernisation and construction of railway stations PKP builds new and modernises old stations. Modern railway stations in Poznañ and Katowice are the result of cooperation with the developers TriGranit and Neinver. The construction of the new Warszawa Zachodnia railway station is underway. In the case of this project, PKP S.A. cooperates with HB Reavis. The area of Warszawa Gdañska railway stations is going to be developed in cooperation with Ghelamco. Thus, new attractive locations for passengers and premises for tenants will be created. PKP S.A. is modernising railway stations practically in the entire country. Some of them are thoroughly redeveloped, others, as in the case of stations in Poznañ, Katowice or Kraków, built from the scratch. The construction of a new Bydgoszcz G³ówna railway station is underway. Buildings in Szczecin and Gliwice are thoroughly modernised. At the modernised and new railway stations, tenants will have new commercial premises at their disposal. The fit-out of the Central Railway Station in Warsaw is soon going to change as well. After the completion of the planned works, passengers will have bigger and more attractive space as well as new retail and service shops. In the main hall, there is going to be a mezzanine accessible by escalator from level 0. This will give the passengers additional space. The current non-functional cubicles will disappear to be replaced with new commercial venues. Thanks to the new layout, the main hall will gain 550 sqm of modern retail space. Around 1,000 sqm of additional space will be created in the southern and eastern underground walkways. The walkways that has not been modernised during the first stage of the project will undergo a refurbishment now: western walkway with the passage to the WKD Œródmieœcie station and a part of the northern walkway. They will be refurbished so as to match the design of the remaining walkways. The premises in the western walkway will be moved to one side only, thus increasing the amount of space in the corridors. The project is to be completed in Q4 2015. Its cost is around PLN 19.5 million. Tenants at premium railway stations One of the greatest advantages of premium stations is 113

KOMENTARZ COMMENT 1000 mkw. dodatkowej powierzchni powstanie w podziemnych galeriach pó³nocnej i zachodniej. Zmodernizowane zostan¹ galerie, które nie by³y remontowane podczas pierwszego etapu inwestycji: zachodnia, wraz z dojœciem do stacji WKD Œródmieœcie, i czêœæ galerii pó³nocnej. Bêd¹ dostosowane wygl¹dem do pozosta³ych galerii. Lokale w czêœci zachodniej zostan¹ przeniesione na jedn¹ stronê, dziêki czemu zwiêkszy siê przestrzeñ w korytarzach. Inwestycja zakoñczy siê w IV kwartale 2015 roku. Jej koszt wyniesie 19,5 mln z³. Najemcy na dworcach premium Jednym z g³ównych atutów dworców premium jest ich lokalizacja w centrach miast. Stanowi¹ dziêki temu alternatywê dla their location in city centres. They serve as an alternative to sales and service shops. At these stations, there are more and more renowned brands such as McDonald s, KFC, Starbucks, Empik, Rossmann or Biedronka. There also many new business ideas. At the Central Railway Station in Warsaw, there is already a vegan restaurant BIOWAY. It is the first location of this chain at a railway station. The restaurant is situated in the eastern walkway. The venue is characterised by modern design, bright colours and eco-style elements. In the menu, there are simple yet surprising meals at affordable prices, with a special discount offer for students. PKP S.A. also cooperates with brands with a long tradition. A Polish Post office has been opened at the Gdynia G³ówna railway station. Its design and colours perfectly match the fit-out of the station with its modern retail and service premises. The modernised railway station in Szczecin houses both popular retail chains as well as tenants who had been running their businesses there before the modernisation. The commercialisation of the currently built Warszawa Zachodnia station and railway stations in Bydgoszcz and Gliwice is in advanced stage. So far, 93.5% of commercial space at premium stations has been leased. By comparison, in January 2014 it was 66% and in January 2013 only 43%. Our premises in premium railway stations are increasingly popular among tenants, includ- Fot. Dworzec PKP Warszawa Centralna

KOMENTARZ COMMENT sklepów i punktów us³ugowych. Na takich dworcach pojawia siê coraz wiêcej znanych marek, takich jak McDonald s, KFC, Starbucks, Empik, Rossmann czy Biedronka. Jest te du o nowych pomys³ów na dzia³alnoœæ komercyjn¹. Na dworcu Warszawa Centralnadzia³aju wegetariañska restauracja BIOWAY. Jest to pierwsza lokalizacja tej sieci na dworcu kolejowym. Restauracja znajduje siê w galerii wschodniej pasa u podziemnego. Lokal wyró nia siê nowoczesnym wzornictwem, jasn¹ kolorystyk¹ i elementami w stylu eko. W karcie mo na znaleÿæ proste, ale i zaskakuj¹ce dania w przystêpnych cenach, ze specjaln¹ ofert¹ rabatow¹ dla studentów. PKP SA wspó³pracuje tak e z markami o wieloletniej tradycji. Na dworcu Gdynia G³ówna otwarta zosta³a placówka Poczty Polskiej. Jej design i kolorystyka doskonale wpisuj¹ siê w aran acjê dworca, w którym znajduj¹ siê nowoczesne powierzchnie handlowo-us³ugowe. Na zmodernizowanym dworcu w Szczecinie znajduj¹ siê zarówno znane sieci handlowe, jak równie najemcy, którzy prowadzili tam dzia³alnoœæ przed remontem. Zaawansowana jest tak e komercjalizacja budowanego w³aœnie nowego dworca Warszawa Zachodnia oraz dworców w Bydgoszczy i Gliwicach. Na dworcach premium zagospodarowane jest obecnie 93,5 proc. powierzchni komercyjnej. Dla porównania, w styczniu 2014 r. by³o to 66 proc., a w styczniu 2013 zaledwie 43 proc. Nasze powierzchnie na dworcach premium ciesz¹ siê coraz wiêksz¹ popularnoœci¹ wœród najemców, w tym znanych, sieciowych marek. Obecny stopieñ komercjalizacji nie odbiega od tego, który obserwujemy w znanych galeriach handlowych mówi Marta Zab³ocka, dyrektor Departamentu Komercjalizacji Nieruchomoœci w PKP SA. Jeszcze w tym roku rozpocznie siê wynajem powierzchni w ramach kolejnych inwestycji, tj. Warszawa Gdañska oraz Gdañsk G³ówny. Za komercjalizacjê na dworcach premium odpowiada Wydzia³ Wspó³pracy z Klientami Strategicznymi w Departamencie Komercjalizacji Nieruchomoœci. Sukcesy s¹ widoczne, odk¹d w ramach nowo powsta³ego Departamentu Komercjalizacji uda³o nam siê zbudowaæ zespó³ ekspertów z doœwiadczeniem w bran y nieruchomoœci handlowych dodaje Marta Zab³ocka. Fot. Empik, Dworzec Wroc³aw G³ówny ing well-known chains. The current level of commercialisation does not differ from the one we can see in renowned shopping centres, said Marta Zab³ocka, Director of Property Commercialisation Department at PKP S.A. Commercialisation of Warszawa Gdañska and Gdañsk G³ówny railway stations is going to start this year. Key Accounts Division in the Property Commercialisation Department of PKP S.A is responsible for leasing space at premium railway stations. We started achieving successes when we created a team of experts experienced in the commercial real estate industry in the newly-created Property Commercialisation Department, said Marta Zab³ocka. 115

PRAWO LAW PRAWO LAW Budowa na cudzym gruncie Developing on third party land Piotr WoŸniak Rozwój aglomeracji miejskich oraz zmieniaj¹ce siê potrzeby rynku nieruchomoœci wymuszaj¹ przyjêcie korzystniejszych i odpowiadaj¹cych aktualnym potrzebom rynku rozwi¹zañ w zakresie nabywania gruntów i realizacji inwestycji. Jednym z nieuregulowanych w prawie polskim zagadnieñ jest kwestia budowy oraz odrêbnej w³asnoœæ obiektów wybudowanych na cudzym gruncie na, nad lub pod powierzchni¹ tego gruntu. Coraz mniejsza poda nowych lokalizacji w centrach miast sk³ania do szukania nowych rozwi¹zañ w zakresie pozyskiwania terenów inwestycyjnych. The development of agglomerations and ever changing needs of the real estate market require adopting more beneficial solutions with respect to purchasing land and developing investment projects, which would better correspond with the current needs of the market. One of the issues unregulated by the Polish law is that related to building and separate ownership of a construction built on a third party land; on, above or below the ground. The decreasing number of new locations in city centres results in the need to search for new solutions with respect to acquiring investment sites. W³asnoœæ obiektów budowlanych Zgodnie ze starorzymsk¹ zasad¹, implementowan¹ do przepisów prawa polskiego, prawo w³asnoœci obiektów budowlanych trwale z gruntem zwi¹zanych takich jak np. budynki przys³uguje w³aœcicielowi gruntu. Od zasady tej istniej¹ pewne wyj¹tki. Otó zgodnie z przepisami, pod pewnymi warunkami, urz¹dzenia przesy³owe mog¹ stanowiæ odrêbny od gruntu przedmiot w³asnoœci. W takim przypadku to nie w³aœciciel gruntu, lecz przedsiêbiorstwo przesy³owe staje siê w³aœcicielem tych urz¹dzeñ. Drugim wyj¹tkiem jest odrêbna w³asnoœæ budynków i urz¹dzeñ zlokalizowanych na gruntach oddanych w u ytkowanie wieczyste, prawo w³asnoœci tych budynków i urz¹dzeñ przys³uguje bowiem u ytkownikowi wieczystemu, a nie w³aœcicielowi gruntu. W³asnoœæ przestrzenna brak regulacji prawnych Zgodnie z przepisami, w granicach okreœlonych przez spo- ³eczno-gospodarcze przeznaczenie nieruchomoœci, w³asnoœæ gruntu rozci¹ga siê na przestrzeñ nad i pod jego powierzchni¹. Oznacza to, i w³aœciciel nieruchomoœci pozostaje w³aœci- Ownership of constructions According to a Roman law rule, which was implemented in the Polish law, the ownership title to constructions permanently attached to land, such as buildings, is held by the owner of the land. There are some exceptions to this rule. Pursuant to the provisions of the law, transmission devices can have a separate ownership title under certain conditions. In such a case, it is not the owner of the land, but the transmission system operator that shall be the owner of those devices. The second exception is the separate ownership of buildings and devices lo- 116

PRAWO LAW cielem wszystkich budynków oraz budowli i urz¹dzeñ trwale z gruntem zwi¹zanych zlokalizowanych nie tylko na gruncie, ale równie pod lub nad powierzchni¹ gruntu. W konsekwencji, poza opisanymi powy ej wyj¹tkami, nie mo na ustaliæ struktury w³aœcicielskiej inwestycji w ten sposób, aby w³aœcicielem budynku by³ ktoœ inny ni w³aœciciel gruntu. Tym bardziej niedopuszczalna jest sytuacja, w której w³aœcicielami dwóch odrêbnych budynków zlokalizowanych pod i na gruncie s¹ ró ne podmioty. Brak regulacji w tym zakresie ogranicza mo liwoœæ inwestycji na niektórych terenach. Ograniczenia te dotykaj¹ tych wszystkich inwestorów, którzy chcieliby zrealizowaæ dan¹ inwestycjê, ale z ró nych przyczyn nie mog¹ lub nie chc¹ nabyæ w³asnoœci ca³ego gruntu. Dotyczy to takich sytuacji jak np. budowa parkingu podziemnego na gruntach miejskich zagospodarowanych na powierzchni jako drogi, chodniki, place etc. Innym przyk³adem mo e byæ chêæ budowy galerii handlowej na terenie nieruchomoœci, gdy pod jej powierzchni¹ zlokalizowano tunel metra, drogi albo te podziemny dworzec kolejowy lub autobusowy. Mo - liwe s¹ równie scenariusze, w których w³aœciciel gruntu chcia³by oddaæ czêœæ nieruchomoœci inwestorowi buduj¹cemu galeriê handlow¹, a pozosta³¹ czêœæ innemu inwestorowi buduj¹cemu parking podziemny. Aktualny stan prawny mo liwe rozwi¹zania W opisanych powy ej sytuacjach, zgodnie z aktualnym sta- cated on lands under perpetual usufruct, as the title to those buildings and devices is held by the perpetual usufructuary and not the owner of the land. Spatial ownership no legal regulations According to the provisions of the law, the ownership of land extends to the space above and below its surface, to the extent defined by the social and economic use of real estate. This means that the owner of real estate remains the owner of all buildings, constructions and devices permanently attached to the land, located not only on, but also above or below the ground. As the result, apart from the above-mentioned exceptions, it is impossible to establish the ownership structure so that someone else than the owner of the land would be the owner of the building. Therefore, the situation where two different entities are the owners of two separate buildings located below and on the ground, is impossible. The lack of regulations in this respect limits the possibilities of investing in some areas. These limitations apply to all investors who would like to carry out a particular investment project but, for various reasons, are unable to or do not want to acquire the ownership of the entire parcel of land. This applies to situations such as building an underground car park on municipal land with roads, pavements, squares etc. on the surface. Another example is the case when a shopping centre is to be developed on a parcel of land with an underground tunnel, roads or an underground railway or bus station below the surface. There are also scenarios where the owner of the land would like to give some of the land to the investor developing a shopping centre, and the rest to another investor building an underground car park. Current legal status possible solutions In the situations described above, given the current legal 117

PRAWO LAW nem prawnym, inwestorzy zmuszeni s¹ realizowaæ inwestycjê na cudzym gruncie bez prawa w³asnoœci wybudowanych przez siebie budynków. Inwestycje takie s¹ jednak w praktyce realizowane. Poni ej przedstawione zostan¹ stosowane w praktyce modele realizacji inwestycji na cudzym gruncie, ze szczególnym uwzglêdnieniem negatywnych konsekwencji i ryzyk po stronie inwestora. Najem lub dzier awa W³aœciciel gruntu mo e siê umówiæ z potencjalnym inwestorem, e na podstawie umowy najmu lub dzier awy odda czêœæ gruntu np. pod powierzchni¹ na cele budowy parkingu podziemnego. Równoczeœnie na podstawie innej umowy mo e udzieliæ drugiemu inwestorowi uprawnienia do budowy centrum handlowego na czêœci nieruchomoœci na powierzchni, pozostawiaj¹c sobie dodatkowo prawo do korzystania z niezabudowanej czêœci gruntu. Rozwa aj¹c powy szy przyk³ad od strony prawnej, nale y wskazaæ, i w³aœcicielem zarówno parkingu podziemnego, jak i centrum handlowego bêdzie w³aœciciel gruntu. Inwestorom bêdzie przys³ugiwa³o jedynie prawo do korzystania z wybudowanych przez siebie budynków oraz w zale noœci od treœci umowy najmu lub dzier awy, prawo do uzyskania po wygaœniêciu umowy zwrotu wartoœci poniesionych nak³adów. Inwestorom przys³uguje szereg rozwi¹zañ prawnych umo liwiaj¹cych ochronê ich interesów, niemniej stosunek obligacyjny, jakim jest najem lub dzier awa, nie jest stosunkiem w stu procentach bezpiecznym i trwa- ³ym. Istnieje bowiem ryzyko wypowiedzenia takiej umowy zarówno przez w³aœciciela gruntu, jak i przez nabywcê nieruchomoœci lub syndyka w razie og³oszenia upad³oœci w³aœciciela gruntu. Najemcy lub dzier awcy mog¹ zabezpieczyæ swoje interesy poprzez zawarcie umowy status, investors are forced to develop an investment on third party land without the ownership title to buildings they will have built. However, such projects are carried out in practice. Below is the presentation of models of developing a project on a third party land, particularly including negative consequences and risks at the part of the investor. Tenancy or lease [To distinguish between two forms of possession of land used in the Polish law, the following system has been adopted for the needs of this text: tenancy PL: najem; lease PL:dzier awa. The difference between najem and dzier awa is that dzier awa includes the right to collect profits and najem does not.] An owner of land can make an agreement with the potential investor that, under the tenancy or lease agreement, a part of the land will be provided e.g. for the construction of an underground car park. At the same time, pursuant to another agreement, the owner can provide another investor with the right to develop a shopping centre on the surface of a part of the parcel, while maintaining the right to use the undeveloped fragment of the land. In the case of the above example, in legal terms, the holder of the title to the land shall be the owner of both the underground car park and the shopping centre. The investors will only have the right to use the buildings they have developed and, depending on the contents of the tenancy or lease agree- 118

PRAWO LAW (i) na czas oznaczony, (ii) z dat¹ pewn¹, (iii) z ograniczon¹ mo liwoœci¹ wypowiedzenia, (iv) z umownym prawem pierwokupu, (v) z wpisem prawa w ksiêdze wieczystej, (vi) z zabezpieczeniem zwrotu poniesionych nak³adów. Niemniej praw inwestora nie mo na ustrukturyzowaæ w taki sposób, aby jego interesy by³y zabezpieczone w to samym stopniu, w jakim by³yby zabezpieczone, gdy inwestor realizowa³ inwestycjê na terenie, którego jest w³aœcicielem. Negatywn¹ dla inwestora konsekwencj¹, w porównaniu do budowy na w³asnym gruncie, jest równie brak mo liwoœci ustanowienia hipoteki w celu zabezpieczenia kredytu udzielonego na realizacjê inwestycji. Skorzystanie z instytucji najmu lub dzier awy uniemo liwia równie realizacjê inwestycji mieszkaniowych, gdy w budynku wybudowanym na cudzym gruncie deweloper nie bêdzie móg³ ustanowiæ i sprzedaæ odrêbnej w³asnoœci lokali. Prawo u ytkowania Innym sposobem ustrukturyzowania tego typu inwestycji jest ustanowienie na okreœlonej czêœci nieruchomoœci prawa u ytkowania. Ten sposób praktykowany jest czêsto przez podmioty publiczne, które chc¹c zachowaæ w³asnoœæ gruntu wraz z prawem do korzystania z jego czêœci naziemnej, oddaj¹ inwestorom do korzystania czêœæ podziemn¹ np. na cele budowy parkingów podziemnych. Prawo u ytkowania, jako prawo rzeczowe, co do zasady, lepiej chroni interesy inwestora ni najem lub dzier awa. Niemniej posiada równie swoje ment, the right to reclaim the value of expenses incurred on the expiry of the lease or tenancy. Investors have a wide range of legal solutions at their disposal to protect their interest; nevertheless, the obligation relationship in the form of tenancy or lease is not 100% safe and permanent. There is the risk that such an agreement will be terminated by the owner of the land, the purchaser of real property or the trustee in case of a bankruptcy of the owner of land. Tenants or lessors can protect their interest by concluding the agreement (i) for a definite period of time; (ii) with a certified date; (iii) with limited termination possibilities; (iv) with a contractual pre-emption right; (v) entering the right in the land and mortgage register, (vi) securing the repayment of expenses incurred. Nevertheless, the rights of the investor cannot be structured so as to secure their interests to the same extent as in the case where the investor carries out the investment project on the land he or she owns. Another negative consequence for investors, compared to building on their own land, is the lack of a possibility to establish a mortgage lien in order to secure the loan granted for the development of the project. Using tenancy or lease prevents from developing housing projects in the case of buildings developed on third party land, the developer will Given the current legal status, investors are forced to develop an investment on third party land without the ownership title to buildings they will have built. not be able to establish and sell a separate ownership of dwellings. Usufruct right Another way to structure this type of investments is to establish the usufruct right on a specified part of the real property. This method is often employed by public sector entities who, wishing to retain the ownership of land together with the right to use its aboveground part, give the underground part to the investors to be used e.g. for construction of underground car parks. In principle the usufruct right being a property right protects the interest of the investor better than tenancy or lease. Nevertheless, it also has some disadvantages. The primary problem is the non-transferability of the usufruct right, which prevents from transferring the usufruct right to another entity. Due to this limitation, there is apracticeofestablishing special purpose vehicles which are parties to the usufruct agreement so as to avoid a situation where (in the case of the disposal of the right) it is not the usufruct right which is traded (which is forbidden) but the shares in the company that is the usufructuary, which is acceptable. Also in this case it is impossible to establish a mortgage lien on the constructed building or establish a separate ownership of dwellings. 119

PRAWO LAW mankamenty. Podstawowym problemem jest niezbywalnoœæ prawa u ytkowania, co uniemo liwia przeniesienie prawa u ytkowania na nowy podmiot. Z uwagi na istnienie tego ograniczenia praktykowane jest zak³adanie spó³ek celowych, które s¹ stronami umów u ytkowania, aby w razie chêci zbycia posiadanego prawa przedmiotem obrotu nie by³o prawo u ytkowania, co jest niedozwolone, ale udzia³y w spó³ce bêd¹cej u ytkownikiem, co jest jak najbardziej dopuszczalne. Równie w tym przypadku brak bêdzie mo liwoœci ustanowienia hipoteki na wybudowanym budynku lub ustanowienia odrêbnej w³asnoœci lokali. Wspó³w³asnoœæ i podzia³ do korzystania (quoad usum) Jednym z mo liwych rozwi¹zañ, choæ stosowanym w praktyce bardzo rzadko, jest nabycie przez inwestora lub kliku inwestorów udzia³ów w prawie w³asnoœci gruntu wraz z zawarciem umowy o podziale gruntu do korzystania. W takiej umowie wspó³w³aœciciele mog¹ w zasadzie dowolnie uzgodniæ sposób korzystania z rzeczy wspólnej. Korzyœci¹ tego typu rozwi¹zania bêdzie z pewnoœci¹ mo liwoœæ ustanowienia hipoteki na posiadanym udziale w prawie w³asnoœci nieruchomoœci. Pamiêtaæ nale y, i ka demu ze wspó³w³aœcicieli bêdzie przys³ugiwa³ okreœlony udzia³ w prawie w³asnoœci gruntu, a co za tym idzie równie w prawie w³asnoœci wszystkich budynków. Zatem wspó³w³aœciciel, który zgodnie z postanowieniami umowy o podziale do korzystania otrzyma³ czêœæ pod powierzchni¹ gruntu i tam wybudowa³ np. parking podziemny, Co-ownership and division for use (quoad usum) One of the possible solutions, even though it is hardly ever used in practice, is a situation where the investor or a few investors purchase shares in the title to the land and conclude the agreement to divide the land for use. In such an agreement, the co-owners can generally agree upon any way of use for the co-owned real property. An advantage of this solution is the possibility to establish a mortgage lien on an owned share in the title to the real property. One has to remember that each co-owner will have a specified share in the title to the land and, consequently, in the ownership right to all buildings. Therefore the co-owner, who, according to the provisions of the division-for-use agreement obtained a part below the surface of the

PRAWO LAW nie stanie siê jego w³aœcicielem. W³asnoœæ takiego parkingu bêdzie przys³ugiwa³a wszystkim wspó³w³aœcicielom zgodnie z posiadanymi udzia³ami, z tym e wy³¹cznie uprawnionym do korzystania z tego parkingu bêdzie ten podmiot, który go wybudowa³ zgodnie z postanowieniami umowy quoad usum. Omawiana konstrukcja nie bêdzie mog³a znaleÿæ zastosowania, gdy z uwagi na wymogi prawne w³aœcicielem gruntu musi pozostaæ w ca³oœci podmiot publiczny. Zatem na przyk³ad budowa parkingu podziemnego pod powierzchni¹ dróg publicznych w tej formule nie jest dopuszczalna. Prawo zabudowy proponowane rozwi¹zanie tego problemu Bior¹c powy sze pod uwagê, istniej¹ prawnie dopuszczalne rozwi¹zania s³u ¹ce realizacji inwestycji na cudzym gruncie, niemniej nie odpowiadaj¹ one potrzebom rynku nieruchomoœci z uwagi na szereg niedoskona³oœci. Do najwa niejszych ryzyk inwestora realizuj¹cego inwestycjê na cudzym gruncie nale y zaliczyæ ograniczenie czasowe uprawnienia, ryzyko rozwi¹zania umowy, brak mo liwoœci zabezpieczenia kredytu udzielonego na budowê budynku na cudzym gruncie poprzez ustanowienie na nim hipoteki oraz brak mo liwoœci ustanowienia odrêbnej w³asnoœci lokali w budynku zbudowanym na cudzym gruncie. Zgodnie z aktualnym stanem prawnym, inwestorzy zmuszeni s¹ realizowaæ inwestycjê na cudzym gruncie bez prawa w³asnoœci wybudowanych przez siebie budynków. land and has developed e.g. a car park there, shall not become its owner. The ownership title to such car park will belong to all co-owners in accordance with the share they own; nonetheless, the only party entitled to use the car park will be the one who had built it pursuant to the quoad usum agreement. The discussed construction will not be applicable in the case where, due to legal requirements, the land needs to be fully owned by a public sector entity For example, the construction of a car park under public roads is unacceptable in this formula. The right to build up a plot possible solution to the problem Given the above, there are legally acceptable solution allowing to execute and investment on third-party land; however, they do not correspond with the needs of the real estate market due to a number of flaws. Among the major risks for an investor developing an investment on third party land, there are the time-limit of the permission, the risk that the agreement will be terminated, the lack of possibility to secure the loan for the construction of the building on third land by establishing a mortgage lien and the lack of possibility to establish a separate ownership of dwellings built on third party land. In order to solve the above issues and bridge the gap in this respect, there has been a proposal to amend the Polish Civil Law and introduce a new legislative solution the right to build up a plot. A few years ago, a draft amendment to the provisions of the Civil Code in this respect was prepared. However, the work on the project was ceased. In 2013, new assumptions to the amendment project were prepared; however, the work was suspended this time as well and so far no new draft of the amendment act has been presented. The essence of the proposed solution the so-called right to build up a plot (PL: prawo zabudowy) is the possibility of carrying out an investment on third party land; however, in this case, the buildings built by the empowered party shall become their property. According to the proposed solutions, the owner of land partially encumbered with the right to build up would still remain the owner of the entire plot and would be able to establish further rights to build up on the remaining part of the plot. This means that the owner of the land could establish two separate rights to build up for an investor developing an underground car park and an investor building a shopping centre, at the same time retaining the right to use the remaining part of the plot. In this scenario, the investor who developed the investment pursuant to the right to build up established by the owner of the land would be the independent owner of the car park or the shopping centre. The proposed solution would allow to establish a separate ownership of buildings located 121

PRAWO LAW Aby rozwi¹zaæ powy sze problemy i wype³niæ lukê w tym zakresie, proponuje siê uchwalenie zmian w Kodeksie cywilnym i wprowadzenie nowej instytucji prawnej tzw. prawa zabudowy. Kilka lat temu przygotowano projekt nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego w tym zakresie. Prace nad projektem zosta³y jednak przerwane. W 2013 roku przygotowano nowe za³o enia do projektu nowelizacji, niemniej prace równie zosta³y wstrzymane i dotychczas nie przedstawiono nowego projektu ustawy nowelizuj¹cej. Istot¹ proponowanego rozwi¹zania tzw. prawa zabudowy jest mo liwoœæ realizacji inwestycji na cudzym gruncie z t¹ jednak wa n¹ konsekwencj¹, i budynki wybudowane przez uprawnionego sta³yby siê jego w³asnoœci¹. Zgodnie z proponowanymi rozwi¹zaniami w³aœciciel gruntu, obci¹ onego czêœciowo prawem zabudowy, w dalszym ci¹gu pozostawa³by w³aœcicielem ca³ej nieruchomoœci i móg³by na pozosta³ej czêœci ustanawiaæ dalsze prawa zabudowy. Oznacza to, e w³aœciciel gruntu móg³by ustanowiæ dwa odrêbne prawa zabudowy dla inwestora buduj¹cego parking podziemny oraz dla inwestora buduj¹cego galeriê handlow¹, pozostawiaj¹c sobie prawo do korzystania z pozosta³ej czêœci gruntu. W takiej sytuacji samodzielnym w³aœcicielem parkingu podziemnego lub galerii handlowej by³by inwestor, który zrealizowa³ inwestycjê na podstawie ustanowionego przez w³aœciciela gruntu prawa zabudowy. Proponowane rozwi¹zanie umo liwi³oby ustanowienie na rzecz ró nych podmiotów odrêbnej w³asnoœci budynków zlokalizowanych w ramach jednej nieruchomoœci, zarówno pod powierzchni¹ gruntu, jak i na jego powierzchni. Co istotne, prawo zabudowy wraz z odrêbn¹ w³asnoœci¹ budynków by³oby ujawniane w ksiêdze wieczystej. Prawem takim mo na by swobodnie dysponowaæ. W³aœciciel budynku móg³by go równie obci¹ yæ hipotek¹. W razie budowy budynku mieszkalnego dopuszczalne by³oby ustanowienie odrêbnej w³asnoœci lokalu, mimo braku prawa w³asnoœci do gruntu. Prawo zabudowy w podobnym kszta³cie obowi¹zywa³o w Polsce okresie powojennym. Podobne instytucje znajduj¹ siê w porz¹dku prawnym wielu pañstw europejskich. Uchwalenie przepisów reguluj¹cych prawo zabudowy z pewnoœci¹ przyczyni³oby siê do realizacji wielu nowych inwestycji oraz wp³ynê³oby pozytywnie na dostêpnoœæ oraz ceny terenów w centrach miast. Nale y wiêc oczekiwaæ bardziej zdecydowanych dzia³añ po stronie prawodawcy oraz ewentualnych dzia³añ lobbingowych bran y nieruchomoœciowej. within one plot thereon or thereunder for the benefit of different parties. Importantly, the right to build up, together with the separate ownership of buildings would be disclosed in the Land and Mortgage Register. The right to build up a plot is transferable. The owner of the building could mortgage it as well. In the case of a residential building, it would be possible to establish a separate ownership of dwelling despite the lack of the ownership title to the land. The right to build up a plot in a similar shape was in effect in the period after the Second World War. Similar legal solutions can be found in many other European countries. Adopting legislation to regulate the build up right would most certainly result in a great number of new investments and would have a positive effect on the availability and prices of land in the centres of cities. Therefore, some more determined actions on the part of the legislator and possible lobbying on the part of the real estate industry can be expected. Piotr Wo niak jest radc¹ prawnym w kancelarii EY Law. Jest absolwentem Wydzia³u Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wroc³awskiego, a od 2012 roku jest wpisany na listê radców prawnych przy Okrêgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie. Specjalizuje siê w prawie nieruchomoœci, prawie budowlanym oraz aspektach planowania przestrzennego. Piotr WoŸniak is a legal counsel in EY Law. Piotr graduated from the Faculty of Law, Administration and Economy of the Wroc³aw University and since 2012 has been qualified as a legal counsel admitted to the Warsaw Legal Counsels Bar Association. Piotr specializes in property law, construction law and zoning aspects. 122

RYNEK MARKET RYNEK MARKET Wybrane aspekty transakcji M&A obiektów handlowych Selected aspects of M&A transaction on retail assets Olav Nemling Proces sprzeda y albo nabycia obiektu handlowego jest pod wzglêdem prawnym procesem wieloaspektowym. Transakcja taka dzieli siê z regu³y równie na kilka etapów. The sale or purchase of a retail asset is a multifaceted issue as far as legal aspects are concerned. Such a transaction is usually divided into a few stages. Przed zamierzon¹ transakcj¹ sprzeda y albo nabycia obiekt handlowy jest przedmiotem badania prawnego, podatkowego oraz technicznego (due diligence). W dzisiejszych czasach due diligence jest standardem rynkowym. Czasami nabywca decyduje siê na okrojony due diligence, a wiêc tylko wybrane kwestie s¹ badane przez doradców. Skutkuje to oczywiœcie ni szymi kosztami transakcji, ale wy szym ryzykiem po stronie nabywcy. W najgorszym przypadku koszty (i to o wiele wy sze ni przeprowadzenie pe³nego due diligence zamiast niepe³nego due diligence) mog¹ pojawiæ siê póÿniej i byæ spowodowane sporem pomiêdzy nabywc¹ i zbywc¹, lub osob¹ trzeci¹, która w wyniku transakcji roœci sobie jakieœ prawa do obiektu handlowego. Vendor s due diligence W praktyce sprzedaj¹cy coraz czêœciej decyduj¹ siê na vendor s due diligence, a wiêc due diligence, które zostaje przeprowadzone przez sprzedaj¹cego we w³asnym zakresie przed sprzeda ¹ obiektu handlowego. W wyniku vendor s due diligence sprzedaj¹cy przed sprzeda ¹ centrum handlowego dowiaduje siê o wszelkich nieprawid³owoœciach oraz brakach (findings). Sprzedaj¹cy ma wtedy czas i mo liwoœæ, aby usun¹æ wszelkie braki we w³asnym zakresie przed przyst¹pieniem do transakcji. W przeciwnym razie sprzedaj¹cy musi liczyæ siê Prior to an intended sale or purchase transaction, a retail asset is subject to legal, tax and technical analysis (due diligence). Nowadays, due diligence is a market standard. Sometimes, the purchasing party decides on a limited due diligence, in which only selected issues are examined by advisors. Of course, this lowers the transaction costs, but also increases the risk on the part of the buyer. In the worst case scenario, costs (much higher than performing a full due diligence instead of a limited due diligence) may arise later as a result of a conflict between the buyer and the seller or a third party who, following the transaction, has some claims to the retail asset. 123

RYNEK MARKET z tym, e nabywca opieraj¹c siê na findings swojej due diligence bêdzie domagaæ siê obni enia ceny sprzeda y oraz na³o enia szeregu obowi¹zków na sprzedaj¹cego. W takich przypadkach czêsto spotykany jest mechanizm dopasowania ceny sprzeda y (purchase price adjustment) po up³ywie pewnego okresu od zawarcia umowy sprzeda y. Przeprowadzenie vendor s due diligence mo e okazaæ siê tañszym i skuteczniejszym rozwi¹zaniem ni póÿniejsze naprawianie findings lub ni sza cena uzyskana za sprzeda y obiektu handlowego. Decyzja nale y do sprzedaj¹cego. Model transakcji Ponadto findings nie rzadko maj¹ decyduj¹cy wp³yw na wybór modelu transakcji oraz na obowi¹zki sprzedaj¹cego i jego zapewnienia i oœwiadczenia odnoœnie przedmiotu transakcji. Sprzeda obiektu handlowego mo e siê odbyæ jako sprzeda nieruchomoœci (asset deal) albo jako sprzeda udzia³ów w spó³ce (share deal), która jest w³aœcicielem nieruchomoœci. W przypadku obiektów handlowych jest raczej rzadko spotykane, aby osoba fizyczna by³a w³aœcicielem takiego obiektu. Ponadto istniej¹ równie przypadki, gdzie przedmiotem sprzeda- y s¹ prawa u ytkowania wieczystego nieruchomoœci gruntowej oraz prawo w³asnoœci nieruchomoœci budynkowej usadowionej na przedmiotowej nieruchomoœci gruntowej. Nie wnikaj¹c w genezê prawa u ytkowania wieczystego w Polsce oraz ró nicê pomiêdzy prawem w³asnoœci i prawem u ytkowania 124

RYNEK MARKET wieczystego, dla potrzeb niniejszego artyku³u wystarczy zaznaczyæ, e prawo u ytkowania wieczystego jest prawem zbli onym do prawa w³asnoœci i u ytkownik wieczysty mo e takim prawem rozporz¹dzaæ podobnie jak w³aœciciel. Wybór pomiêdzy asset deal oraz share deal nie jest prosty, oba typy transakcji maj¹ swoje zalety i wady. W przypadku share deal nabywca wchodzi w buty sprzedaj¹cego, cesja umów najmu (które stanowi¹ g³ówn¹ wartoœæ obiektu handlowego) na nabywcê oraz przeniesienie ewentualnych pozwoleñ nie bêdzie konieczna. Z drugiej strony pojawia siê kwestia odpowiedzialnoœci za wczeœniejsz¹ dzia³alnoœæ spó³ki, w szczególnoœci odpowiedzialnoœci za zaleg³oœci podatkowe, bo sam w³aœciciel obiektu handlowego (spó³ka) przecie siê nie zmienia. Nale y jednak pamiêtaæ, e share deal nie zawsze zwalnia od zawiadomienia drugiej strony umowy o przejœciu w³asnoœci udzia³ów w spó³ce, która jest w³aœcicielem centrum handlowego. Czêsto w umowach znajduj¹ siê klauzule typu change of control, które nak³adaj¹ obowi¹zek zawiadomienia drugiej strony o przejœciu w³asnoœci udzia³ów. W przypadku asset deal nabywca niejako odcinasiêodzbywcy,awiêc w zasadzie nie ponosi odpowiedzialnoœci za wczeœniejsz¹ dzia³alnoœæ zbywcy. Do zamkniêcia transakcji typu asset deal bêdzie konieczne podjêcie dodatkowych kroków, jak np. cesja umów najmu na nabywcê lub przeniesienie niektórych pozwoleñ (je eli takie istniej¹) albo innych praw na nabywcê. Aspekty korporacyjne Mimo, e sprzeda obiektu handlowego jest transakcj¹ nieruchomoœciow¹, nale y równie pamiêtaæ o aspektach korporacyjnych tego typu transakcji. W przypadku transakcji typu share deal kwestie korporacyjne s¹ kluczowe, gdy od skutecznoœci nabycia udzia³ów w spó³ce, która jest w³aœcicielem obiektu handlowego, stron¹ umów najmu oraz adresatem wszelkich pozwoleñ, bêdzie zale eæ powodzenie ca³ej transakcji. Nierzadko do sprzeda y udzia³ów wymagane s¹ uchwa³y organów korporacyjnych sprzedaj¹cego jak równie kupuj¹cego. Nawet, je eli przedmiotem transakcji bêdzie sama nieruchomoœæ (asset deal), to równie i w tym przypadku czêsto bêd¹ wymagane uchwa³y organów korporacyjnych stron transakcji. Ponadto niezbêdne jest zbadanie nale ytej reprezentacji stron transakcji. W przypadku, gdy strony s¹ reprezentowane przez pe³nomocników nale y równie zbadaæ zakres oraz formê pe³nomocnictwa. Do transakcji typu share deal wystarczy pe³nomocnictwo z podpisami notarialnie poœwiadczonymi. W przypadku asset deal bêdzie wymagana forma aktu notarialnego. Braki formalne mog¹ skutkowaæ niewa noœci¹ ca³ej transakcji. Najemcy Oprócz samej nieruchomoœci, której wartoœæ w przewa- aj¹cej mierze bêdzie zale eæ od lokalizacji, w szczególnoœci dostêpu do infrastruktury, g³ówn¹ wartoœæ obiektu handlowego stanowi¹ najemcy, a co za tym idzie umowy najmu. W zwi¹zku Vendor s due diligence In practice, the sellers increasingly often decide to perform vendor s due diligence, namely due diligence, which is performed by the selling party on their own prior to the sale of the project. Following vendor s due diligence, the seller finds out about all irregularities and deficiencies (findings) before the sale of a shopping centre. The seller has then the time and chance to deal with all deficiencies on their own before commencing the transaction. Otherwise, the seller has to take into consideration a possibility, that the buyer, basing on the findings of their due diligence will request a reduced sale price and a number of obligations to be imposed on the seller. In such situations, the purchase price adjustment mechanism is commonly used after a certain period of time has passed since the signing of the sales agreement. Performing vendor s due diligence may turn out to be a cheaper and more successful solution that dealing with findings later on or lowering the price obtained for selling the retail asset. The decision is to be made by the seller. Transaction model Additionally, findings often have a decisive impact on choosing the transaction model and on the obligations of the seller and their representations and warranties regarding the subject of the transaction. The sale of a retail asset can take place in the form of a traditional sale of real property (asset deal) or a sale of shares (share deal) in the company that owns 125

RYNEK MARKET z powy szym dok³adna analiza umów najmu jest kluczowa. Wysokoœæ i ewentualnie mechanizm obliczania czynszu najmu, zabezpieczenia, jakie przez najemcê zosta³y przedstawione w³aœcicielowi centrum handlowego, oraz zasady wypowiedzenia umów najmu, w tym wypowiedzenia umów najmu przed okresem, na który takie umowy zosta³y zawarte, przes¹dzaj¹ w du ej mierze o rentownoœci centrum handlowego. Nale y równie uzyskaæ zapewnienie sprzedaj¹cego, e nie wyst¹pi³ aden przypadek uzasadniaj¹cy przedwczesne wypowiedzenie umowy najmu przez najemcê (event of default). O ile przy ma³ym najemcy, sprawa mo e nie jest tak znacz¹ca, to w przypadku jednego z g³ównych najemców o renomowanej marce, wyst¹pienie event of default mo e mieæ negatywne skutki dla ca³ego centrum handlowego. the real property. In the case of retail assets, it is a rarity for a natural person to be the owner of such a project. Furthermore, there are also cases when the subject of the transaction is the perpetual usufruct right to a land property and ownership title to a building located on this particular land property. Regardless of the roots of the right of perpetual usufruct in Poland and the difference between the ownership title and the perpetual usufruct right, for the needs of this article it will be enough to emphasise that the perpetual usufruct right is similar to the ownership right and a perpetual usufructuary can use this right similarly to an owner. Choosing between the asset deal and the share deal is not easy as both types of transactions have advantages and disadvantages. In the case of a share deal the buyer tries to step into the buyer s shoes; the assignment of lease agreements (which are the main element of a retail asset) to the buyer and transferring of any potential permits will not be necessary. On the other hand, there are the issues of liability for previous operation of a company, especially with respect to tax defaults, as the owner of the retail project (the company) does not change. However, it is always important to remember that a share deal does not always indemnify from informing the other party about the transfer of the title to shares in the company that is the owner of the shopping centre. In agreements, there often are the change of control clauses which impose the obligation to inform the other party about the transfer of shares. In the case of an asset deal, the buyer separates from the seller, which means that generally the former is not responsible for any previous activities of the latter. In order to close an asset deal it is necessary to complete additional steps, such as the transfer of lease agreements to the buyer or transfer of some permits (if there are any) or other rights to the buyer. Corporate aspects Even though the sale of a retail asset is a real property transaction, one must remember about the corporate aspects of this kind of a transaction. In the case of a share deal, corporate issues are crucial, as the success of the entire transaction depends on the effectiveness of taking shares in the company which is the owner of the retail asset, the party to lease agree- 126

RYNEK MARKET Nie jest tajemnic¹, e znane marki dzia³aj¹ jak magnes dla klientów, którzy bêd¹c ju w centrum handlowym przy okazji odwiedzaj¹ równie inne placówki. Zastaw i hipoteka Czêsto udzia³y w spó³ce s¹ obci¹ one zastawem a nieruchomoœæ jest obci¹ ona hipotek¹ na rzecz banku finansuj¹cego centrum handlowe. Zarówno zastaw na udzia³ach jak i hipotek¹ s¹ prawami akcesoryjnymi. Pomimo przeniesienia w³asnoœci udzia³ów zastaw dalej obci¹ a takie udzia³y. Podobnie jest w przypadku hipoteki, która niezale nie od w³aœciciela obci¹ a nieruchomoœæ. W przypadku share deal w³aœciciel nieruchomoœci (spó³ka) pozostaje dalej ten sam. Niemniej z regu³y nale- y o tym zawiadomiæ bank finansuj¹cy w okreœlonym terminie i w okreœlony sposób. Obowi¹zek taki wynika z umowy kredytowej. Brak zawiadomienia banku mo e w najgorszym wypadku skutkowaæ wypowiedzeniem umowy kredytu przez bank. Na koniec warto jeszcze powróciæ do due diligence i jej wyników. Findings bêd¹ mia³y wp³yw na obowi¹zki sprzedaj¹cego oraz treœæ umowy sprzeda y, w szczególnoœci tak zwane oœwiadczenia i zapewnienia (representations and warranties) sprzedaj¹cego. Instytucja representations and warranties ma swoj¹ genezê w prawie anglosaskim i z czasem zosta³a przeniesiona na t³o prawa polskiego. O ile same oœwiadczenia i zapewnienia sprzedaj¹cego (np. sprzedaj¹cy gwarantuje, e aden najemca przedwczeœnie nie wypowiedzia³ umowy najmu) nie budz¹ jeszcze w¹tpliwo- ments and the addressee of all permits. Resolutions of corporate bodies of the seller and the buyer are often required to sell shares. Even if it is only the real property that is the subject of the transaction (asset deal), resolutions of corporate bodies of the parties may often be required. Furthermore, it is necessary to check whether the parties to the transaction are duly represented. If the parties are represented by proxies, it is also necessary to examine the scope and the form of the power of attorney. In the case of a share deal, a power of attorney with notarized signatures should be enough. In the case of an asset deal a notary deed will be required. Formal defects may result in the entire transaction becoming null and void. 127

RYNEK MARKET œci, to uprawnienia nabywcy w przypadku naruszenia takich oœwiadczeñ i zapewnieñ (np. pomimo zapewnienia sprzedaj¹cego umowa najmu zosta³a jednak przedwczeœnie wypowiedziana) budz¹ wiele kontrowersji. Nale y pamiêtaæ, e oœwiadczenia i zapewnienia nale y konstruowaæ w taki sposób, aby nie by³o konieczne wykazanie szkody przez uprawnionego w przypadku ich naruszenia. Udowodnienie szkody przed polskim s¹dem, szczególnie w skomplikowanych transakcjach, mo e byæ przys³owiow¹ drog¹ przez mêkê. Dlatego oœwiadczenia i zapewnienia powinny byæ skonstruowane jako obowi¹zek gwarancyjny sprzedaj¹cego, którego naruszenie skutkuje obowi¹zkiem doprowadzenia do stanu zagwarantowanego. Przyk³adowo wiêc, je eli sprzedaj¹cy gwarantuje, e wszystkie ³awki w czêœciach wspólnych obiektu handlowego s¹ bia³e, a ³awki w rzeczywistoœci s¹ be- owe, sprzedaj¹cy powinien przemalowaæ ³awki na kolor Tenants Apart from a real property itself, whose value depends mostly on the location, particularly on access to the infrastructure, it is tenants and their lease agreements that constitute the main value of a retail asset. Given the above, a careful analysis of lease agreements is of key importance. The rent rate and possibly the mechanism of calculating it, collaterals that have been provided by tenants to the owner of a shopping centre and the terms for termination of lease agreements, including early termination of an agreement, have the greatest impact on the profitability of a shopping centre. It is also necessary to obtain the seller s assurance that there have been no events to justify early termination of a lease agreement by a tenant (event of default). In the case of a minor tenant, the issue might not be very important, whereas in the case of one of the anchor tenants of renowned brand, an event of default may have negative effects on the entire shopping centre. It is not a secret that well-known brands are a magnet for customers, who often visit other shops if they are already in a centre. Pledge and mortgage Often, shares in a company are encumbered by a pledge and a real property is mortgaged in favour of the bank financing the shopping centre. Both the pledge on the shares and the mortgage are accessory rights. Despite the transfer of the ownership of the shares, the pledge continues to encumber these shares. It is similar in the case of a mortgage which, regardless of the owner, encumbers the real property. In the case of a share deal, the owner of the real property (the company) remains the same. Nevertheless, the financing banks should be duly noted about the situation. This obligation is stipulated in the credit agreement. A failure to inform the bank, in the worst case scenario, may result in the 128

RYNEK MARKET bia³y na w³asny koszt i ryzyko. Przy w³aœciwie skonstruowanych oœwiadczeniach i zapewnieniach wykazanie szkody przez nabywcê nie bêdzie konieczne. W przeciwnym razie nabywca musia³by wykazaæ, e poniós³ szkodê w zwi¹zku z tym, e ³awki s¹ be owe, a nie bia³e. W praktyce wykazanie takiej szkody mo e byæ prawie niemo liwe. Jak wynika z powy szej krótkiej analizy kilku aspektów typowych dla transakcji, której przedmiotem s¹ obiekty handlowe, dobór w³aœciwych doradców we w³aœciwym czasie oraz dobre przygotowanie transakcji s¹ kluczowe dla sukcesu ca³ego przedsiêwziêcia. termination of the credit agreement by the bank. Lastly, it might be worthwhile to return to due diligence and its results. The findings will have an effect on the obligations of the seller and the contents of the sales agreement, particularly representations and warranties of the seller. Representations and warranties stem from the Anglo-Saxon law and were transferred onto the background of the Polish legal system over time. While the representations and warranties of the seller (e.g. the seller represents that they shall not terminate the lease agreement early) raise no doubts, the rights of the buyer in the case of a breach of those Olav Nemling jest partnerem w kancelarii TaylorWessing e n w c w Warszawie i kieruje dzia³em M&A oraz Energetyki. Posiada wieloletnie doœwiadczenie w doradztwie prawnym w zakresie fuzji i przejêæ, kwestii korporacyjnych oraz w zakresie prawa energetycznego, w szczególnoœci odnawialnych Ÿróde³ energii. W przesz³oœci Olav Nemling doradza³ miêdzy innymi przy sprzeda y trzech zak³adów chemicznych nale ¹cych do spó³ki, której wiêkszoœciowym akcjonariuszem jest Skarb Pañstwa oraz niemieckiemu koncernowi energetycznemu obecnemu na rynku polskim od wielu lat przy nabyciu pierwszych parków w wiatrowych w Polsce. Doœwiadczenie Olava Nemlinga obejmuje równie doradztwo na rzecz znacz¹cego austriackiego dewelopera z bran y nieruchomoœciowej notowanego na gie³dzie w Wiedniu i Warszawie, przy nabyciu oraz sprzeda y budynków biurowych w centrum Warszawy. Ponadto Olav Nemling doradza³ przy wejœciu brytyjskiej sieci kawiarni na rynek polski w ramach joint venture z inn¹ sieci¹ kawiarni. Olav Nemling is partner in TaylorWessing e n w c leads the M&A and energy law practice areas. He has extensive experience in legal advice within the scope of mergers and acquisitions, corporate matters and energy law, especially renewable energy sources. In the past Olav Nemling advised in particular on the sale of three chemistry plants owned by a company, where the State Treasury is a majority shareholder, and a German utility company, which is present on the Polish market since many years, on the acquisition of its first wind energy projects in Poland. The experience of Olav Nemling also encompasses legal advice to a major Austrian real estate developer on the Vienna Stock Exchange and Warsaw Stock Exchange on the acquisition and sale of office buildings in the city centre of Warsaw. Moreover Olav Nemling advised on the entry of a British coffeehouse chain on the Polish market through a joint venture with another coffeehouse chain. representations and warranties (e.g. despite the seller s representations, the lease agreement has been actually terminated early) raise numerous concerns. One must remember that representations and warranties should be designed in such a way that there is no need for the buyer prove that the breach of the representations and warranties caused damages. Providing evidence of damages before the Polish court, especially in the case of complicated transactions, can be very problematic. Therefore, representations and warranties should be designed as a seller s warranty obligation, a breach of which results in an obligation to restore the guaranteed condition. For instance, if the seller guarantees that all benches in the shared areas of a retail asset are white, while benches are actually beige, the seller shall repaint the benches white at their own expense and risk. If the representations and warranties are designed correctly, there is no need to provide evidence of damages by the buyer. Otherwise, the buyer would have to prove that they suffered damages as the result of benches being beige and not white. In practice, providing evidence of this kind of damages may be nearly impossible. As can be seen from the above brief analysis of some aspects that are typical for transactions on retail assets, choosing the right advisors at a right time and preparing a transaction properly are crucial for the success of the entire undertaking. 129

PODATKI TAXES PODATKI TAXES Opodatkowanie zysku ze sprzeda y nieruchomoœci w Polsce i krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej Taxation of capital gains on disposal of real estate property in Poland and in Central and Eastern European Countries Ma³gorzata Dankowska, Piotr Jakutowicz Przewaga danego rodzaju transakcji na lokalnych rynkach nieruchomoœci komercyjnych Europy Œrodkowo-Wschodniej niejednokrotnie podyktowana jest aspektami finansowo-podatkowymi. Przyk³adowo w krajach nak³adaj¹cych podatek od przeniesienia w³asnoœci nieruchomoœci z oczywistych wzglêdów wiêksz¹ popularnoœci¹ ciesz¹ siê nabycia spó³ek celowych (share deal), a nie samych aktywów. Z kolei na innych rynkach przewa aj¹cym rodzajem transakcji mog¹ byæ nabycia aktywów (asset deal), w których kupuj¹cy umieszcza nieruchomoœæ w swojej docelowej strukturze w wartoœci podatkowej opartej o cenê nabycia. W tej konfiguracji pojawia siê jednak aspekt opodatkowania ca³ego zysku ze sprzeda y po stronie zbywcy. Od czego zale ¹ te wybory? Jak wygl¹da obecnie sytuacja w Polsce, Czechach, Rumunii i S³owacji? o tym w poni szym artykule. The prevailing type of commercial properties disposal, in the Central and Eastern European Countries, is usually driven by financial tax factors. For instance, in countries imposing property transfer tax, the most common type of transaction is usually the acquisition of a real estate company (share deal), as opposed to acquisition of individual assets (asset deal). On the other hand, in countries where asset deal transaction type prevails, the buyer places the property within its current structure and recognizes its value for tax purposes based on the acquisition price. Type of transaction chosen affects the way profits on commercial property disposal are taxed. How these choices are made? What is the current situation in Poland, Czech Republic, Slovakia and Romania? the below paper will try to address. 130

PODATKI TAXES Sprzeda aktywów Z perspektywy zbywcy kluczowym aspektem jest kwestia opodatkowania zysku ze sprzeda y nieruchomoœci inwestycyjnej. Opodatkowanie to zale y od formy, w jakiej nast¹pi jej zbycie. Przy wspomnianym zbyciu pojedynczego aktywa (tzw. asset deal) w Polsce, dochód ze zbycia nieruchomoœci opodatkowany jest podstawow¹ stawk¹ CIT w wysokoœci 19 proc. i stanowi ró nicê miêdzy przychodem ze zbycia nieruchomoœci a kosztem uzyskania przychodów. Przychód okreœla siê w wartoœci nieruchomoœci wyra onej w cenie okreœlonej w umowie, o ile nie odbiega ona od wartoœci rynkowej. Z kolei koszt w wysokoœci wydatków poniesionych na nabycie lub wytworzenie nieruchomoœci, pomniejszonych o dokonane odpisy amortyzacyjne. Wydatki te w przypadku wytworzenia nieruchomoœci s¹ z regu³y znacznie ni sze ni wartoœæ rynkowa nieruchomoœci Asset deals From the seller s perspective, the taxation of gains on disposal of investment property is crucial. Taxation depends on the form in which the disposal is made. In Poland, in case of a disposal of individual asset (asset deal), the profit being subject to CIT tax at 19% is calculated as a difference between the revenue from the property disposal and the tax deductible costs. The sales price for the property, as indicated in the sale agreement, constitutes taxable revenue, provided that it corresponds with the market level. At the same time, the costs incurred on acquisition or construction of a property, decreased by the depreciation write-offs, constitute tax deductible costs. These costs, in case of a construction of a property, are usually significantly lower than the market value of the property at the moment of sale or putting it into use. Similarly, the costs of the property acquisition, which took place several years earlier, can also be significantly lower than its market value at the time of disposal. The optimal solution from the sellers s perspective would be, prior to the transaction, to reveal such a hidden reserve in a tax neutral way. It should be noted that despite the recent changes in the Polish tax law, as well as in the light of the planned actions, there are still available options allowing for astep-upinthetaxvalueof a property prior to its disposal. Therefore, from the seller s perspective, the share deal transactionarelikelytobeexpectedin order to avoid taxation of the hidden reserve. Properties disposed by certain types of investment funds are exceptions here, since the funds are exempt from corporate income tax (CIT). From the purchaser s perspective, the opposite type of transaction is sought after, as by acquiring property in a form of individual

PODATKI TAXES w momencie oddania jej do u ytkowania/sprzeda y. Podobnie wydatki na nabycie nieruchomoœci, które mia³y miejsce kilka lat wczeœniej, mog¹ byæ znacznie ni sze ni wartoœæ rynkowa nieruchomoœci w momencie sprzeda y. Ró nica ta stanowi tzw. cich¹ rezerwê, która podlega opodatkowaniu w momencie zbycia. Optymalnym rozwi¹zaniem z punktu widzenia zbywcy by³oby wiêc doprowadzenie, przed dokonaniem transakcji, do nieopodatkowanego ujawnienia cichej rezerwy. Nale y zauwa yæ, e pomimo ostatnich oraz planowanych zmian w polskim prawie podatkowym ca³y czas dostêpne s¹ mo liwoœci urealnienia wartoœci podatkowej nieruchomoœci przed jej zbyciem (tzw. step-up). Z powy - szego wynika zatem, e w przypadku rynku zbywcy nale y oczekiwaæ wiêkszej presji na doprowadzenie do transakcji share deal w celu unikniêcia opodatkowania cichej rezerwy. Wyj¹tkiem s¹ sytuacje, w których nieruchomoœci zbywane s¹ z poziomu funduszy inwestycyjnych korzystaj¹cych ze zwolnienia z opodatkowania podatkiem CIT w Polsce. Nabywcy jednak zale y na dok³adnie odwrotnej perspektywie. Otrzymuj¹c nieruchomoœæ jako aktywo, nie musi siê martwiæ o cich¹ rezerwê i zwi¹zany z ni¹ podatek odroczony. Nie przejmuje równie odpowiedzialnoœci za zobowi¹zania podatkowe kupowanej spó³ki. Sprzeda spó³ki nieruchomoœciowej Alternatyw¹ dla bezpoœredniego zbycia nieruchomoœci jest zbycie udzia³ów w spó³ce posiadaj¹cej nieruchomoœæ. Dochód za zbycia udzia³ów w spó³ce nieruchomoœciowej opodatkowany jest równie podstawow¹ stawk¹ CIT w wysokoœci 19 proc. W tym wypadku okreœla siê go jako ró nicê miêdzy przychodem ze zbycia udzia³ów, stanowi¹cym wartoœæ udzia³ów wyra on¹ w cenie okreœlonej w umowie (pod wa- asset the purchaser does not need to be concerned about hidden reserve and related deferred tax. Moreover, the purchaser does not take over the responsibility for the tax liabilities of the company holding the property. Share deals Selling shares in a real estate company constitute an alternative to a property disposal. The profit made on the share disposal is also subject to CIT tax at 19% in Poland. In this case the profit is calculated as the difference between the revenue from the sale of shares, equal to the price for the shares as indicated in the sale agreement, provided that it corresponds with the market level and the tax deductible costs determined depending of the form of the acquisition of shares. It should be noticed that the price of shares does not always reflect the value of property. Usually the real estate companies are leveraged through external debt, which decreases the value of shares. Depending on the agreement between the parties to transaction, price for shares may also be corrected by the part of deferred tax or latent capital gain tax. In case the shares being disposed were acquired through a purchase, the purchase/acquisition price should constitute tax deductible cost at the moment of their disposal. If the shares in a real estate company are disposed by a foreign company, the disposal should not be subject to tax in Poland, provided there is an agreement for the avoid- 132

PODATKI TAXES runkiem, e nie odbiega ona od wartoœci rynkowej) a kosztem uzyskania przychodów, ustalonym w zale noœci od sposobu objêcia udzia³ów. Nale y jednak pamiêtaæ, e cena nabycia udzia³ów nie zawsze odzwierciedla wprost sam¹ wartoœæ nieruchomoœci. Z regu³y spó³ki celowe s¹ lewarowane finansowaniem d³u nym, które pomniejsza wartoœæ zbywanych udzia³ów. W zale noœci od ustaleñ stron cena nabycia udzia³ów mo e byæ równie korygowana o uzgodnion¹ czêœæ podatku odroczonego. W przypadku zakupu udzia³ów kosztem uzyskania przychodów bêdzie koszt ich nabycia. Je eli udzia³y w spó³ce nieruchomoœciowej zbywa spó³ka zagraniczna, ich sprzeda nie powinna podlegaæ opodatkowaniu w Polsce, pod warunkiem istnienia umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania miêdzy Polsk¹ a krajem rezydencji zbywcy, która jednoczeœnie nie bêdzie zawieraæ tzw. klauzuli nieruchomoœciowej. Zgodnie z generaln¹ klauzul¹ nieruchomoœciow¹, przewidzian¹ przez Modelow¹ Konwencjê OECD w sprawie podatku od dochodu i maj¹tku, zbycie udzia³ów, których wartoœæ pochodzi w co najmniej 50 proc., poœrednio lub bezpoœrednio, z nieruchomoœci znajduj¹cej siê w jednym kraju, mo e byæ opodatkowane w tym kraju. Czêsto zdarza siê, e wydatki na objêcie udzia³ów w spó³ce, w której zosta³a wytworzona lub nabyta nieruchomoœæ, z racji up³ywu czasu, odbiegaj¹ znacznie od poziomu wartoœci rynkowej nieruchomoœci. W rezultacie zbycie takich udzia³ów wi¹zaæ ance of double taxation between Poland and the country of residence of the seller, which does not include a real estate clause. In general, according to the real estate clause as described in the OECD Model Convention on Income and on Capital, sale of shares, deriving more than 50% of their value directly or indirectly from property situated in one state, can be taxed in such state. Quiteoftenthecostof shares acquisition in a company, which developed or acquired a property, due to the lapse of time, significantly diverge from the market value of the property. As a result, the disposal of shares entails a relatively high profit subject to tax. In practice, the share deals are sometimes preceded by actions aimed at increasing the tax acquisitions costs e.g. by exchange of shares. Nevertheless thesaleofsharesisthemost common way of a property disposal in Poland. From the buyer s perspective, apart from the responsibility for tax liabilities of the acquired company and the question of valuation of property and hidden reserve, the buyer needs to pay the irrecoverable tax on civil law transactions (1% of the market value of shares). Rental guarantee schemes Regardless of the form of disposal, the price for the property is calculated under the income based valuation. In practice, the price is usually calculated under the assumption the property is finished, equipped and fully let. Since at the date of transaction this may not be the case, in order to protect the buyer s position the parties enter a rental and incentive guarantee agreement. Under the agreement in case a property is not fully let and the income, forecasted under the assumption it is, is not generated, the seller s agrees to cover the difference in income and the fit-out costs for the period indicated in the agreement. It should also be noted that fulfilling such service should not, as a rule, be subject to VAT and should be documented by accounting note. However, this will always depend on the wording of the agreement itself. Czech Republic, Slovakian and Romanian real estate property markets In the Czech Republic the prevailing form of property disposal transactions is share deal. As indicated by Petr Karpeles, partner in TPA Horwath Czech Republic, the main reason behind isthe4%realestateacquisition tax applicable on asset deals, whereas no transfer tax applies on share deals. Moreover, whilst the capital gain arising on an assetdealissubjecttocitat19%, the capital gains arising on asharedealmaybecitexempt if further conditions are satisfied. Similarly in Slovakia, within the last few years the share deal has been predominant in comparison with the asset deal, even though the transfer tax on real estate is not in force in Slovakia since 1 January 2004. Peter Danovsky, partner in TPA Horwath Slovakia, explains that share deal offers many advantages (tax, administration), but the main reason for choosing share deal is that the tenants can terminate the lease contracts in case of an asset deal, which is 133

PODATKI TAXES Poni sza tabela przedstawia porównanie opodatkowania dochodu ze zbycia nieruchomoœci w Czechach, na S³owacji i w Rumunii w zale noœci od wybranej formy. CZECHY S OWACJA RUMUNIA ZBYCIE NIERUCHOMOŒCI (ASSET DEAL ) STAWKA CIT 19% 22% 16% PRZYCHÓD PODATKOWY KOSZTY UZYSKANIA PRZYCHODÓW MO LIWOŒÆ AKTUALIZACJI WARTOŒCI PODATKOWEJ STAWKA CIT PRZYCHÓD PODATKOWY KOSZTY UZYSKANIA PRZYCHODÓW Cena sprzeda y okreœlona w umowie sprzeda y. Doszacowanie przychodu, podlegaj¹cego opodatkowaniu, mo liwe jeœli cena ustalona przez strony bez uzasadnienia odbiega od wartoœci rynkowej. (i) Wartoœæ nabycia nieruchomoœci pomniejszona o koszty amortyzacji (ii) Podatek od nieruchomoœci jeœli zosta³ zap³acony przez sprzedawcê (iii) Koszty zwi¹zane ze sprzeda ¹ nieruchomoœci (np. doradztwo prawne, podatkowe, wynagrodzenie poœrednika). Tak. (Wartoœæ podatkowa dla nabywcy jest równa cenie nabycia + koszty zwi¹zane z nabyciem) Cena sprzeda y ujêta w ksiêgach zgodnie z umow¹ sprzeda y. W przypadku ró nicy pomiêdzy cen¹ ustalon¹ przez strony (zarówno krajowe jak i zagraniczne) a wartoœci¹ rynkow¹ ró nica podlega opodatkowaniu. Wartoœæ rezydualna nieruchomoœci dla celów podatkowych (wartoœæ nabycia pomniejszona o ³¹czn¹ kwotê odpisów amortyzacyjnych od tej nieruchomoœci). Od 2015 koszty uzyskania przychodu w formie wartoœci rezydualnej budynków mieszkalnych, biurowych, hoteli i innych (z okresem amortyzacji: 40 lat) mog¹ byæ zastosowane tylko do wysokoœci przychodu osi¹gniêtego ze zbycia. ZBYCIE UDZIA ÓW W SPÓ CE POSIADAJ CEJ NIERUCHOMOŒÆ (SHARE DEAL) 19%. Mo liwe zwolnienie, gdy zbywaj¹cy posiada co najmniej 10% udzia³ów przez okres przynajmniej 12 miesiêcy i jest rezydentem UE, Norwegii lub Islandii (dalsze warunki musz¹ zostaæ spe³nione), Cena sprzeda y okreœlona w umowie sprzeda y. Doszacowanie przychodu, podlegaj¹cego opodatkowaniu, mo liwe jeœli cena ustalona przez strony bez uzasadnienia odbiega od wartoœci rynkowej. Nastêpuj¹ce koszty s¹ kosztami uzyskania przychodu (chyba, e sprzeda jest zwolniona z CIT, wtedy aden z poni szych nie podlega odliczeniu): (i) koszty nabycia udzia³ów do wysokoœci przychodu osi¹gniêtego ze zbycia; (ii) koszty dodatkowe sprzeda y (np. doradztwo prawne, podatkowe, wynagrodzenie poœrednika). Tak Cena sprzeda y ustalona pomiêdzy stronami. Doszacowanie przychodu, podlegaj¹cego opodatkowaniu, mo liwe jeœli cena ustalona przez strony, w przypadku transakcji pomiêdzy podmiotami powi¹zanymi, odbiega od wartoœci rynkowej. Cena nabycia, koszt wytworzenia lub wartoœæ rynkowa pomniejszona o odpisy amortyzacyjne (nie mniej ni koszty pierwotnego nabycia/wytworzenia). Kwalifikacja podatkowa wyceny bilansowej ulega³a zmianom. W zale noœci od momentu, w którym wycena by³a dokonywana wartoœæ nieruchomoœci dla celów podatkowych mo e j¹ uwzglêdniaæ lub nie. Tak. Jednak e od 2009 r. wycena bilansowa stanowi przychód podatkowy pomniejszany o odpis amortyzacyjny. 22% 16%. Od stycznia 2014 r. przy spe³nieniu okreœlonych warunków zyski ze sprzeda y udzia³ów s¹ zwolnione z opodatkowania (kwestia zwolnienia w przypadku zbycia udzia³ów spó³ki posiadaj¹cej nieruchomoœæ jest obecnie sporna) Cena sprzeda y ujêta w ksiêgach zgodnie z umow¹ sprzeda y. W przypadku ró nicy pomiêdzy cen¹ ustalon¹ przez strony (zarówno krajowe jak i zagraniczne) a wartoœci¹ rynkow¹ ró nica podlega opodatkowaniu. Koszty nabycia wy³¹cznie do wysokoœci przychodu osi¹gniêtego ze sprzeda y. Cena sprzeda y ustalona pomiêdzy stronami. Doszacowanie przychodu, podlegaj¹cego opodatkowaniu, mo liwe jeœli cena ustalona przez strony, w przypadku transakcji pomiêdzy podmiotami powi¹zanymi, odbiega od wartoœci rynkowej. Wartoœæ nabycia lub wniesienia udzia³ów w formie aportu, powiêkszona o koszty transakcji. Autorzy s¹ doradcami podatkowymi, ekspertami Zespo³u ds. Nieruchomoœci w TPA Horwath. 134

PODATKI TAXES Below table compares the taxation of profits made on the property disposals in the three countries. CZECH REPUBLIC SLOVAKIA ROMANIA DISPOSAL OF A PROPERTY (ASSET DEAL) Applicable CIT rate 19%. 22% 16% Taxable revenue Tax deductible costs Sale price as indicated in the sale agreement. Assessment possible if the price between related parties does not correspond to the market level without a justified reason. (i) Tax acquisition value of the property less any tax depreciation applied. (ii) Real estate acquisition tax if paid to the tax office by the seller. (iii) Costs related to the sale of the property (e.g. legal services, tax advisory, agent fee). Sale price booked, which is agreed in the sale agreement. In case of difference between market level and agreed price among the related parties (domestic as well as foreign), such difference represents the increasing item to be taxed. Tax residual value of the disposed property (tax acquisition price of the property decreased by cumulative tax depreciation of the disposed property). From 2015 the tax deductible costs in form of tax residual value for the office buildings, residential buildings, hotels, etc. (40 years of tax depreciation period) can be applied up to the value of the revenues from disposal only. The sale price as agreed between parties. Potential adjustments of the taxable revenues are possible for transactions between related parties, where the price is not arm s length. The acquisition, production cost or the market value the property less the write-offs expenses (not less than the initial acquisition/production costs). The tax treatment of revaluations has suffered changes over time and therefore, depending on the moment when the revaluation has been done, the fiscal value of the property includes or not the revaluation results. Possible step-up in tax value of property Yes. (The tax value for the purchaser is the purchase price + incidental acquisition costs.) Yes Yes. However, starting 2009, the revaluation reserves are taxable along with deduction of tax depreciation charges or deduction of expenses with assets written off. DISPOSAL OF SHARES IN COMPANY HOLDING A PROPERTY Applicable CIT tax rate? Taxable revenue 19%; CIT exemption may apply generally, if at least 10% ownership interest is held for at least 12 months period and the parent company selling the shares is a resident of a EU state, Norway or Iceland (further conditions apply), the sale of shares is CIT exempt. Sale price as indicated in the sale agreement. Assessment possible if the price between related parties does not correspond to the market level without a justified reason. 22% 16%. Starting January 2014, under certain conditions, the capital gains from the sale of shares are tax exempt (tax exemption currently debatable in case of sale of shares in real estate companies). Sale price booked, which is agreed in the sale agreement. In case of difference between market level and agreed price among the related parties (domestic as well as foreign), such difference represents the increasing item to be taxed The sale price as agreed between parties. Potential adjustments of the taxable revenues are possible for transactions between related parties, where the price is not arm s length. Tax deductible costs The following costs are tax deductible (unless the sale is CIT exempt, then none of the below is tax deductible): (i) tax acquisition value of shares up to the amount of the taxable revenue from the sale; (ii) incidental sale costs (e.g. legal services, tax advisory, agent fee). Acquisition costs up to the value of the revenues from disposal only. The acquisition or contribution value of the shares, including transaction costs. The authors are tax advisors at TPA Horwath, experts of Real Estate Group. 135

PODATKI TAXES siê bêdzie ze znacznym dochodem do opodatkowania. Warto tu zaznaczyæ, e w praktyce transakcje zbycia udzia³ów poprzedzaj¹ czynnoœci maj¹ce na celu tzw. ukosztowienie nabycia udzia³ów, np. poprzez wymianê udzia³ów. Niemniej sprzeda udzia³ów jest zwykle preferowan¹ form¹ wyjœcia z inwestycji przez zbywców. Z perspektywy nabywcy, oprócz przejêcia odpowiedzialnoœci za zobowi¹zania podatkowe spó³ki oraz kwestii zwi¹zanych z podatkow¹ wycen¹ nieruchomoœci i cich¹ rezerw¹, musi on zap³aciæ bezzwrotny podatek od czynnoœci cywilnoprawnych (1 proc. wartoœci rynkowej udzia³ów). Gwarancje wysokoœci ceny Bez wzglêdu na to, czy nieruchomoœæ jest zbywana bezpoœrednio w formie aktywa, czy te dochodzi do zbycia udzia³ów w spó³ce nieruchomoœciowej, w obu przypadkach podstaw¹ kalkulacji ceny jest wartoœæ nieruchomoœci oszacowana metod¹ dochodow¹. W praktyce doœæ czêsto cena ta zostaje ustalona przy za³o eniu, e nieruchomoœæ jest wykoñczona, wyposa ona i w pe³ni wynajêta. Na dzieñ zbycia nie zawsze tak jest, dlatego w celu zabezpieczenia interesów nabywcy strony czêsto zawieraj¹ tzw. umowê gwarancyjn¹ (Rental and Incentive Guarantee Agreement), na mocy której w przypadku niewynajêcia ca³oœci nieruchomoœci i nieosi¹gniêcia poziomu dochodów, jaki by³by wygenerowany przy ca³kowitym jej wynajêciu, zbywca zobowi¹zuje siê do pokrycia ró nicy w przychodach oraz pokrycia kosztów wyposa enia i aran acji ustalonych lokali przez okres trwania umowy. Nale y zwróciæ uwagê, i realizacja takiego œwiadczenia nie powinna podlegaæ opodatkowaniu VAT- -em, a jej udokumentowanie nale a³oby dokonaæ not¹ ksiêgow¹, jednak zale y to w du ym stopniu od treœci danej umowy gwarancyjnej. Czeski, s³owacki i rumuñski rynek nieruchomoœci Na czeskim rynku nieruchomoœci przewa aj¹ transakcje typu share deal. Jak wskazuje Petr Karpeles, partner w TPA Horwath Czechy, g³ównym tego powodem jest podatek od nabycia nieruchomoœci w wysokoœci 4 proc., który ma zastosowanie w przypadku nabycia aktywów, podczas gdy nabycie udzia³ów nie podlega takiemu opodatkowaniu. Ponadto dochód ze zbycia nieruchomoœci jest opodatkowany podatkiem dochodowym od osób prawnych w wysokoœci 19 proc., natomiast zbycie udzia³ów w sytuacji gdy okreœlone warunki zostan¹ spe³nione mo e byæ zwolnione z takiego opodatkowania. Podobnie jest na S³owacji, gdzie zbycie udzia³ów w spó³ce nieruchomoœciowej przewa a nad transakcjami zbycia pojedynczych aktywów. Peter Danovsky, partner w TPA Horwath S³owacja, wyjaœnia, e sytuacja ta wynika z wielu korzyœci zwi¹zanych z transakcjami zarówno podatkowymi, jak i administracyjnymi, jednak g³ównym powodem jest mo liwoœæ wypowiedzenia umów najmu przez najemców w przypadku zbycia nieruchomoœci, podczas gdy w przypadku zbycia udzia³ów taka mo liwoœæ nie powstaje. Impulsem do czêstszych trans- not possible in a share deal. The change in the Slovak Income Tax Act starting 1 January 2015, should not change this situation, as under the amended provisions, tax deductible costs in form of a tax residual value re. office buildings, residential buildings, hotels, etc. (with 40 years of tax depreciation period) can be applied and recognised for tax purposes only up to the value of the income from disposal. Sharedealsarealsomoreoften encountered in practice on the Romanian property market as opposed to asset deals. According to Andreea Florian, Senior Tax Manager in TPA Horwath Romania, starting January 2014, Romania aimed to introduce favourable tax treatment for holding companies (e.g. tax exemption for capital gains from the sale of shares, liquidation proceeds) which seemed to favour the share deal transactions. However, currently, due to unclear wording of the Romanian tax legislation, the tax exemption related to capital gains fromthesaleofsharesinrealestate companies is rather debatable. The controversial matter is expected to be settled by the end of the year, when significant amendments to the tax legislation would be introduced by approval of an amended and rewritten Fiscal Code. In terms of real estate transactions, the amended and rewritten Fiscal Code should also provide, starting January 2016, for the application of the VAT reverse charge mechanism for taxable supplies of land and constructions (measure aimed to incentivize the business environment by improving the cash-flows and to fight tax evasion as well). 136

PODATKI TAXES akcji typu asset deal nie jest te zmiana s³owackiej ustawy o podatku dochodowym, która wesz³a w ycie w styczniu 2015 r., zgodnie z któr¹ koszty uzyskania przychodów w przypadku zbycia budynków biurowych, mieszkalnych, hoteli itp. (na które obowi¹zuje 40-letni okres amortyzacji) s¹ ograniczone do wysokoœci przychodu osi¹gniêtego ze zbycia. Równie w Rumunii transakcje typu share deal maj¹ miejsce czêœciej ni transakcje typu asset deal. Jak twierdzi Andreea Florian, Senior Tax Manager w TPA Horwath Rumunia, pocz¹wszy od stycznia 2014 Rumunia stara siê wprowadzaæ korzystne opodatkowanie dla spó³ek holdingowych (zwolnienie z zysków kapita³owych zbycia udzia³ów, likwidacji itp.), co powinno sprawiaæ, e transakcje typu share deal bêd¹ bardziej atrakcyjne. Obecnie jednak e, w zwi¹zku z niejasnym brzmieniem przepisów reguluj¹cych w.w. transakcje, kwestia zwolnienia dochodów ze sprzeda y udzia³ów spó³ek posiadaj¹cej nieruchomoœci jest sporna. Kwestia ta zostanie najprawdopodobniej rozstrzygniêta pod koniec tego roku, kiedy odpowiednie zmiany prawa podatkowego wejd¹ w ycie w wyniku zmiany kodeksu fiskalnego. Nowy kodeks fiskalny wprowadzi równie mechanizm odwrotnego obci¹ enia w VAT, który od stycznia 2016 bêdzie mia³ zastosowanie do transakcji zwi¹zanych z gruntami i gruntami zbudowanymi. Ma³gorzata Dankowska, Doradca Podatkowy, Partner. Ma³gorzata specjalizuje siê w doradztwie transakcyjnym i restrukturyzacjach podatkowych. Ma bogate doœwiadczenie w zakresie obs³ugi transakcji na rynku nieruchomoœci komercyjnych oraz wdra ania struktur optymalizuj¹cych wartoœæ projektów nieruchomoœciowych. Ma³gorzata jest licencjonowanym doradc¹ podatkowym, od 2006 r. zwi¹zana z TPA Horwath. Jest autork¹ licznych publikacji o tematyce podatkowej, w tym wspó³autork¹ wydanej w 2011 r. publikacji ksi¹ kowej Restrukturyzacje spó³ek kapita³owych aspekty podatkowe, Podatki w hotelarstwie oraz raportu "Hotel Guidebook". Prelegent na wielu konferencjach i szkoleniach o tematyce podatkowej. Ukoñczy³a Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, a tak e Studia Podyplomowe z zakresu prawa podatkowego w Szkole G³ównej Handlowej w Warszawie. Ma³gorzata Dankowska, Tax Advisor, Partner. Ma³gorzata specializes in transactional and restructuring advisory. She has gained a broad experience in advisory on acquisitions and disposals of commercial real estate, as well as related financial restructuring. Ma³gorzata is certified tax advisor, in TPA Horwath since 2006. Ma³gorzata is also a co-author of Restructuring of corporations. Tax aspects (Restrukturyzacje spó³ek kapita³owych. Aspekty podatkowe.) published in 2011 by Wolters Kluwer, as well as Taxation in hotel sector (Podatki w hotelarstwie) published in 2012. She graduated from the University of Economics in Poznañ, as well as post-graduate studies in tax law at the School of Economics in Warsaw. Piotr Jakutowicz, Manager. Piotr jest Managerem w warszawskiej praktyce podatkowej TPA Horwath. Piotr ma bogate doœwiadczenie w zakresie doradztwa podatkowego, zarówno dla polskich jak i zagranicznych podmiotów przede wszystkim w zakresie podatku dochodowego oraz podatku od towarów i us³ug. Doœwiadczenie zawodowe Piotra obejmuje zarówno bie ¹ce doradztwo podatkowe, tax compliance, jak i udzia³ w licznych projektach podatkowych, w szczególnoœci w wielu przegl¹dach podatkowych, procesach restrukturyzacji, optymalizacji podatkowej ora miêdzynarodowym planowaniu podatkowym. Piotr ma doœwiadczenie w obs³udze klientów bran y m.in. FMCG, przetwórczej, dealerskiej, nieruchomoœciowej, oraz podmiotów dzia³aj¹cych w SSE. Piotr jest licencjonowanym Doradc¹ Podatkowym z doœwiadczeniem w podmiotach z tzw. Wielkiej Czwórki, zdobytym zarówno w kraju jak i za granic¹. Jest absolwentem Szko³y G³ównej Handlowej oraz Uniwersytetu Dubliñskiego (UCD). Piotr Jakutowicz, Manager. Piotr is a Manager at TPA Horwath's Warsaw tax office. Piotr has a broad experience in the area of tax advisory, for both domestic and foreign entities, mainly in CIT and VAT. Piotr's professional experience includes both the ongoing tax advisory, tax compliance as well as involvement in numerous tax projects, in particular regarding tax reviews, restructuring, tax optimizations and international tax planning. Experienced in providing tax services to i.a. FMCG, processing industry, retail and real estate clients as well as entities operating in the Special Economic Zones. Piotr is a Certified Tax Advisor with experience gained in Big 4 both domestically and abroad. He graduated from Warsaw School of Economics and University College Dublin. 137

KOMENTARZ COMMENT KOMENTARZ COMMENT Carrefour zwiêksza tempo modernizacji centrów handlowych Carrefour accelerates modernisation of shopping centres Ronan Martin Carrefour z roku na rok zwiêksza tempo modernizacji posiadanych nieruchomoœci, w tym odwa nie inwestuje w kompleksowe rozbudowy i rekomercjalizacje centrów handlowych. Do koñca 2015 roku, Spó³ka zamierza zakoñczyæ kompleksowy remodeling ³¹cznie 10 obiektów ze swojego portfolio. Na rynku coraz trudniej o atrakcyjne lokalizacje dla centrów handlowych, dlatego realizowana przez Carrefour strategia modernizacji, rozbudowy i rekomercjalizacji istniej¹cych galerii, stwarza dla najemców nowe mo liwoœci skutecznego dotarcia do nowych klientów. Celem Carrefour jest po³¹czenie dogodnych lokalizacji dzia³aj¹cych obiektów, z nowoczesn¹ i atrakcyjn¹ przestrzeni¹ zakupow¹. Pocz¹tek 2015 roku pokaza³ wyraÿnie, e Carrefour siêga coraz g³êbiej do swojego portfolio centrów handlowych oraz przyspiesza zaplanowane inwestycje w ich remodeling. Jest to zas³uga, m.in. bardzo dobrych wyników Sonaty Park w Sochaczewie oraz CH Carrefour w Tomaszowie Mazowieckim, które by³y pierwszymi du ymi projektami kompleksowo zmodernizowanymi i zrekomercjalizowanymi przez Carrefour Polska. Na przestrzeni ostatnich 12 miesiêcy Spó³ka zrealizowa³a ³¹cznie 6 modernizacji centrów handlowych oraz rozpoczê³a 3 kolejne remodelingi: w Grudzi¹dzu, Rybniku oraz Jastrzêbiu-Zdroju. W najbli szych miesi¹cach Carrefour rozpocznie równie kolejn¹ du ¹ rozbudowê i rekomercjalizacjê centrum handlowego w Bia³ymstoku. Rynek siê zmienia i klienci oczekuj¹ od nowych centrów handlowych ju nie tylko kompleksowych zakupów, ale równie szeroko rozumianej rozrywki, mo liwoœci spotkania siê ze znajomymi czy zadbania o w³asne zdrowie. Galerie powinny równie zachêcaæ do odwiedzin nowoczesnymi, nietuzinkowymi rozwi¹zaniami architektonicznymi. Wszystkie te nowe trendy Carrefour zaprezentuje w Galerii Morena w Gdañsku jednej ze Year by year, Carrefour has been increasing the pace of the modernisation of owned real properties, including daring investments in comprehensive extensions and re-commercialisations of shopping centres. The Company intends to complete a comprehensive remodelling of 10 assets from its portfolio by the end of 2015. It is increasingly difficult to find attractive locations for a shopping centre; therefore, Carrefour s strategy of modernisation, extension and re-commercialisation of existing projects gives the tenants new possibilities of effectively reaching new customers. The aim of Carrefour is to combine convenient locations of already operating assets with modern and attractive shopping space. The beginning of 2015 clearly showed that Carrefour reaches deeper and deeper into its portfolio of shopping centres and accelerates planned investments in remodelling them. This is the effect of, among others, 138

KOMENTARZ COMMENT swoich najwiêkszych i najbardziej rozpoznawalnych inwestycji sieci na polskim rynku centrów handlowych. Galeria Morena zaoferuje po rozbudowie nowoczesny design oraz 33 tys. mkw. GLA. Na tej powierzchni powstanie ponad 80 sklepów i punktów handlowo-us³ugowych, w tym kino, nowoczesny plac zabaw dla dzieci czy fitness klub. Do grona najemców galerii do³¹czy³y równie kolejne nowe marki, m.in. H&M, Subway czy Smyk i obecnie galeria jest ju skomercjalizowana w ponad 80 proc. Rozbudowie i remodelingowi zostanie poddany równie hipermarket Carrefour. Galeria Morena zaoferuje tak e wiele innowacyjnych rozwi¹zañ, takich jak m.in. specjalne interaktywne strefy rozrywki i strefy zabaw dla dzieci czy przestronny odkryty taras z funkcj¹ gastronomiczn¹ i rozrywkow¹. Otwarcie nowej Galerii Morena zaplanowane jest na drugi kwarta³ 2016 roku. Centra handlowe Carrefour to obecnie ³¹cznie ponad 230 tys. mkw. GLA. Inwestycje w ich remodeling s¹ jednych z g³ównych priorytetów inwestycyjnych spó³ki na najbli sze lata. Na rynku pojawi siê wiêc wiele atrakcyjnych projektów, które bêd¹ ciekaw¹ alternatyw¹ dla nowych galerii powstaj¹cych w mniej dogodnych lokalizacjach. the excellent results of Sonata Park in Sochaczew and CH Carrefour in Tomaszów Mazowiecki, which were the first large complexes to undergo thorough modernisation and re-commercialisation by Carrefour Polska. Over the past 12 months, the Company has developed a total of six modernisations of shopping centres and started three new remodelling projects: in Grudzi¹dz, Rybnik and Jastrzêbie-Zdrój. Within the coming months, Carrefour is starting another large extension and re-commercialisation of the shopping centre in Bia³ystok. The market is changing and customers expect new shopping centres to be a place for not only comprehensive shopping, but also for broadly defined entertainment, meeting friends of taking care of one s health. Shopping centres should also attract visitors through modern and original architectural solutions. All these new trends will be presented by Carrefour in Galeria Morena in Gdañsk one of the largest and most recognisable investments of Carrefour in the Polish retail market. After the extension, Galeria Morena is going to offer a modern design and 33,000 sqm GLA. This area will house over 80 stores and retail and service points, including a cinema, Ronan Martin, wiceprezes zarz¹du Carrefour Polska Ronan Martin, Vice-President of the Board of Carrefour Polska a modern playground for children or a fitness club. The group of tenants of the centre will be joined by new brands, such as H&M, Subway or Smyk. Currently, the centre is over 80% leased. Carrefour hypermarket will also undergo an extension and remodelling. Galeria Morena will also offer many innovative solutions, such as special interactive entertainment zones and game areas for children as well as a spacious, open-air terrace with food serving and entertainment functions. The opening of new Galeria Morena has been scheduled for Q2 2016. Carrefour shopping centres currently offer a total of over 230,000 sqm sqm GLA. Remodelling them is one of the investment priorities of the Company in the coming years. Therefore, there will be many attractive projects in the market, which will be an interesting alternative to new shopping centres developed in less convenient locations. 139

KOMENTARZ COMMENT KOMENTARZ COMMENT Wspólna analiza danych naprawdê warto Shared data analysis really worth it Karolina Steckiewicz WyobraŸmy sobie idealne centrum handlowe sprzyjaj¹ca lokalizacja, œwietny dobór najemców, ciekawa architektura oraz rozbudowany system raportowania danych. Czy jest mo liwe, aby takie centrum nie odnotowywa³o rosn¹cej liczby odwiedzaj¹cych oraz coraz wiêkszych obrotów? Image a perfect shopping centre convenient location, great tenant-mix, interesting architecture and well-developed data reporting. Is it possible for such a project not to record an increasing footfall and turnover? Owszem. Bez wspó³pracy i partnerskiej relacji pomiêdzy zarz¹dc¹ a najemc¹, wspólny sukces jest niemal niemo liwy. W myœl zasady g³oszonej przez Petera Druckera Jeœli nie mo esz czegoœ zmierzyæ, nie mo esz tym zarz¹dzaæ centra handlowe chêtnie wykorzystuj¹ rozmaite narzêdzia do pomiaru efektywnoœci. Pocz¹wszy od systemów badaj¹cych odwiedzalnoœæ centrum handlowego, wskazuj¹cych m. in. ruch w poszczególnych strefach, trasê jak¹ klient porusza siê po obiekcie, poprzez narzêdzia analizuj¹ce obroty z konkretnych sklepów, skoñczywszy na systemach parkingowych, które nie tylko u³atwiaj¹ zaparkowanie auta, ale czêsto wskazuj¹ d³ugoœæ pobytu klienta w centrum, czêstotliwoœæ odwiedzin (lojalnoœæ), czy te województwo z którego klient przyjecha³. Yes, it is. Without the cooperation and partnership between the Manager and the Tenant, mutual success is impossible. In line with Peter Drucker s If you can t measure it, you can t manage it, shopping centres are eager to use various tools to measure their efficiency. Starting from systems that measure footfall in a shopping centre, show traffic in each zone, route the Customer takes when within the centre, to tools analysing turnover in each store, to parking systems which not only make it easier to park a car, but also indicated how long a Customer stays in the centre, how often they visit it (loyalty) or the province they are from. Systematic analysis of data and cooperation between the Manager and the Tenant un-

KOMENTARZ COMMENT Systematyczna analiza danych oraz wspó³praca pomiêdzy zarz¹dc¹ a najemc¹, niew¹tpliwie skutkuj¹ podniesieniem wydajnoœci obiektu. atwy wgl¹d w dane umo liwia szybkie podejmowanie decyzji biznesowych oraz u³atwia negocjacje. Jak skutecznie analizowaæ dane? Nale y zwróciæ uwagê na czynniki, które je determinuj¹ m.in dostosowanie oferty obiektu do danego segmentu klientów, wêze³ komunikacyjny, a tak e pogoda, czy sytuacja spo³eczno-gospodarcza w danym okresie. Kolejnym istotnym aspektem jest w³aœciwe porównywanie danych. Porównania okresu przedœwi¹tecznego do okresu poœwi¹tecznego, czy te miesiêcy o ró nej iloœci weekendów, to doœæ czêste przeoczenia. To tak- e tyczy siê wiêkszej iloœci centrów w portfolio, gdzie pokusa wykonania rankingu obiektów jest znacz¹ca, a lokalizacje, czy segment klientów skrajnie odmienny. Analizuj¹c dane o frekwencji mo emy zauwa yæ pewne wzory zachowañ, dziêki którym przewidzimy jak w danym okresie roku bêd¹ postêpowali klienci. Tu przydatnym narzêdziem jest Index Reveal Polska, który na podstawie grupy kilkudziesiêciu centrów pokazuje trend odwiedzalnoœci w Polsce. Index Reveal Polska ukazuje siê na pocz¹tku ka dego miesi¹ca na stronie www.reveal.pl oraz na stronie Polskiej Rady Centrów Handlowych. Index dostêpny jest w ujêciu tygodniowym oraz miesiêcznym. W³aœciwa interpretacja danych, ich jawnoœæ oraz wspó³praca to klucz do sukcesu. doubtedly result in an increased efficiency of an asset. Easy insight into data allows for making fast business decisions and simplifies negotiations. How to analyse data successfully? One needs to take into account factors that determine the data, such as the adjustment of the offer of a particular centre to the Customer segment, transportation hub as well as the weather or the social and economic situation in a given period. Another important aspect is the proper comparison of data. Typical mistakes are comparing the pre-christmas period to the time after Christmas or the months with a varying number of weekends. Another such situation is when there are more shopping centres in the portfolio and there is a strong temptation to make a ranking of assets despite the fact that their locations and target segments are completely different. Analysing data on attendance, we can see certain behaviour patterns, which allow us to predict how the Customers will act within a particular period. Index Reveal Polska is a useful tool in this respect; it shows footfall trend in Poland on the basis of a group of several dozens of shopping centres. Index Reveal Polska is published at the beginning of each month at www.revealsystems.co.uk and at the website of the Polish Council of Shopping Centres. The Index is available in weekly and monthly view. Proper interpretation of data, their transparency and cooperation are the key to success. Karolina Steckiewicz, Marketing Manager, Reveal Systems 141

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES Lista centrów handlowych List of shopping centres Przekazujemy do Pañstwa dyspozycji listê ponad 300 centrów handlowych istniej¹cych w Polsce i Europie Œrodkowo Wschodniej (Czechy, Estonia, Litwa, otwa, S³owacja, Wêgry). Obiekty handlowe, które znalaz³y siê na naszej liœcie w wiêkszoœci spe³niaj¹ kryteria przyjête przez Miêdzynarodow¹ Radê Centrów Handlowych oraz Polsk¹ Radê Centrów Handlowych, czyli centrum handlowe nieruchomoœæ handlowa, która zosta³a zaplanowana, zbudowana oraz jest zarz¹dzana jako jeden podmiot handlowy, sk³adaj¹cy siê ze wspólnych czêœci, o minimalnej powierzchni najmu (GLA) 5,000 mkw. oraz sk³adaj¹cy siê z minimum 10 sklepów. Park handlowy spójnie zaprojektowany, zaplanowany oraz spójnie zarz¹dzany projekt, sk³adaj¹cy siê g³ównie ze œredniej oraz du ej wielkoœci wyspecjalizowanych obiektów handlowych. Centrum wyprzeda owe spójnie zaprojektowany, zaplanowany oraz spójnie zarz¹dzany projekt handlowy z oddzielnymi sklepami, w których producenci lub sprzedawcy detaliczni sprzedaj¹ nadwy ki zapasów, koñcówki kolekcji lub kolekcje posezonowe po obni onych cenach. Czeœæ z danych pochodzi ze mudnej pracy u podstaw naszej redakcji, jednak Almanach jest publikacj¹ tworzon¹ nie tylko przez nas ale tak e przez Pañstwa, specjalistów z bran y, których wk³ad jest nieoceniony. Dziêkujemy wszystkim, którzy zdecydowali siê przes³aæ informacje o swoich obiektach. Redakcja We give you the list of over 300 shopping centres in Poland and CEE (Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Slovakia). The retail assets included in our list in most cases meet the criteria adopted by the International Council of Shopping Centers and the Polish Council of Shopping Centres, according to which a shopping centre is a commercial real estate which was designed, constructed and is managed as a single entity consisting of common areas with the minimal area of 5,000 sqm GLA, consisting of at least 10 stores; a retail park is a comprehensively designed, planned and managed scheme, consisting mostly of medium- and large-sized specialized retail premises and an outlet centre as a comprehensively designed, planned and managed scheme with separate stores, where the manufacturers or retailers sell excess inventory, end of line products or out of season lines at discount prices. Some data come from the tedious work of our editorial team, but as the Almanac is a publication which is created not only by us, but also by you, specialists from the industry, we highly value your contribution. Therefore, we would also like to thank all firms that decided to entrust us and the data on your assets. Editorial team 142

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company WOJEWÓDZTWO DOLNOŒL SKIE Arkady Wroc³awskie ul. Powstañców Sl¹skich 2-4, 53-333 Wroc³aw tel. +48 71 776 11 11, http://arkadywroclawskie.pl 39 586 29 961 105 1 000 2007 bd Cushman & Wakefield Centrum Handlowe Borek ul. Gen. Hallera 52, 50-984 Wroc³aw tel. + 48 71 783 18 88, http://galeria-borek.pl 42 000 33 000 68 1 220 1999 Cushman & Wakefield Balmain Asset Centrum Handlowe Ferio Legnica ul. Chojnuska 41, 59-220 Legnica http://feriolegnica.com Centrum Handlowe Korona ul. Krzywoustego 126, 51-421 Wroc³aw tel. +48 71 350 13 00, http://centrum-korona.pl Centrum Handlowo-Us³ugowe Ferio Gaj ul. Œwieradowska 51/57, 50-559 Wroc³aw tel. +48 71 336 13 30, http://feriogaj.com Centrum OK Wa³brzych ul. Mazowiecka 3, 58-300 Wa³brzych tel. +48 74 847 05 63, http://okcentrum-walbrzych.pl Centrum Pogodne Oleœnica ul. Oliwkowa 1, 56-400 Spalice tel. +48 71 719-22-01, http://centrumpogodne.pl Cuprum Arena ul. Sikorskiego 20, 59-300 Lubin tel. +48 76 74 69 401, http://cuprum-arena.pl Dom Handlowy Renoma ul. Œwidnicka 40, 50-950 Wroc³aw tel. +48 71 77 25 827, http://www.renoma-wroclaw.pl Factory Wroc³aw ul. Graniczna 2, 54-610 Wroc³aw tel. 48 71 374 00 45, http://wroc³aw.factory.pl Futura Park ul. Graniczna 2a, 55-610 Wroc³aw tel. 48 71 374 00 45, http://futurapark.pl 18 000 13 200 32 350 2007 CBRE CBRE 50 000 bd 66 2 000 1999 Apsys Polska Apsys Polska 11 000 bd 33 315 2005 CBRE CBRE 6 700 5 200 30 120 2006 CREAM CREAM 8 829 7 634 20 250 2014 Rank Progress Rank Progress 76 000 35 000 130 800 2009 bd Libra Project 99 500 31 000 120 630 2009 Griffin Real Estate Griffin Real Estate 19 453 13 735 88 1 200 2006 Neinver Polska Neinver Polska 20 211 18 000 19 1 200 2008 Neinver Polska Neinver Polska Galeria Dominikañska pl. Dominikañski 3, 50-159 Wroc³aw tel. 48 71 344 95 10, http://galeria-dominikanska.pl 60 182 32 900 102 900 2001 ECE Projektmanagament ECE Projektmanagament 143

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Galeria Handlowa Sky Tower ul. Powstañców Sl¹skich 95, 53-332 Wroc³aw tel. +48 71 738 31 01, http://galeria.skytower.pl Galeria Piastów ul. Najœwiêtszej Marii Panny 9, 59-220 Legnica tel. +48 76 721-29-70, http://galeriapiastow.pl Galeria S³owiañska Carrefour ul. Jagielloñska 42, 59-900 Zgorzelec tel. +48 75 645 81 67, http://galeriaslowianska.pl 30 000 25 000 100 1 457 2012 Sky Tower Sky Tower 35 000 24 015 100 400 2012 Rank Progress Rank Progress 18 415 12 741 38 728 2006 Carrefour Polska Carrefour Polska Galeria Sudecka al. Jana Paw³a II 51, Jelenia Góra tel. +48 75 671 79 02, http://galeriasudecka.pl bd 30 000 100 1 800 2015 Echo Investment Property Echo Investment Galeria Œwidnicka ul. Westerplatte 29, 58-100 Œwidnica tel. +48 74 639 90 01, http://galeria-swidnicka.pl 24 000 15 559 47 400 2012 Rank Progress Rank Progress Galeria Victoria ul. 1 Maja 64, 58-300 Wa³brzych tel. +48 74 632 30 00, http://galeriavictoria.pl 80 000 43 000 107 1 390 2010 Keen Property Keen Property Magnolia Park ul. Legnicka 58, 54-204 Wroc³aw tel. +48 71 338 44 66, http://magnoliapark.pl 150 000 100 000 250 350 2007 Multi Poland Multi Poland Nowy Rynek al. Jana Paw³a / ul. Podwale, 58-500 Jelenia Góra http://nowy-rynek.com Park Handlowy Auchan Bielany ul. Francuska 6, 55-040 Wroc³aw tel. +48 22 209 86 00, http://auchanbielany.pl 56 000 26 000 115 800 2015 TK Development TK Development bd 61 600 70 2 900 2003 Immochan Immochan Park Handlowy Bielany ul. Czekoladowa 5-22, 55-040 Kobierzyce tel. +48 71 360 77 34, http://parkhandlowy.pl 107 000 80 000 80 4 000 1998 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska Park Handlowy Eden ul. Jeleniogórska 40, 59-900 Zgorzelec tel. +48 75 645 63 00, http://eden.zgorzelec.pl 10 000 8 200 27 318 2008 CBRE CBRE 144

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre Park Handlowy M³yn ul. B. Krzywoustego 110, 51-421 Wroc³aw tel. +48 22 556 54 00, http://parkhandlowy-mlyn.pl Pasa Grodzki ul. Grodzka 7, 58-500 Jelenia Góra tel. +48 75 641 48 11, http://pasazgrodzki.pl Pasa Grunwaldzki pl. Grunwaldzki 22, 50-363 Wroc³aw tel. +48 71 33 58 777, http://pasazgrunwaldzki.pl Stop Shop Legnica ul. Schumana 17, 59-220 Legnica http://stop-shop.com/pl/legnica Twierdza K³odzko ul. Noworudzka 2, 57-300 K³odzko tel. +48 74 66 04 411, http://galeriatwierdza.pl Wratislavia Center ul. Œwiêtego Miko³aja 72, 50-126 Wroc³aw tel. 48 71 781 57 91, http://wratislavia-center.pl Zgorzelec Plaza ul. Armii Krajowej 52a, 59-900 Zgorzelec tel. +48 75 649 67 67, http://zgorzelec-plaza.pl powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year 11 000 10 000 9 250 2008 firma zarz¹dzaj¹ca management company EC Property firma komercjalizuj¹ca lease company Helical Poland 10 500 5 745 20 60 2010 Rank Progress Rank Progress 130 000 50 000 200 1 400 2007 Echo Investment Property Echo Investment bd 7 135 7 100 2008 Immofinanz CBRE 25 000 22 129 62 1 250 2010 Multi Poland Multi Poland 34 645 17 000 10 307 2002 CREAM CREAM 25 420 12 626 25 257 2010 bd Plaza Centers WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE Alfa Centrum ul. Che³miñska 4, 86-300 Grudzi¹dz tel. +48 56 662 87 30, http://alfacentrum.com.pl 49 552 21 836 90 700 2012 GRUPA JWK GRUPA JWK Atrium Copernicus ul. ó³kiewskiego 15, 87-100 Toruñ tel. +48 56 658 88 45, http://atrium-copernicus.pl 90 000 47 400 144 1470 2005 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Centrum Handlowe ARPOL ul. Joachima Lelewela 33, 87-100 Toruñ tel. +48 56 623 44 01, http://arpol.com.pl Centrum Handlowe Auchan Bydgoszcz ul. Rajewskiego 3, 85-791 Bydgoszcz tel. +48 22 209 86 00, http://auchanbydgoszcz.pl Centrum Handlowe Bielawy ul. Olsztyñska 8, 87-100 Toruñ tel. +48 56 66 22 605, http://bielawy-torun.pl 24 150 19 700 90 450 2005 Przedsiêbiorstwo Wielobran owe Arpol Przedsiêbiorstwo Wielobran owe Arpol bd 40 000 50 2100 2001 Immochan Immochan 29 839 24 075 69 1250 2002 Apsys Polska Apsys Polska 145

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Centrum Handlowe Kometa ul. Grudzi¹dzka 162, 87-100 Toruñ tel. +48 56 623 38 89, http://chkometa.pl Centrum Handlowe Rondo ul. Kruszwicka 1, 85-213 Bydgoszcz tel. +48 52 348 79 56, http://chrondo.pl Dom Mody Drukarnia ul. Jagielloñska 1, 85-067 Bydgoszcz tel. +48 52 321 38 08, http://drukarniadommody.pl 27 643 20 433 20 852 1999 Apsys Polska Apsys Polska 60 000 30 860 46 850 1999 Apsys Polska Apsys Polska bd 10 500 43 170 2007 Apsys Polska Apsys Polska Focus Mall Bydgoszcz ul. Jagielloñska 39-47, 08-097 Bydgoszcz +48 52 554 35 00, http://focusmall-bydgoszcz.pl 90 000 44 000 140 900 2008 Atrium European Real Estate Atrium European Real Estate Galeria Grudzi¹dzka ul. Konarskiego 45, 86-300 Grudzi¹dz http://galeria-grudziadzka.pl 16 110 11 038 32 651 2006 Carrefour Polska Carrefour Polska Galeria Pomorska ul. Fordoñska 141, 85-739 Bydgoszcz tel. + 48 52 58 556 20, http://galeriapomorska.pl Galeria Solna ul. Wojska Polskiego 16, 88-100 Inowroc³aw tel. +48 52 527 01 08 http://galeria-solna.com.pl bd 36 000 100 1460 2003 Savills 36 460 30 550 85 1100 2013 DTZ Polska Savills JLL Acteeum Central Europe Park Handlowy Batory ul. Fabryczna 1 B, 85-741 Bydgoszcz tel. +48 58 661 75 58, http://batory.com.pl/bydgoszcz bd 9 000 7 180 2010 Batory Batory Park Handlowy Pasa Wiœlany ul. Konarskiego 43, 86-311 Grudzi¹dz tel. +48 76 746 77 66, http://rankprogress.pl 5 364 5 188 5 200 2013 Rank Progress SA Rank Progress SA Toruñ Plaza ul. Broniewskiego 90, 87-100 Toruñ tel. +48 56 470 45 01, http://torun-plaza.pl 74 451 39 438 140 1090 2011 Plaza Centers Plaza Centers Wzorcownia ul. Kiliñskiego 3, 87-800 W³oc³awek tel. +48 54 252 35 00, http://wzorcowniawloclawek.com 30 000 24 960 100 400 2009 Multi Mall Poland Multi Mall Poland WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Zielone Arkady ul. Wojska Polskiego 1, 85-171 Bydgoszcz, http://zielonearkady.com.pl bd 51 000 200 1200 2015 ECE Projectmanagement ECE Projectmanagement 146

ZIELONE ARKADY ZIELONE ARKADY Zielone Arkady w Bydgoszczy zostan¹ otwarte 4 listopada 2015 roku. Zielone Arkady to obiekt o powierzchni wynajmu 51 tys. mkw., w którym swoj¹ ofertê zaprezentuje ponad 200 sklepów. Centrum po³o one jest przy dwóch arteriach komunikacyjnych, niedaleko znajduj¹ siê przystanki autobusowe i tramwajowe. Klienci przyje d aj¹cy do centrum samochodem bêd¹ mieli do dyspozycji oko³o 1,2 tys. miejsc parkingowych. Do Zielonych Arkad bêdzie mo na tak e wygodnie dotrzeæ piechot¹: zajmie to tylko piêæ minut spacerem od historycznego centrum Bydgoszczy. To najwiêksze centrum handlowe nie tylko w Bydgoszczy, ale równie w ca³ym regionie kujawsko-pomorskim. Najbardziej wyró niaj¹c¹ siê cech¹ architektoniczn¹ bêdzie zachodnie wejœcie do Zielonych Arkad. Odwiedzaj¹cy bêd¹ wchodziæ do budynku przez hol o wysokoœci prawie 30 metrów w kszta³cie wznosz¹cego siê kryszta³u. Zalany œwiat³em food court bêdzie znajdowaæ siê w czêœci budynku, w której przewa aj¹ du e elementy szklane. Klienci bêd¹ mieli do dyspozycji ponad 400 miejsc w oko³o dziesiêciu restauracjach. Atrium przy po³udniowym wejœciu do Zielonych Arkad jest atrakcj¹ architektoniczn¹ wnêtrza. Wygl¹dem przypomina teatr z lo ami i stanowiskami na trzech poziomach umieszczonymi wokó³ znajduj¹cej siê na pierwszym piêtrze du ej przestrzeni przeznaczonej do organizowania imprez promocyjnych i przedstawieñ. Jednoczeœnie bêdzie stanowiæ centralne po³¹czenie wewn¹trz centrum, gdzie bêd¹ przecinaæ siê galerie handlowe na ka dym piêtrze. Du a rzeÿba œwietlna na suficie sk³adaj¹ca siê z 1000 lamp dostarczy wyj¹tkowych wra eñ wizualnych. Zielone Arkady Bydgoszcz ul. Wojska Polskiego 1, 85-171 Bydgoszcz, Poland, www.zielonearkady.com.pl ECE Projektmanagement Polska Sp. z o.o. ul. Fabryczna 5a, 00-446 Warszawa, Poland Phone +48 22 310 60 00, fax: +48 22 310 60 02 www.ece.pl, info@ece.pl 147

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Atrium Felicity ul. Wincentego Witosa 32, 20-315 Lublin tel. +48 81 452 88 00, http://atrium-felicity.pl 172 500 75 000 118 3 100 2014 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Centrum Handlowe Rywal ul. Brzeska 27, 21-500 Bia³a Podlaska tel. +48 83 343 73 92, http://rywalbp.pl 24 585 14 578 83 242 2008 INBAP Fundusz Inwestycyjny Zamkniêty Aktywów Niepublicznych INBAP Fundusz Inwestycyjny Zamkniêty Aktywów Niepublicznych Centrum Handlowo-Rozrywkowe Lublin Plaza ul. Lipowa 13, 20-020 Lublin tel. +48 81 536 22 03, http://lublinplaza.pl 74 194 24 680 99 683 2007 Klepierre Polska Klepierre Polska Galeria Olimp al. Spó³dzielczoœci Pracy 32-36b, 20-147 Lublin tel. +48 81 444 14 14, http://galeriaolimp.com.pl 110 000 60 000 260 2 000 2000 PHUT Transhurt PHUT Transhurt Colliers Galeria Orkana ul. Orkana 6, 20-504 Lublin tel. +48 81 463 27 73, http://orkana.pl 11 000 7 936 50 245 2006 Master Group Master Group Galeria Rynek ul. Traugutta 1, 22-600 Tomaszów Lubelski tel. + 48 84 664 49 95, http://galeriarynek.pl 17 000 10 000 80 200 IV Q 2015 CREAM CREAM Galeria Twierdza Zamoœæ ul. Przemys³owa 10, 22-400 Zamoœæ tel. +48 84 530 05 01, http://galeriatwierdzazamosc.pl 31 500 24 000 90 850 2011 Multi Mall Poland Multi Mall Poland Outlet Center Lublin ul. Me³giewska 16D, 20-234 Lublin tel. +48 81 458 12 00, http://lublin.outlet-center.com.pl 16 800 12 500 100 800 2014 Outlet Center CBRE Tarasy Zamkowe al. Unii Lubelskiej, Lublin http://tarasyzamkowe.pl 118 500 38 000 150 1 400 2015 IMMOFINANZ Center Poland IMMOFINANZ Center Poland WOJEWÓDZTWO LUBUSKIE Focus Mall Zielona Góra ul. Wroc³awska 17, 65-427 Zielona Góra http://focusmall-zielonagora.pl 48 000 29 100 111 1000 2008 Alfa Asset Alfa Asset Galeria Askana al. Konstytucji 3 Maja 102, 66-400 Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 737 26 00, http://galeria-askana.pl 55 000 18 227 114 547 2007 CREAM CREAM 148

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company NoVa Park ul. Przemys³owa 2, 66-400 Gorzów Wielkopolski tel. +48 95 714 00 01, http://nova-park.pl 75 000 32 500 140 910 2012 Apsys Polska Apsys Polska WOJEWÓDZTWO ÓDZKIE Centrm Handlowe Guliwer ul. Kolumny 6/36, 93-610 ódÿ tel. +48 42 646 06 90, http://chguliwer.pl Centrum Handlowe Echo ul. Sikorskiego 13/17, 97-300 Piotrków Trybunalski tel. +48 44 649 34 64, http://lcp.pl 19 533 17 600 19 900 1997 Apsys Polska Apsys Polska 19 900 18 000 20 787 2000 LCP Properties LCP Properties Centrum Handlowe Echo ul. Zamkowa 31, 95-200 Pabianice tel. +48 42 227 16 00, http://echopabianice.com.pl 17 100 15 000 44 570 2002 DTZ Polska Real Estate Sector Office PZU AM SA Centrum Handlowe Tulipan ul. Pi³sudskiego 94, 92-202 ódÿ tel. +48 42 676 79 22, http://chtulipan.pl 41 598 34 100 55 1 428 1997 Apsys Polska Apsys Polska Centrum Handlowo-Rozrywkowe Sukcesja ul. Politechniki 5, 93-590 ódÿ tel. +48 42 634 37 83, http://sukcesja.eu Dekada Sieradz ul. Wojska Polskiego 11, 98-200 Sieradz tel. +48 43 65 42 310, http://galeriadekada.pl 128 991 46 312 bd 1 017 2015 bd 11 475 8 560 30 350 2011 Dekada Realty Fabryka Biznesu CBRE Colliers International The Blue Ocean Investement Group Focus Mall Piotrków Trybunalski ul. S³owackiego 123, 97-300 Piotrków Trybunalski tel. +48 44 715 90 00, http://focusmall-piotrkowtrybunalski.pl 75 000 35 000 110 740 2009 Alfa Asset Alfa Asset Galeria ódzka al. Pi³sudskiego 15/23, 90-307 ódÿ tel. +48 42 639 15 00, http://galeria-lodzka.pl 110 730 35 000 160 1 400 2002 ECE Projektmanagement ECE Projektmanagement Galeria Olimpia ul. Kolejowa 6, 97-400 Be³chatów tel. +48 44 71 53 004, http://galeriaolimpia.pl Galeria Sieradzka al. Grunwaldzka 1, 98-200 Sieradz tel. +48 43 827 90 35, http://galeriasieradzka.pl 48 100 32 900 85 1 050 2012 Echo Investment Echo Investment 10 500 8 200 50 246 2008 CBRE CBRE 149

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company M1 Centrum Handlowe ódÿ ul. Brzeziñska 27/29, 92-103 ódÿ tel. +48 42 61 63 701, http://lodz.m1-centrum.pl Manufaktura ul. Drewnowska 58, 91-002 ódÿ tel. +48 42 664 92 89, http://manufaktura.com 49 189 36 528 72 2 382 1999 Metro Properties Metro Properties bd 127 000 306 3 000 2006 Apsys Polska Apsys Polska marcredo Center Kutno ul. Koœciuszki 73, 99-300 Kutno tel. +48 603 692 757, http://marcredo-kutno.pl bd 15 984 40 490 2014 Cushman & Wakefield Cushman & Wakefield Pasa ódzki al. Jana Paw³a II 30, 93-570 ódÿ tel. +48 42 638 01 10, http://chpasazlodzki.pl 42 000 37 000 73 1 342 2000 Apsys Polska Apsys Polska Port ódÿ ul. Pabianicka 245, 93-457 ódÿ http://portlodz.pl 127 000 103 000 153 4 500 2010 IKEA Centres Polska S.A. IKEA Centres Polska S.A. Street Mall Vis a Vis ódÿ ul. Zgierska 211, 91-497 ódÿ tel. +48 22 318 88 88, http://visavis-streetmall.pl 5 900 5 646 16 100 2014 Grupa Capital Park The Blue Ocean Investement Group WOJEWÓDZTWO MA OPOLSKIE Bonarka City Center ul. Kamieñskiego 11, 30-644 Kraków tel. +48 12 298 60 00, http://bonarkacitycenter.pl 234 000 91 000 230 3 200 2009 TRIGRANIT Corporation TRIGRANIT Corporation Centrum Handlowe Czy yny ul. Medweckiego 2, 31-870 Kraków tel. +48 12 297 30 12, http://centrum-czyzyny.pl Centrum Handlowe Echo ul. B³onie 2, 33-100 Tarnów tel. +48 14 62 51 438, http://echo.com.pl Centrum Handlowe Go³¹bkowice ul. Pra mowskiego 11, 33-302 Nowy S¹cz tel. +48 18 414 39 00, http://golabkowice.pl Centrum Handlowe Krokus al. T. Bora - Komorowskiego 37, 31-876 Kraków tel. +48 12 413 33 90, http://chkrokus.pl 34 664 31 015 66 865 2002 Apsys Polska Apsys Polska 21 176 20 242 28 830 2000 LCP Properties LCP Properties 25 000 14 000 50 bd 2011 bd bd 30 000 bd 55 1 100 1997 Apsys Polska Apsys Polska 150

SERENADA SERENADA Mayland Real Estate realizuje swój najnowszy projekt w pó³nocnej czêœci Krakowa miêdzy ul. Dobrego Pasterza i al. Bora-Kolowskiego powstaje galeria handlowa Serenada. Obiekt, zaprojektowany przez pracowniê AMC Ch³odzyñski, zaoferuje 44,5 tys. mkw. GLA, z czego 20 proc. przeznaczono dla restauracji, punktów gastronomicznych i us³ugowych, a 80 proc. zajmie bran a modowa. Inwestycja ma zapewnione finansowanie kredytem w wysokoœci 95 mln euro, przy wk³adzie w³asnym (45 mln euro) wniesionym przez Grupê Fonci re Euris. Choæ otwarcie serenady Serenady planowane jest w drugiej po³owie 2017 roku, deweloper ju wynaj¹³ 70 proc. powierzchni. W galerii bêdzie dzia³aæ ponad 150 sklepów i butików, salonów us³ugowych, restauracji, barów i kawiarni. Serenada powstaje na granicy du ych osiedli: Mistrzejowic, Pr¹dnika Czerwonego i Nowej Huty, co oznacza, e w bezpoœrednim jej s¹siedztwie mieszka ponad 100 tys. osób. 151

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Centrum Handlowe Serenada ul. Bora Komorowskiego, Kraków tel. +48 22 546 98 00, http://ch-serenada.pl bd 42 000 170 3 280 2016 bd Mayland Real Estate Centrum Handlowo Rozrywkowe Kraków Plaza al. Pokoju 44, 31-564 Kraków tel. +48 12 684 16 00, http://krakowplaza.pl 58 987 29 423 65 1 420 2001 Klepierre Polska Klepierre Polska Factory Kraków ul. Prof. A. Ro añskiego 32, 32-085 Modlniczka tel. +48 12 297 35 00, http://krakow.factory.pl 27 300 21 308 120 1 400 2011 Neinver Asstet Colliers International Futura Park Kraków ul. Prof. A. Ro añskiego 33, 32-085 Modlniczka tel. +48 12 297 35 01, http://futurapark.pl 49 294 19 019 24 1 400 2011 Neinver Asstet Colliers International Galeria Bronowice ul. Stawowa 61, 31-346 Kraków tel. +48 22 209 86 68 /67, http://galeriabronowice.pl Galeria Handlowa Solvay Park ul. Zakopiañska 105, 30-418 Kraków tel. +48 12 257 39 10, http://solvaypark.pl Galeria Kazimierz ul. Podgórska 34, 31-536 Kraków tel. +48 12 433 01 02, http://galeriakazimierz.pl bd 64 076 150 2 800 2013 Immochan Immochan 14 000 42 bd 2007 WP Investment WP Investment 40 000 36 199 150 1 299 2008 CBRE CBRE Galeria Krakowska ul. Pawia 5, 31-154 Kraków tel. +48 12 428 99 02, http://galeriakrakowska.pl 123 000 60 000 270 1 400 2006 ECE Projektmanagement Polska ECE Projektmanagement Polska Galeria Niwa ul. Powstañców Œl¹skich 1, 32-600 Oœwiêcim tel. +48 33 484 19 41, http://galerianiwa.com.pl bd 12 500 54 400 2009 Master Group bd Galeria Sandencja ul. Wêgierska 170, 33-300 Nowy S¹cz tel. +48 18 540 86 01, http://galeria-sandecja.pl 40 000 bd 100 850 2009 CBRE TK Development Galeria Tarnovia ul. Krakowska 149, 33-100 Tarnów tel. +48 14 646 63 01, http://galeria-tarnovia.com 36 500 16 000 100 450 2009 CBRE Colliers International 152

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Gemini Park Tarnów ul. Nowod¹browska 127, 33-100 Tarnów tel. +48 14 639 50 10, http://tarnow.geminipark.pl 77 200 42 500 120 1 100 2010 Gemini Real Estate Gemini Real Estate M1 Centrum Handlowe Kraków al. Pokoju 67, 31-580 Kraków tel. +48 12 29 92 752, http://krakow.m1-centrum.pl 61 079 48 606 111 1 358 2001,201 Metro Properties Metro Properties Park Handlowy Zakopianka ul. Zakopiañska 62, 30-418 Kraków tel. +48 12 293 31 00, http://parkhandlowy-zakopianka.pl 81 000 58 000 86 2 200 1998 Cushman & Wakefield Balmain Asset CEE King Square ul. Powstañców Wielkopolskich 18, 30-553 Kraków tel. +48 12 342 94 04, http://king-square.pl Europa II Plaza ul. Nawojowska 1, 33-300 Nowy S¹cz tel. +48 18 449 51 00, http://europaplaza.com.pl 32 928 13 825 100 550 2010 DTZ Polska DTZ Polska 17 500 bd 130 330 2001 bd bd WOJEWÓDZTWO MAZOWIECKIE Arkadia al. Jana Paw³a II 82, 00-175 Warszawa tel. +48 22 323 67 67, http://arkadia.com.pl 287 000 110 000 230 4 000 2004 Unibail Rodamco Unibail Rodamco Atrium Gama ul. Mireckiego 14, 26-600 Radom tel. +48 48 362 11 23, http://atrium-gama.pl 14 893 14 573 21 578 2000 Atrium European Real Estate Atrium European Real Estate Atrium Mosty ul. Tysi¹clecia 2a, 09-402 P³ock tel. +48 24 369 12 00, http://atrium-mosty.pl 49 061 18 000 53 600 2010 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Atrium Promenada ul. Ostrobramska 75c, 04-175 Warszawa tel. +48 22 611 39 52, http://warszawa.promenada.com 106 000 55 143 213 1 741 1996 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Atrium Reduta al. Jerozolimskie 148, 02-326 Warszawa tel. +48 22 823 94 00, http://atrium-reduta.pl 45 044 27 081 134 1 640 1999 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Atrium Targówek ul. G³êbocka 15, 03-287 Warszawa tel. +48 22 675 80 00, http://atrium-targowek.pl 88 702 51 996 135 1 790 1998 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate 153

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Centrum Handlowe Auchan omianki ul. Brukowa 25, 05-092 omianki tel. +48 22 209 86 00 http://auchanlomianki.pl Centrum Handlowe Auchan Modliñska ul. Modliñska 8, Warszawa tel. +48 22 209 86 00, http://auchanmodlinska.pl Centrum Handlowe Auchan Piaseczno ul. Pu³awska 46, Piaseczno tel. +48 22 209 86 00, http://auchanpiaseczno.pl Centrum Handlowe Auchan P³ock ul. Wyszogrodzka 140, P³ock tel. +48 22 209 86 00, http://auchanplock.pl Centrum Handlowe Blue City al. Jerozolimskie 179, 02-222 Warszawa tel. +48 22 824 45 55, http://bluecity.pl Centrum Handlowe Echo Radom ul. ó³kiewskiego 4, 26-600 Radom tel. +48 48 33 32 156 Centrum Handlowe Panorama al. W. Witosa 31, 00-710 Warszawa tel. +48 22 640 14 00, http://galeria-panorama.pl Centrum Handlowe Ursynów ul. Pu³awska 427, 02-801 Warszawa tel. +48 22 648 45 72, http://chursynow.pl bd 24 263 90 1 821 2012 Immochan Immochan bd 18 900 16 1998 Immochan Immochan bd 45 000 46 1 800 1996,2 Immochan Immochan bd 23 700 28 1 100 2001 Immochan Immochan 207 300 66 430 230 2 356 2004 Blue City Blue City 20 200 19 500 16 830 2000 LCP Properties LCP Properties 27 000 21 111 90 350 1993 bd bd 33 271 32 000 25 2 000 1997 Unibail Rodamco Unibail Rodamco Centrum Handlowe Wola Park ul. Górczewska 124, 01-460 Warszawa tel. +48 22 533 40 00, http://wolapark.pl 66 569 60 000 180 4 000 2002 IKEA Centres Poland IKEA Centres Poland Centrum Janki ul. Mszczonowska 3, 05-090 Janki k/warszawy tel. +48 22 711 30 00, http://chjanki.pl Centrum Skorosze ul. Gen. Felicjana S³awoja-Sk³adkowskiego 4 02-497 Warszawa tel. +48 22 589 54 80, http://centrum-skorosze.pl bd 73 000 104 2 700 1999 Apsys Polska Apsys Polska 13 196 12 000 50 450 2007 I.I.C. Retail I.I.C. Retail Dekada Grójec ul. Armii Krajowej 50 A, B 05-600 Grójec tel. +48 22 851 34 65, http://galeriadekada.pl 5 550 5 400 17 150 2013 Dekada Realty Sp. z o.o. The Blue Ocean Investement Group 154

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Dom Handlowy vitkac ul. Bracka 9, 00-107 Warszawa tel. +48 22 310 73 13, http://www.vitkac.com/pl/ 25 199 11 838 20 bd 2011 bd bd Dom Mody Klif ul. Okopowa 58/72, 01-042 Warszawa tel. +48 22 531 45 02, http://klif.pl/dom-mody 24 873 18 108 102 909 1999 BNP Paribas Real Estate AEW Europe Domoteka ul. Malborska 41, 03-286 Warszawa tel. +48 22 334 45 71, http://domoteka.pl 24 600 16 605 80 4 500 2006 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska Fabryka Wo³omin ul. Geodetów 1, 05-200 Wo³omin tel. +48 602 337 880, http://fabrykawolomin.com 31 000 24 000 80 830 I Q 2016 bd CBRE Factory Annopol ul. Annopol 2, 03-236 Warszawa tel. +48 22 441 90 00, http://annopol.factory.pl 21 300 19 500 120 1 000 2013 Neinever Asset Managment Polska Neinever Asset Managment Polska Factory Warszawa Ursus pl. Czerwca 1976, nr 6, 02-495 Warszawa tel. +48 22 478 22 70, http://ursus.factory.pl/ 13 445 11 000 80 500 2002 Neinver Asset Managment Polska Neinver Polska Fashion House Outlet Centre Warszawa ul. Pu³awska 42E, 05-500 Piaseczno tel. +48 22 737 31 15, http://fashionhouse.pl 22 800 17 100 125 1 200 2005 Fashion House Group The Blue Ocean Investment Group, Peakside Polonia Ferio Wawer ul. egañska 1, Warszawa bd 12 500 40 316 IV Q 2015 bd ASPENN Fort Wola ul. Po³czyñska 4, Warszawa tel. +48 22 535 04 80, http://fortwola.pl 90 000 32 271 34 2 025 2001 Mayland Real Estate Mayland Real Estate Galeria Bemowo ul. Powstañców Œl¹skich 126, 01-466 Warszawa tel. +48 22 569 72 90, http://galeria-bemowo.pl Galeria Grodova ul. Sienkiewicza, Grodzisk Mazowiecki tel. +48 601 06 06 06, http://galerie.napollohandlowy.pl Galeria Mazovia ul. Wyszogrodzka 127, 09-410 P³ock tel. +48 24 367 85 00 http://www.galeriamazovia.com.pl 34 715 29 800 69 944 1999 Apsys Polska Apsys Polska 9 000 5 100 21 bd 2016 bd Grupa Napollo 54 500 28 000 120 780 2010 CBRE CBRE 155

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Galeria Mokotów ul. Wo³oska 12, 02-675 Mokotów tel. +48 22 161 30 00, http://galeriamokotow.pl Galeria Mrówka ul. Niechodzka 5, 06-400 Ciechanów tel. +48 23 675 05 08, http://galeriamrowka.pl bd 68 227 260 2 219 2000 Unibail Rodamco Unibail Rodamco 13 000 12 000 40 350 2008 RetPro RetPro Galeria Renova ul. Rembieliñska 20, 03-352 Warszawa tel. +48 22 743 00 23, http://galeriarenova.pl 18 000 12 800 48 250 2008 Cealum Real Estate Asset Grupa Napollo Galeria Siedlce ul. Pi³sudskiego 74, 08-110 Siedlce tel. +48 25 786 35 70, http://galeriasiedlce.pl 60 000 34 000 150 867 2014 bd ASPENN Galeria S³oneczna ul. Boles³awa Chrobrego 1, 26-600 Radom tel. 48 612 20 00, http://galeriasloneczna.pl bd 42 000 130 1 200 2011 bd Colliers International, CBRE Galeria Wileñska ul. Targowa 72, 03-734 Warszawa tel. +48 22 331 64 40, http://galeria-wilenska.pl Galeria Wis³a ul. Wyszogrodzka 144, 09-410 P³ock tel. +48 24 363 33 00, http://galeria-wisla.pl King Cross Praga ul. Jubilerska 1/3, 04-190 Warszawa tel. +48 22 611 49 31, http://kingcrosspraga.pl M1 Centrum Handlowe Marki ul. Pi³sudskiego 1, 05-270 Marki tel. +48 22 761 55 14, http://marki.m1-centrum.pl M1 Centrum Handlowe Radom ul. Grzecznarowskiego 28, 26-604 Radom tel. +48 48 36 18 776, http://radom.m1-centrum.pl 110 000 53 000 100 1 250 2002 Unibail Rodamco Unibail Rodamco 54 000 23 000 120 540 2008 CREAM CREAM bd 23 972 63 1 038 1996 DTZ Polska DTZ Polska 53 158 44 089 60 2 645 1999 Metro Properties Metro Properties 40 384 32 524 54 1 848 1998 Metro Properties Metro Properties marcredo Center Ciechanów ul. W³adys³awowo 65, 06-406 Opinogóra Górna http://marcredo-ciechanow.pl bd 15 900 27 500 2012 Cushman & Wakefield elbfonds Development Park Handlowy Janki pl. Szwedzki 3, 05-090 Raszyn tel. +48 22 711 24 36, http://janki.parkhandlowy.pl 38 006 34 695 46 2 300 1995 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska 156

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Park Handlowy Targówek ul. Malborska 51-53, 03-286 Warszawa tel. +48 22 33 44 571, http://targowek.parkhandlowy.pl 74 545 67 549 115 4 500 2006 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska Plac Unii City Shopping ul. Pu³awska 2, 02-566 Warszawa tel. +48 22 204 04 99, http://placunii.pl 56 800 15 500 80 803 2013 WeCare WeCare Sadyba Best Mall ul. Powsiñska 31, 02-903 Warszawa tel. +48 22 310 30 00, http://sadyba.pl 54 103 22 508 92 1 000 2000 Klepierre Polska Klepierre Polska Zielony Targówek ul. G³êbocka 13, 03-287 Warszawa tel. +48 22 222 30 00, http://zielonyparkhandlowy.pl 24 985 24 985 8 740 2008 DTZ Polska Colliers International Z³ote Tarasy ul. Z³ota 59, 00-120 Warszawa tel. +48 22 222 22 00, http://zlotetarasy.pl Centrum Handlowe Stara Papiernia al. Wojska Polskiego 3, 05-520 Konstancin Jeziorna tel. +48 22 702 87 00, http://starapapiernia.pl 105 000 66 251 198 1 585 2007 DTZ Polska DTZ Polska 11 687 4 500 45 200 2002 Stara Papiernia Stara Papiernia WOJEWÓDZTWO OPOLSKIE Centrum Handlowe Karolinka ul. Wroc³awska 152/154, 45-837 Opole tel. +48 77 462 48 02, http://ch-karolinka.pl 79 000 70 000 121 2 590 2008 Mayland Real Estate Mayland Real Estate Galeria Miodowa ul. Byczyñska 101, 46-203 Kluczbork tel. +48 77 444 75 02, http://galeriamiodowa.pl 12 300 11 000 24 343 2012 P.A. Nova P.A. Nova Odrzañskie Ogrody al. Armii Krajowej 38, 47-220 Kêdzierzyn-KoŸle tel. +48 77 545 83 27, http://odrzanskie-ogrody.pl 60 000 22 000 85 700 2012 P.A. Nova P.A. Nova Solaris Center pl. Kopernika 16, 45-040 Opole tel. +48 77 448 57 00, http://solariscenter.pl bd 18 500 90 390 2009 Rockcastle Global Real Estate bd Turawa Park ul. Dêbowa 1, 46-022 Zawada tel. +48 77 410 90 98, http://turawa-park.com 40 000 36 000 70 1 600 2011 Colliers International BNP Paribas Real Estate Poland 157

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Centrum Handlowe Auchan Krasne Krasne 20 B, 36-007 Krasne k. Rzeszowa tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchankrasne.pl bd 33 600 39 1500 2006 Immochan Immochan Centrum Handlowe Plaza Rzeszów ul. Rejtana 65, 35-959 Rzeszów tel. +48 17 865 41 54, http://plazarzeszow.pl 34 570 17 020 78 1350 2005 Keen Property CH Plaza Rzeszów Centrum Kulturalno-Handlowe Millenium Hall al. Kopisto 1, 35-315 Rzeszów tel. +48 17 77 00 700, http://milleniumhall.pl 110 000 56 612 250 1000 2011 Marma Polskie Folie Millenium Hall Galeria Aviator ul. Powstañców Warszawy, Mielec tel. +48 76 746 77 66, http://rankprogress.pl Galeria Graffica ul. Lisa-Kuli 19, 35-025 Rzeszów tel. +48 17 858 05 65, http://galeria-graffica.pl 33 200 25 400 70 1100 I Q 2016 Rank Progress Rank Progress 22 000 20 000 120 400 2001 Star Europa Star Europa Galeria Nowy Swiat ul. Krakowska 20, 35-111 Rzeszów tel. +48 17 717 90 02, http://galeria-nowyswiat.pl 33 530 24 000 100 600 2009 Womak Alfa CBRE Womak Alfa Galeria Raj ul. Rzeszowska 114, 39-200 Dêbica tel. +48 14 681 81 81, http://raj-debica.pl Galeria Rzeszów al. Pi³sudskiego 44, 35-001 Rzeszów tel. +48 661 220 496, http://galeria-rzeszow.pl 18 500 60 650 1999 IVS Grupa IVS Grupa 130 000 42 000 200 1200 2012 Galeria Rzeszów Galeria Rzeszów Galeria Sanowa ul. Wojciecha Brudzewskiego 1, 37-700 Przemyœl tel. +48 16 733 12 10, http://galeriasanowa.pl 60 000 22 000 70 840 2010 P.A. Nova P.A. Nova Korczowa Dolina M³yny 90, 37-550 M³yny tel. +48 16 733 21 40, http://korczowadolina.pl Park Handlowy NOVA ul. Rejtana 67, 35-959 Rzeszów tel. +48 17 777 10 00, http://nova-rzeszow.pl 70 000 45 000 70 2200 2011 Korczowa Dolina Korczowa Dolina 26 000 bd 30 500 2010 Autonika Holding Star Europa 158

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Real Rzeszów ul. Witosa 21, 35-115 Rzeszów tel. +48 17 87 56 600, http://real.pl 16 000 16000 35 725 2005 CREAM CREAM Vivo! Stalowa Wola ul. Podskarpowa, Stalowa Wola http://vivo-shopping.com bd 32 500 83 1000 IV Q 2015 Immofinanz Group Acteeum Group Immofinanz Group Acteeum Group WOJEWÓDZTWO PODLASKIE Alfa Centrum ul. Œwiêtojañska 15, 15-277 Bia³ystok tel. +48 85 876 23 50, http://alfacentrum.com.pl 86 000 35 000 152 744 2008 GRUPA JWK GRUPA JWK Atrium Bia³a ul. Czes³awa Mi³osza 2, 15-265 Bia³ystok tel. +48 85 874 42 40, http://atrium-biala.pl 44 407 37 742 96 966 2007 Atrium European Real Estate Atrium European Real Estate Centrum Handlowe Auchan Hetmañska ul. Hetmañska 16, Bia³ystok tel. +48 22 209 86 00, http://auchanhetmanska.pl Centrum Handlowe Auchan Produkcyjna ul. Produkcyjna 84, 15-680 Bia³ystok tel. +48 22 209 86 00, http://auchanprodukcyjna.pl Centrum Handlowo-Rozrywkowe Suwa³ki Plaza ul. Dwernickiego 15, 16-400 Suwa³ki tel. +48 87 618 20 40, http://suwalkiplaza.com.pl CHR Suwa³ki Plaza ul. Dwernickiego 15, 16-400 Suwa³ki tel. +48 87 618 20 40, http://www.suwalkiplaza.com.pl Galeria Jurowiecka ul. Pi³sudskiego, Bia³ystok tel. +48 22 323 79 91, http://kstrus.pl Galeria Veneda ul. Zawadzka 38, 18-400 om a tel. +48 86 210 70 02, http://galeriaveneda.com.pl Galeria Zielone Wzgórze Carrefour ul. Wroc³awska 20, 15-660 Bia³ystok tel. +48 85 663 76 17, http://galeriazielonewzgorze.pl bd 27 600 50 1050 2008 Immochan Immochan bd 34 600 58 1440 2000 Immochan Immochan 46 380 19 437 46 455 2010 Plaza Centers Plaza Centers 44 305 19 437 46 455 2010 Plaza Centers Plaza Centers 62 000 25 000 120 450 2015 bd ASPENN 28 400 15 250 55 590 2013 Echo Investment Echo Investment 24 159 14 237 54 896 2007 Carrefour Polska Carrefour Polska 159

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Outlet Center Bia³ystok ul. Narodowych Si³ Zbrojnych 15D, 15-960 Bia³ystok tel. +48 85 670 51 00, http://bialystok.outlet-center.com.pl 20 403 14 500 100 1500 2015 Outlet Center CBRE Park Handlowy Kwadrat ul. Gen. W³. Andersa 38, 15-113 Bia³ystok tel. +48 603 371 508, http://parkhandlowykwadrat.pl bd 51 000 80 1500 2015 Park Handlowy KWADRAT Colliers International WOJEWÓDZTWO POMORSKIE Alfa Centrum ul. Ko³obrzeska 41c, 80-391 Gdañsk tel. +48 58 769 40 00, http://alfacentrum.pl 54 100 20 050 89 560 2002 ECE Projektmanagement Polska ECE Projektmanagement Polska Centrum Handlowe Auchan Gdañsk ul. Szczêœliwa 3, Gdañsk tel. +48 22 209 86 00, http://auchangdansk.pl Centrum Handlowe Auchan Port Rumia ul. Grunwaldzka 108, 84-230 Rumia tel. +48 22 209 86 00, http://portrumia.pl bd 42 850 48 2300 1998 Immochan Immochan bd 49 300 80 1600 2007 Immochan Immochan Centrum Handlowe Batory ul. 10 Lutego 11, 81-366 Gdynia tel. +48 58 661 88 29, http://batory.com.pl bd 10 000 70 600 1998 Batory Batory Centrum Handlowe Brama Pomorza ul. Podmiejska 2, 89-620 Lipienice tel. +48 52 586 25 05, http://bramapomorza.pl 28 300 25 600 50 860 2013 Rank Progress Rank Progress Centrum Handlowe Liwa ul. Konopnickiej 29, 82-172 Kwidzyn tel. +48 83 342 55 52 8 562 7 377 bd 94 2015 Real Estate Inwestorbp Real Estate Inwestorbp Centrum Handlowe Morena Carrefour ul. Schuberta 102A, 80-172 Gdañsk tel. +48 58 766 94 00, http://galeriamorena.pl Centrum Handlowe Osowa ul. Spacerowa 48, 80-299 Gdañsk tel. +48 58 552 53 55, http://chosowa.pl 28 135 18 111 64 1375 2002 Carrefour Polska Carrefour Polska bd 40 000 66 1350 1998 Apsys Polska Apsys Polska Centrum Handlowe Riviera ul. Kazimierza Górskiego 2, 81-304 Gdynia tel. +48 58 779 07 10, http://centrumriviera.pl 160 000 70 000 250 2500 2013 Mayland Real Estate Mayland Real Estate Dekada Malbork al. Rod³a, 82-200 Malbork tel. +48 22 851 34 65 bd 5 400 20 100 2015 Dekada Realty The Blue Ocean Investment Group 160

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company ETC Gdañsk al. Rzeczpospolitej 33, 80-463 Gdañsk tel. +48 58 511 11 00, http://centrumetc.pl 10248 8715 63 205 1994 DTZ Polska DTZ Polska Fashion House Outlet Centre Gdañsk ul. Przywidzka 8, 80-174 Gdañsk tel. +48 58 320 99 44, http://fashionhouse.pl 23 100 17 000 115 800 2005 Fashion House Group The Blue Ocean Investment Group Galeria Alfa Centrum ul. Ko³obrzeska 41c, 80-391 Gdañsk tel. +48 58 769 40 00, http://alfacentrum.pl 55 100 20 000 75 500 2002 ECE Projektmanagement ECE Projektmanagement Galeria Bia³tycka al. Grunwaldzka 141, 80-264 Gdañsk tel. +48 58 521 85 50, http://galeriabaltycka.pl 103 000 46 000 200 1050 2007 ECE Projektmanagement ECE Projektmanagement Galeria Handlowa Madison ul. Rajska 10, 80-850 Gdañsk tel. +48 58 766 75 30, http://madison.gda.pl 29 000 18 000 100 118 2003 Javin Investments Javin Investments Galeria Kociewska ul. Pomorska 1, 83-110 Tczew tel. +48 58 561 39 51, http://kociewskagaleria.pl 26 361 13 996 79 286 2012 Real Estate Inwestorbp Real Estate Inwestorbp Galeria Przymorze ul. Obroñców Wybrze a 1, 80-398 Gdañsk Przymorze tel. +48 58 785 98 50, http://galeriaprzymorze.eu 67 188 35 000 73 1200 2009 IMMOGDAÑSK IMMOGDAÑSK Galeria Rumia ul. Sobieskiego 14A, 84-230 Rumia tel. +48 58 771 07 97, http://galeriarumia.eu 39 000 17 000 90 460 2009 Upside Property Upside Property Galeria S³upsk ul. Tuwima 32-33, 76-200 S³upsk tel. +48 59 842 51 51, http://galeriaslupsk.eu 36 000 13 100 60 270 2008 Upside Property Upside Property Galeria Têcza ul. 3 Maja 1, 62-800 Kalisz tel. +48 62 598 01 01, http://galeriatecza.pl 33 000 16 100 84 250 2011 Multi Mall Poland Multi Mall Poland Gdañskie Centrum Handlowe Manhattan al. Grunwaldzka 82, 80-244 Gdañsk-Wrzeszcz tel. +48 58 76 77 016, http://gchmanhattan.pl 53 000 23 000 70 360 2004 Sirius Investments Sirius Investments Klif Gdynia al. Zwyciêstwa 256, 81-525 Gdynia tel. +48 58 664 90 49, http://gdynia.klif.pl 42 000 33 000 138 1200 1996 BNP Paribas Real Estate AEW Central Europe 161

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Park Handlowy Matarnia ul. Z³ota Karczma 26, 80-298 Gdañsk tel. +48 58 76 99 444, http://matarnia.parkhandlowy.pl 180 000 53 277 58 2300 2005 Inter IKEA Centre Group Poland Inter IKEA Centre Group Poland WOJEWÓDZTWO ŒL SKIE Agora Bytom pl. Tadeusza Koœciuszki 1, 41-902 Bytom tel. +48 32 39 62 600, http://agorabytom.pl 58 000 25 000 120 800 2010 Agora Bytom Agora Bytom Atrium Plejada al. Jana N. Jeziorañskiego 25, 41-923 Bytom tel. +48 32 388 02 63, http://atrium-plejada.pl 35 348 31 138 60 1 435 2000 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Centrum Handlowe 3 Stawy ul. Pu³askiego 60, 40-028 Katowice tel. +48 32 209 14 60, http://3stawy.pl Centrum Handlowe AKS Carrefour ul. Parkowa 20, 41-500 Chorzów tel. +48 32 772 65 74, http://galeriaaks.pl Centrum Handlowe Auchan Bielsko-Bia³a ul. Bohaterów Monte Cassino 421, 43-300 Bielsko-Bia³a tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchanbielskobiala.pl Centrum Handlowe Auchan Czêstochowa ul. Krakowska 10, 42-262 Czêstochowa tel. +48 22 209 86 00, http://auchanczestochowa.pl Centrum Handlowe Auchan Gliwice ul. Rybnicka 207, 44-122 Gliwice tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchangliwice.pl Centrum Handlowe Auchan Katowice ul. Trasa Nikodema i Józefa Renców 30, 40-878 Katowice tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchankatowice.pl Centrum Handlowe Auchan Miko³ów ul. Gliwicka 3, 43-190 Miko³ów tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchanmikolow.pl Centrum Handlowe Auchan Sosnowiec ul. Zuzanny 20, 41-200 Sosnowiec tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchansosnowiec.pl 40 000 37 000 63 2 000 1999 Apsys Polska Apsys Polska 20 080 13 370 40 850 2005 Carrefour Polska Carrefour Polska bd 40 729 40 1 800 2001 Immochan Immochan bd 42 800 71 1 630 2001,201 Immochan Immochan bd 31 600 44 2 150 2010 Immochan Immochan bd 28 800 28 1 100 2000 Immochan Immochan bd 27 250 52 2 200 2000 Immochan Immochan bd 39 900 60 2 700 1999 Immochan Immochan 162

FORUM GLIWICE FORUM GLIWICE LOKALIZACJA: ul. Lipowa 1, 44-100 Gliwice KONTAKT: tel. +48 (32) 335 73 05, forum@eu.jll.com DATA otwarcia obiektu: 2007 NAZWA ZARZ DCY: JLL NAZWA W AŒCICIELA: DEKA Immobilien GmbH. POW. NAJMU OBIEKTU: 43 000 mkw. POW. CA KOWITA OBIEKTU: 98 000 mkw. LICZBA NAJEMCÓW: 140 KLUCZOWI NAJEMCY: Bershka, CCC, Centro, Cinema City, Cubus, Douglas, H&M, Home&You, Jatomi Fitness, KappAhl, New Yorker, Pull&Bear, Reserved, Rossmann, RTV Euro AGD, Sephora, Stradivarius, SuperPharm, Zara. PARKING: 1000 miejsc FORUM: centrum handlowo-rozrywkowe po³o one w œcis³ym centrum Gliwic. 43 000 mkw. pow. handlowej czyni z niego jedno z najwiêkszych na Górnym Œl¹sku i w Zag³êbiu. Œwietna lokalizacja, doskona³e po³¹czenie z sieci¹ drogow¹ i transportem publicznym oraz rzesza lojalnych klientów to g³ówne czynniki sukcesu CH FORUM. Najemcy CH FORUM to m.in. liczne marki modowe i najwiêksze z sektora zdrowie i uroda. Czêœæ rozrywkowa FORUM to m.in. 13-ekranowe kino Cinema City oraz klub sieci Jatomi Fitness. Strefa restauracyjna Pod chmurami o oryginalnej architekturze i stylistyce dodatkowo stanowi o atrakcyjnoœci rynkowej centrum handlowego. FORUM Gliwice jest laureatem presti owych nagród bran owych. Najwa niejsze z nich to: Silver Solal Marketing Awards by ICSC w latach 2009-2014; 2011 International Property Awards Highly Commended; Nagroda G³ówna w programie 2012 PRCH Retail Awards. 163

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Centrum Handlowe Auchan ory ul. Francuska 11, 44-240 ory tel. +48 22 209 86 68 /67, http://auchanzory.pl bd 27 850 20 1 300 2001 Immochan Immochan Centrum Handlowe D¹brówka al. RoŸdzieñskiego 200, 40-315 Katowice tel. +48 32 781 02 02, http://ch-dabrowka.pl 25 000 bd 31 800 1999 Cushman & Wakefield Balmain Asset CEE Centrum Handlowe Europa Centralna ul. Pszczyñska 315, 44-100 Gliwice tel. +48 32 778 50 00, http://europacentralna.eu 80 000 67 000 120 2 300 2013 EC Property BNP Paribas Real Estate Poland Centrum Handlowe Forum ul. Lipowa 1, 44-100 Gliwice tel. +48 32 335 73 00, http://forumgliwice.pl 98 000 43 000 140 1 000 2007 Jones Lang LaSalle Jones Lang LaSalle Centrum Handlowe Platan pl. Teatralny 12, 41-800 Zabrze tel. +48 32 27 86 762, http://chplatan.pl bd 25 000 84 1 100 2003 Apsys Polska Apsys Polska Centrum Handlowe Plejada ul. Staszica 8 B, 41-200 Sosnowiec tel. +48 32 363 03 00, http://plejada.com.pl bd 26 000 110 1 300 2001 Cushman & Wakefield Cushman & Wakefield Centrum Handlowe Pogoria ul. Jana III Sobieskiego 6, 41-300 D¹browa Górnicza tel. +48 32 639 98 00, http://ch-pogoria.pl 43 200 36 400 90 830 2008 Mayland Real Estate Mayland Real Estate Centrum Handlowe Sarni Stok ul. Sarni Stok 2, 43-300 Bielsko-Bia³a tel. +48 33 828 30 41, http://sarnistok.pl 35 810 31 743 70 1 240 2001 DTZ Polska DTZ Polska Centrum Handlowe Stara Kablownia ul. Legionów 83, 43-502 Czechowice-Dziedzice tel. +48 519 502 036, http://starakablownia.pl 19 000 14 600 45 350 2013 AMG Development AMG Development Centrum Handlowe Supersam ul. Piotra Skargi 6, 40-114 Katowice tel. +48 22 212 19 40 46 000 21 000 90 400 2015 Griffin Real Estate Knight Frank Griffin Real Estate Centrum Handlowo Rozrywkowe Rybnik Plaza ul. Raciborska 16, 44-200 Rybnik tel. +48 32 755 73 70, http://rybnikplaza.pl 25 167 18 097 65 400 2007 Klepierre Polska Klepierre Polska Centrum Sosnowiec ul. Baczyñskiego 2, 41-200 Sosnowiec tel. +48 32 297 17 60, http://chsosnowiec.pl bd 17 000 23 1 117 2001 Apsys Polska Apsys Polska 164

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Fashion House Outlet Centre Sosnowiec ul. Orl¹t Lwowskich 138, 41-208 Sosnowiec tel. +48 32 296 50 22, http://fashionhouse.pl 21 900 16 100 110 1 200 2004 Fashion House Group The Blue Ocean Investment Group Focus Mall Rybnik ul. Chrobrego 1, 44-200 Rybnik tel. +48 32 755 55 55, http://focusmall-rybnik.pl 42 000 17 800 66 310 2007 Apsys Polska Apsys Polska Galeria Jastrzêbie ul. Warszawska 2, 44-335 Jastrzêbie Zdrój tel. +48 32 470 48 22, http://galeriajastrzebie.eu 17 000 9 000 40 150 2010 Upside Property Upside Property Galeria Jurajska al. Wojska Polskiego 207, Czêstochowa tel. +48 34 399 10 30, http://galeriajurajska.pl 130 000 49 000 200 2 000 2009 GTC GTC Galeria Katowicka ul. 3 Maja 30, 40-097 Katowice tel. +48 32 41 41 290, http://galeriakatowicka.eu bd 53 000 250 1 200 2013 Neinever Cushman & Wakefield Galeria Sfera ul. Mostowa 5, 43-300 Bielsko-Bia³a tel. +48 33 498 70 35, http://sfera.com.pl 132 000 43 500 250 2 200 2001,201 Bielsko Business Center Bielsko Business Center Galeria Zabrze ul. Wolnoœci 273, 41-800 Zabrze tel. +48 32 778 85 00, http://galeriazabrze.pl Galeria Zdrój Carrefour ul. Podhalañska 26, 44-335 Jastrzêbie Zdrój tel. +48 32 478 16 07, http://galeria-zdroj.pl 9 218 7 647 25 200 2013 bd Galeria Zabrze 18 143 12 851 47 513 2009 Carrefour Polska Carrefour Polska Gemini Park Bielsko-Bia³a ul. Leszczyñska 20, 43-300 Bielsko-Bia³a tel. +48 33 484 07 00, http://bielskobiala.geminipark.pl bd 40 000 120 1 100 2009 Gemini Real Estate Gemini Real Estate M1 Centrum Handlowe Bytom ul. Strzelców Bytomskich 96, 41-931 Bytom tel. +48 32 283 65 51, http://bytom.m1-centrum.pl M1 Centrum Handlowe CzeladŸ ul. Bêdziñska 80, 41-250 CzeladŸ tel. +48 32 296 25 51, http://czeladz.m1-centrum.pl 32 402 27 263 38 1 645 1998 Metro Properties Metro Properties 57 835 49 701 103 1 680 1997 Metro Properties Metro Properties 165

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company M1 Centrum Handlowe Czêstochowa ul. Kisielewskiego 8/16, 42-200 Czêstochowa tel. +48 34 367 05 53, http://czestochowa.m1-centrum.pl 31 877 28 792 32 1 568 1999 METRO Poroperties METRO Poroperties M1 Centrum Handlowe Zabrze ul. Plutonowego R. Szkubacza 1, 41-800 Zabrze tel. +48 32 373 75 51, http://zabrze.m1-centrum.pl 59 673 49 114 105 3 655 1999 METRO Poroperties METRO Poroperties Park Handlowy Arena al. Jana Nowaka-Jeziorañskiego 1, 44-102 Gliwice tel. +48 32 775 10 01, http://arena-gliwice.pl 30 549 26 073 82 1 300 2006 Cushman & Wakefield Balmain Asset Park Handlowy Rawa ul. RóŸdzieñskiego 97, 40-203 Katowice tel. +48 32 789 81 80, http://parkhandlowy.pl bd 34 000 12 1 800 2005 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska Ruda Œl¹ska Plaza ul. 1 Maja 310, 41-710 Ruda Œl¹ska tel. +48 32 344 00 11, http://rudaslaskaplaza.pl 22 655 14 567 46 548 2001 Klepierre Polska Klepierre Polska Silesia City Center ul. Chorzowska 107, 40-101 Katowice tel. +48 32 605 00 00, http://silesiacitycenter.com.pl bd 85 000 260 3 500 2005 ECE Projectmanagement ECE Projectmanagement Sosnowiec Plaza ul. Sienkiewicza 2, 41-200 Sosnowiec tel. +48 32 785 97 30, http://plazasosnowiec.pl 31 468 13 111 63 385 2007 Klepierre Polska Klepierre Polska WOJEWÓDZTWO ŒWIÊTOKRZYSKIE Centrum Galardia ul. Kardyna³a Wyszyñskiego 14, 27-200 Starachowice tel. +48 41 262 96 59, http://centrumgalardia.com.pl 21 950 17 720 38 475 2014 Balmain Property Balmain Property Centrum Handlowe Hermes ul. Krasiñskiego 18, 26-110 Skar ysko-kamienna tel. +48 41 25 27 217, http://hermessk.pl 14 725 8 573 43 169 2010 Real Estate Inwestorbp Real Estate Inwestorbp Galeria Echo ul. Œwiêtokrzyska 20, 25-406 Kielce tel. +48 41 332 12 90, htttp://galeriaecho.pl 159 000 70 000 300 2300 2011 Echo Investment Echo Investment 166

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Galeria Kamienna ul. Koœcielna 7, 27-200 Starachowice tel. +48 41 252 71 67, http://kamiennagaleria.pl 13 169 7 960 41 154 2012 Real Estate Inwestorbp Real Estate Inwestorbp Galeria Korona Kielce ul. Warszawska 26, 25-312 Kielce tel. +48 41 201 30 01, http://galeria-korona.pl 93 000 34 000 150 1046 2012 bd MGC Invest Galeria Sandomierz ul. B³onie 2, 27-600 Sandomierz tel. +48 15 832 08 58, http://galeria-sandomierz.pl bd 5 432 24 160 2009 Master Master Pasa Œwiêtokrzyski ul. Massaskiego 3, 25-636 Kielce tel. +48 42 368 90 96, http://pasaz-swietokrzyski.pl 16 500 13 200 63 650 2006 JLL JLL WOJEWÓDZTWO WARMIÑSKO-MAZURSKIE Aura Centrum Olsztyn ul. Pi³sudskiego 16, 10-576 Olsztyn tel. +48 89 678 50 80, http://auracentrum.pl bd 24 000 98 626 2005 Balmain Property Balmain Property Brama Mazur pl. Miejski 1, 19-300 E³k tel. +48 87 739 51 85, http://bramamazur.elk.pl bd 17250 65 500 2014 Master Master Centrum Handlowe Ogrody ul. P³k. D¹bka 152, 82-300 Elbl¹g tel. +48 55 237 00 79, http://centrumogrody.pl 104 753 40 784 112 1250 2002 DTZ Polska DTZ Polska Galeria Warmiñska ul. Tuwima 26, 10-748 Olsztyn tel. +48 89 670 03 51, http://galeria-warminska.pl 116 675 41 497 170 1200 2014 Galeria Warmiñska MGC Inwest Makroregionalne Centrum Handlowe w Olsztynie rejon ulic Sikorskiego i Jarockiej tel. +48 76 746 77 66, http://rankprogress.pl 49 043 24 719 50 1 146 2016 Rank Progress Rank Progress Stop Shop Kêtrzyn ul. Budowlana 11, 11-400 Kêtrzyn http://stop-shop.com/pl/ketrzyn bd 5 363 6 240 2014 Immofinanz Group Immofinanz Group Centrum Handlowe Zielone Tarasy ul. Teatralna 5, 82-300 Elbl¹g tel. +48 55 232 48 43, http://zielonetarasy.elblag.pl 6 006 6 006 22 bd 2005 LCP Properties LCP Properties 167

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE Atrium Kasztanowa ul. Powstañców Wielk. 99, 64-920 Pi³a tel. +48 67 387 60 00, http://atrium-kasztanowa.pl 51 279 12 383 65 355 2008 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Centrum Handlowe Auchan Komorniki ul. G³ogowska 432, 60-004 Poznañ tel. +48 22 209 86 00, http://auchankomorniki.pl/ Centrum Handlowe Auchan Swadzim ul. Œw. Antoniego 2, 62-080 Swadzim tel. +48 22 209 86 00, http://auchanswadzim.com.pl Centrum Handlowe Ferio ul. Ogrodowa 31a, 62-571 Stare Miasto k/konina tel. + 48 63 241 62 94, http://feriokonin.pl Centrum Handlowe Posnania ul. Jana Paw³a II/Krzywoustego, Poznañ tel. +48 22 70 19 281, http://posnania.eu bd 39 150 49 2500 2001 Immochan Immochan bd 43 700 53 3100 2000 Immochan Immochan 38 059 32 034 62 1170 2008 DTZ Polska DTZ Polska 260 000 100 000 300 3300 2016 Apsys Polska Apsys Polska Centrum Handlowo Rozrywkowe Poznañ Plaza ul. Dru bickiego 2, 61-693 Poznañ tel. +48 61 664 59 00, http://poznanplaza.pl 40 842 29 288 130 1050 2005 Klepierre Polska Klepierre Polska ETC Swarzêdz ul. Poznañska 6, 62-020 Swarzêdz tel. +48 61 665 10 00, http://centrumetc.pl 23 222 21 684 109 820 1995 DTZ Polska DTZ Polska Factory Poznañ ul. Dêbiecka 1, 62-030 Luboñ tel. +48 61 652 30 30, http://poznan.factory.pl 19 367 15 200 96 1000 2007 Neinver Asset Polska Neinver Polska Galera MM ul. Œw. Marcina 24, 61-805 Poznañ tel. +48 61 855 22 94, http://galeriamm.poznan.pl Galeria Gniezno ul. Pa³ucka 2, 62-200 Gniezno tel. +48 61 428 62 49, http://chgaleriagniezno.pl Galeria Kalisz Carrefour ul. Poznañska 121-131, 62-800 Kalisz tel. +48 62 501 41 03, http://galeria-kalisz.pl 36 762 16 147 70 280 2013 bd Galeria MM bd 18 000 48 644 2005 Apsys Polska Apsys Polska 24 652 19 669 35 1230 2005 Carrefour Polska Carrefour Polska 168

POSNANIA POSNANIA Zakupy, rozrywka, kultura, rekreacja, trendy Posnania wpisuje siê w aktywny styl ycia mieszkañców Poznania i Wielkopolski. Powstaje z myœl¹ o wspó³czesnych konsumentach dbaj¹cych o jakoœæ ycia, otwartych na nowoœci i oczekuj¹cych ekscytuj¹cych doœwiadczeñ. Œwiatowe marki i trendy bêd¹ tu s¹siadowa³y z produktami lokalnymi, a kameralne zak¹tki do rozmów, spotkañ i pracy z wydarzeniami kulturalnymi. Posnania bêdzie inspirowaæ i zachêcaæ do aktywnoœci oferuj¹c: kino, fitness klub, basen, lodowisko i 6 km œcie ek rowerowych ³¹cz¹cych rondo Rataje z centrum miasta. Wiêcej na: http://posnania.eu LOKALIZACJA: Poznañ, woj. Wielkopolskie, Polska KONTAKT: Apsys Polska, Al. Jana Paw³a II 27, Warszawa, tel. +48 (22) 701 92 00 DATA otwarcia obiektu: 2016 r. NAZWA ZARZ DCY: Apsys Polska SA NAZWA W AŒCICIELA: Centrum acina Sp. z o.o. POW. NAJMU OBIEKTU: 100 tys. mkw. POW CA KOWITA OBIEKTU: 260 tys. mkw. LICZBA NAJEMCÓW: 300 KLUCZOWI NAJEMCY: Carrefour, Leroy Merlin, Helios, Van Graff, H&M, C&A, Mango, Deichmann, RTV Euro AGD, INTERSPORT, Douglas PARKING: 3300 miejsc 169

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company Galeria Leszno al. Konstytucji, 3 Maja 12, 64-100 Leszno tel. +48 65 537 69 00, http://galerialeszno.pl 42 213 32 943 100 797 2011 Multi Mall Poland Multi Mall Poland Galeria Malta ul. Maltañska 1, 61-131 Poznañ tel. +48 61 658 10 22, http://galeriamalta.pl 162 000 54 000 170 1900 2009 Neinver Asset Polska Neinver Asset Polska Galeria nad Jeziorem ul. Paderewskiego 8, 62-510 Konin tel. +48 63 246 91 62, http://chgalerianadjeziorem.pl Galeria Ostrovia ul. Kaliska 120, 63-400 Ostrów Wielkopolski tel. +48 62 737 87 70, http://galeriaostrovia.pl 21 628 19 900 67 765 2002 Apsys Polska Apsys Polska 42 000 37 000 100 1700 2011 Saller Saller Galeria Panorama ul. Górecka 30, 60-201 Poznañ tel. + 48 61 65 00 103, http://galeriapanorama.pl 26 165 24 058 131 640 1993 Balmain Property Balmain Property Galeria Pestka ul. Solidarnoœci 47, 61-696 Poznañ tel. +48 61 667 36 70, http://galeria-pestka.com 71 200 42 351 70 939 2008 Multi Mall Poland Multi Mall Poland Galeria Têcza ul. 3 Maja 1, 62-800 Kalisz tel. +48 62 598 01 01, http://galeriatecza.pl 33 700 18 100 74 250 2011 Multi Mall Poland Multi Mall Poland M1 Centrum Handlowe Poznañ ul. Szwajcarska 14, 61-285 Poznañ tel. +48 61 87 45 770, http://poznan.m1-centrum.pl 50 796 41 359 70 3000 1998 Metro Properties Metro Properties Park Handlowy Franowo ul. Szwedzka 6-10a, 61-285 Poznañ tel. +48 61 879 99 13, http://franowo.parkhandlowy.pl 81 000 77 000 29 2500 1995 IKEA Centres Polska IKEA Centres Polska Poznañ City Center ul. Stanis³awa Matyi 2, 61-586 Poznañ tel. +48 61 667 39 95, http://poznancitycenter.pl 61 000 58 000 230 1500 2013 ECE Projektmanagement ECE Projektmanagement Stary Browar ul. Pó³wiejska 42, 61-888 Poznañ tel. +48 61 859 60 50, http://starybrowar5050.com 53 878 22 500 90 400 2003 Fortis Nowy Stary Browar Fortis Nowy Stary Browar 170

CENTRA HANDLOWE SHOPPING CENTRES centrum handlowe shopping centre powierzchnia ca³kowita w mkw. total space in sqm powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company firma komercjalizuj¹ca lease company WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE Atrium Koszalin ul. Paderewskiego 1, 75-736 Koszalin +48 94 344 69 10, http://atrium-koszalin.pl Atrium Molo ul. Mieszka I 73, 71-011 Szczecin tel. +48 91 482 15 88, http://atrium-molo.pl Centrum Handlowe Auchan Ko³baskowo Ustowo 45, 70-001 Szczecin tel. +48 22 209 86 00, http://auchankolbaskowo.pl Centrum Handlowe Ster ul. Ku S³oñcu 67, 71-047 Szczecin tel. +48 91 486 90 41, http://chster.pl Centrum Handlowo - Rozrywkowe Galaxy ul. Wyzwolenia 18-20, 70-554 Szczecin tel. +48 91 48 39 137, http://galaxy-centrum.pl Galeria Emka ul. Jana Paw³a II 20, 75-452 Koszalin tel. +48 94 347 62 01, http://emka.pl Galeria Gryf Szczecin ul. Wiosenna 32, 70-807 Szczecin tel. +48 91 441 71 07, http://galeria-gryf.pl Galeria Handlowa Turzyn ul. Bohaterów Warszawy 42, 70-342 Szczecin tel. +48 91 46 46 463, http://galeria-turzyn.pl Galeria Kaskada ul. Niepodleg³oœci 36, 70-404 Szczecin tel. +48 91 810 28 00, http://galeria-kaskada.pl Makroregionalne Centrum Handlowe w Ko³obrzegu ul. okietka, Ko³obrzeg tel. +48 76 746 7766, http://rankprogress.pl marcredo Center Szczecin ul. Struga 31a, Szczecin tel. +48 661 111 006, http://marcredo-szczecin.pl Outlet Park Szczecin ul. Andrzeja Struga 42, Szczecin tel. +48 91 810 67 01, http://outletpark.eu 65 000 55 000 127 1600 2008 27 359 25 096 45 856 2000 Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate Atrium Poland Real Estate bd 21 700 48 1550 2008 Immochan Immochan 39 516 39 342 68 1500 1999 DTZ Polska DTZ Polska 94 000 42 000 170 1300 2003 Echo Investment Echo Investment 22 000 15 000 100 550 2002 LCP Corentin Investments LCP Corentin Investments 18 896 13 338 40 919 2007 Carrefour Polska Carrefour Polska 62 843 30 000 76 800 2001 110 000 43 000 140 1000 2011 Cushman & Wakefield ECE Projektmanagement Balmain Asset ECE Projektmanagement 34 896 27 165 50 950 2016 Rank Progress Rank Progress bd 14 000 9 450 2013 Cushman & Wakefield elbfonds Development Cushman & Wakefield 30 200 24 000 70 1400 2012 Echo Investment Echo Investment 171

CENTRUM HANDLOWE SHOPPING CENTRE CENTRUM HANDLOWE SHOPPING CENTRE Wybrane centra handlowe w Europie Œrodkowo-Wschodniej Selected shopping centres in CEE Region centrum handlowe shopping centre Shopping Centre Letòany Praha 9, Czech Republic http://oc-letnany.cz/cz Avion Shopping Park Bratislava, Slovakia http://avion.sk Centrum Èerný Most Praha 9, Czech Republic http://centrumcernymost.cz Akropolis Wilno Vilnius, Lithuania http://akropolis.lt Novy Smichov Praha 5, Czech Republic http://novysmichov.eu Arena Plaza Budapest, Hungary http://arenaplaza.hu Ozas Shopping Centre Vilnius, Lithuania http://ozas.lt Eurovea Bratislava, Slovakia http://eurovea.sk Rocca al Mare Shopping Centre Tallinn, Estonia http://roccaalmare.ee Alfa Shopping Center Riga, Latvia http://alfaparks.lv Aupark Shopping Center Bratislava-Petr alka, Slovakia http://aupark-bratislava.sk Shopping Centre Chodov Praha 4, Czech Republic http://centrumchodov.cz powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company 125 000 180 3 000 1999 Tesco 103 000 174 3 600 2002 Ikea Centres 94 600 169 3 200 2013 Unibail Rodamco 91 200 180 n/a 2002 n/a 85 150 160 2 500 2001 Klepierre 66 000 138 2 800 2007 Arena Plaza 62 000 200 2 500 2009 n/a 60 000 163 1 700 2010 bd 57 400 155 1 300 1998 Citycon Oyj 56 500 200 1 462 2001 Linstow Center 55 400 205 1 900 2001 Unibail Rodamco 55 000 204 2 600 2005 Unibail Rodamco 172

CENTRUM HANDLOWE SHOPPING CENTRE centrum handlowe shopping centre Bory Mall Bratislava, Slovakia http://borymall.sk WestEnd City Center Budapest, Hungary http://westend.hu Shopping and Leisure Centre PANORAMA Vilnius, Lithuania http://panorama.lt Riga Plaza Riga, Latvija http://rigaplaza.lv ALLEE Budapest, Hungary http://http://allee.hu Kristiine Shopping Centre Tallinn, Estonia http://kristiinekeskus.ee Domina Shopping Riga, Latvia http://domina-shopping.lv Järve Keskus Tallinn, Estonia http://jarvekeskus.ee Spice Riga, Latvia http://spice.lv Polus City Center Bratislava, Slovakia http://poluscitycenter.sk Ülemiste Keskus Tallinn, Estonia http://ulemiste.ee Central Shopping Centre Bratislava, Slovakia http://central.sk AS Viru Keskus Tallinn, Estonia http://virukeskus.com powierzchnia najmu (GLA) leaseable area in sqm liczba najemców (sklepów) no. of tenants (shops) liczba miejsc parkingowych no. of parking spaces rok otwarcia opening year firma zarz¹dzaj¹ca management company 54 000 196 2 400 2014 bd 50 000 400 1 500 1999 TriGranit 49 500 180 1 600 2008 n/a 47 000 130 1 500 2009 CBRE 46 600 137 1 280 2009 Spar European Shopping Centers 43 700 160 1 100 1999 Citycon Oyj 42 000 170 2 000 2003 Baltic Red Ltd. 41 800 110 n/a 2000 n/a 41 112 162 1 950 2001 E.L.L. Real Estate 40 278 166 1 683 2000 37 500 160 1 350 2004 Immofinanz Center Slovak Republic Linstow Center 36 000 150 1 300 2012 ECE 26 300 109 456 2004 Pontos Group 173

PARTNERZY PARTNERS PARTNERZY PARTNERS PARTNER STRATEGICZNY / STRATEGIC PARTNER METRO PROPERTIES to firma zajmuj¹ca siê kompleksow¹ obs³ug¹ wielkopowierzchniowych obiektów handlowych. METRO PROPERTIES jest czêœci¹ miêdzynarodowego koncernu METRO Group, obecnego w 31 krajach na œwiecie, z central¹ w Niemczech w Düsseldorfie. Firma na polskim rynku dzia³a od po³owy lat 90-tych i zarz¹dza komercyjnymi powierzchniami handlowymi, a tak e zajmuje siê budow¹ obiektów handlowych. METRO PROPERTIES zarz¹dza 9 Centrami Handlowymi M1. Dodatkowo obs³uguje w zakresie Facility 27 hal Makro Cash & Carry, 50 hipermarketów Real, 11 obiektów Media Markt i 2 obiekty biurowe, w tym siedzibê METRO Group w Polsce, a tak e prowadzi dzia³alnoœæ inwestycyjn¹ na rzecz MAKRO C&C i Centrów Handlowych M1. METRO PROPERTIES is a firm operating in the field of comprehensive services for large-area retail projects. METRO PROPERTIES is a part of the international METRO Group, which is present in 31 countries all over the world and headquartered in Düsseldorf, Germany. The firm has been operating in the Polish market since the mid-90s; it manages commercial retail space and deals with the construction of retail premises. METRO PROPERTIES manages 9 M1 Shopping Centres. Furthermore, provides services in the area of Facility to 27 Makro Cash & Carry facilities, 50 Real hypermarkets, 11 Media Markt facilities and 2 office buildings, including the registered office of METRO Group in Poland and conducts investment activities on behalf of MAKRO C&C and M1 Shopping Centres. PARTNERZY MERYTORYCZNI / CONTENTS PARTNERS Grupa Rynku Doradztwa Nieruchomoœci w EY Nasza Grupa Rynku Nieruchomoœci od ponad 15 lat wspiera deweloperów, inwestorów, instytucje finansowe i inne podmioty dzia³aj¹ce w sektorze nieruchomoœci komercyjnych w Polsce i za granic¹. Doradcy EY posiadaj¹ certyfikaty zawodowe agentów, zarz¹dców nieruchomoœci, rzeczoznawców maj¹tkowych, doradców podatkowych oraz radców prawnych, przyznawane przez polskie i zagraniczne stowarzyszenia zawodowe. Ekspertyzê bran ow¹ ³¹cz¹ z wiedz¹ o finansach, transakcjach, podatkach i regulacjach prawnych. Zobacz wiêcej na: www.ey.com.pl/real_estate EY Real Estate Group Our Polish Real Estate Practice has been supporting real estate investors, developers and financial institutions for more than 15 years. Among EY professionals there are real estate experts, agents, valuers, tax advisors and legal counsels with qualifications granted by Polish and foreign associations. Our team is experienced enough to handle even complex real estate issues, as we combine industry knowledge with expertise in finance, transactions, tax and legal regulations. See more at: www.ey.com.pl/real_estate 174

PARTNERZY PARTNERS Cushman & Wakefield reprezentuje klientów na ka dym etapie procesu najmu i inwestycji w nieruchomoœci. Firma Cushman & Wakefield zosta³a za³o ona w 1917 r. i obecnie zatrudnia ponad 16 000 pracowników w 259 biurach w 60 krajach. Oferuje najemcom i inwestorom pe³en zakres zintegrowanych us³ug dotycz¹cych wszystkich rodzajów nieruchomoœci na ca³ym œwiecie, w tym us³ug w zakresie najmu, sprzeda y i zakupu, finansowania d³u nego i kapita³owego, bankowoœci inwestycyjnej, us³ug korporacyjnych, doradztwa i wyceny, zarz¹dzania nieruchomoœciami, obiektami, projektami i ryzykiem. Cushman & Wakefield advises and represents clients on all aspects of property occupancy and investment. Founded in 1917, it has 259 offices in 60 countries, employing more than 16,000 professionals. It offers a complete range of services to its occupier and investor clients for all property types, including leasing, sales and acquisitions, equity, debt and structured finance, corporate finance and investment banking, appraisal, consulting, corporate services, and property, facilities, project and risk management. TaylorWessing e n w c Kancelaria Prawna Taylor Wessing jest miêdzynarodow¹ kancelari¹ prawn¹ oferuj¹c¹ doradztwo prawne przedsiêbiorstwom dzia³aj¹cym w najbardziej dynamicznych bran ach na œwiecie. Z determinacj¹ doradzamy klientom, pomagaj¹c im osi¹gn¹æ sukces poprzez innowacyjne spojrzenie na ich biznes. Skoncentrowanie naszych dzia³añ na bran ach przysz³oœci pozwoli³o nam rozwin¹æ najlepsze na rynku doœwiadczenie w nastêpuj¹cych dziedzinach: Technology, Media and Communications Life Sciences Private Wealth Energy W Taylor Wessing jesteœmy dumni z naszej reputacji, jako firmy myœl¹cej przysz³oœciowo. Wspieramy klientów, gdziekolwiek chc¹ robiæ interesy. Nasze 24 biura na ca³ym œwiecie ³¹cz¹ w sobie najlepsz¹ lokaln¹ wiedzê handlow¹, bran- ow¹ i kulturow¹ z miêdzynarodowym doœwiadczeniem w celu zapewnienia pro aktywnych, zintegrowanych rozwi¹zañ dla naszych klientów. TaylorWessing e n w c Attorneys at Law Taylor Wessing is a full-service international law firm, working with clients in the world s most dynamic industries. We take a single-minded approach to advising our clients, helping them succeed by thinking innovatively about their business issues. Our focus on the industries of tomorrow has enabled us to develop market-leading expertise in: Technology, Media and Communications Life Sciences Private Wealth Energy At Taylor Wessing we are proud of our reputation as a forward-thinking firm. We support clients wherever they want to do business. Our 24 offices around the world are not token presences; they blend the best of local commercial, industry and cultural knowledge with international experience to provide proactive, integrated solution for our clients. 175

PARTNERZY PARTNERS TPA Horwath jest jedn¹ z najwiêkszych firm doradczych w Europie, cz³onkiem globalnej struktury Crowe Horwath International. Oferuje rozwi¹zania biznesowe, dla miêdzynarodowych i krajowych przedsiêbiorstw, z zakresu strategicznego doradztwa podatkowego, transakcyjnego, audytu finansowego, outsourcingu ksiêgowego, corporate finance, administracji p³acowej oraz doradztwa personalnego. TPA Horwath zapewnia równie wyspecjalizowane bran owo us³ugi doradcze, kierowane w szczególnoœci do sektora nieruchomoœciowego (Real Estate) oraz budowlanego (Construction), jak równie energetycznego i u ytecznoœci publicznej (Energy & Utilities). Pod odrêbn¹ mark¹ Horwath HTL dostarcza równie specjalistyczne us³ugi doradcze dla hotelarstwa oraz turystyki. W Polsce TPA Horwath to prawie 130 ekspertów w biurach w Warszawie i Poznaniu. TPA Horwath is one of the largest consulting companies in Europe, a member of the Crowe Horwath International global structure. It offers business solutions for international and national enterprises in strategic tax consulting, transaction advisory services, financial audit, accounting outsourcing, payroll administration services and HR consulting. TPA Horwath provides also specialised advisory services for separate industries, particularly for Real Estate and Construction sectors, as well as for Energy & Utilities. Horwath HTL, apart from being a separate brand, also offers specialised advisory services for the hotel and tourism sector. In Poland, TPA Horwath has almost 130 experts in offices in Warsaw and Poznan. PARTNERZY / PARTNERS APSYS jest globalnym operatorem w bran y centrów handlowych obecnym w Polsce od 1996 roku. Firma, dzia³aj¹c jako inwestor, deweloper, agent ds. najmu, menad er projektu oraz zarz¹dca nieruchomoœci, œwiadczy kompleksowe us³ugi zarówno dla centrów nale ¹cych do spó³ki, jak równie tych pozostaj¹cych jedynie pod jej zarz¹dzaniem. Fachowa wiedza, znajomoœæ oczekiwañ konsumentów oraz d³ugoletnie doœwiadczenie pozwalaj¹ APSYS planowaæ, realizowaæ i rozwijaæ obiekty niezmiennie atrakcyjne dla klientów. Firma realizuje swoje projekty z poszanowaniem zasad œrodowiska naturalnego, z uwzglêdnieniem spo³ecznego kontekstu oraz specyfiki miejsca i jego historii. Tworzy obiekty unikalne, kulturowo i spo³ecznie inspiruj¹ce. W Polsce APSYS zarz¹dza 21 centrami handlowymi zlokalizowanymi w 13 najwiêkszych miastach; ich ca³kowita powierzchnia najmu wynosi ponad 720 000 mkw. W chwili obecnej spó³ka prowadzi prace budowlane swojego nowego flagowego projektu powstaj¹cego w Poznaniu. APSYS is a global operator of the shopping centers which has been present in Poland since 1996. The company acting as an investor, developer, letting agent, project manager, property & assets manager provides comprehensive services for both own centers as well as those under company s management. The expertise, knowledge of consumers expectations and years of experience allow APSYS to plan and implement projects that are timeless and remain attractive to customers. The company executes its project with respect to natural environment, social context and specific nature of the place and its history. It creates unique buildings in terms of culture and inspiring for people. In Poland APSYS currently manages 20 shopping centers with a total area over GLA 700 000 sqm located in 13 major Polish cities. The company is currently working on the construction of its new flagship project in Poznañ. 176

PARTNERZY PARTNERS Grupa Carrefour Carrefour jest pionierem i liderem wielkiej dystrybucji, który od ponad 50 lat wyznacza standardy na œwiatowych rynkach handlu. Od wielu lat Carrefour jest numerem 1 wielkiej dystrybucji w Europie i jednym z najwiêkszych detalistów na œwiecie. O Carrefour Polska Carrefour Polska swój pierwszy hipermarket otworzy³ w 1997 roku w odzi. Obecnie, pod szyldem Carrefour w Polsce dzia³a ponad 600 sklepów w ró nych formatach, s¹ to: hiper- i supermarkety oraz sklepy franczyzowe: mini-market i convenience. Carrefour jest tak e w³aœcicielem i zarz¹dc¹ centrów handlowych, skupionych w du ych i œrednich miastach. Ofertê handlow¹ naszych sklepów uzupe³niaj¹ stacje paliw. D¹ ¹c do podniesienia jakoœci ycia klientów i konsumentów, Carrefour Polska realizuje strategiê odpowiedzialnego biznesu, która zak³ada harmonijny rozwój, w trzech dziedzinach równoczeœnie: na rzecz gospodarki, spo³eczeñstwa i œrodowiska. Carrefour Group Carrefour is a pioneer and leader in large-scale distribution who has been determining standards in the global retail markets for over 50 years. For many years, Carrefour has been the leading large- -scale distribution company in Europe and one of the largest retailers in the world. About Carrefour Polska Carrefour Polska opened its first hypermarket in 1997 in ódÿ. Currently, over 600 stores of different formats operate in Poland under the Carrefour brand, such as: hyper- and supermarkets as well as franchise stores: mini-markets and convenience. Carrefour is also an owner and manager of shopping centres in large and medium-sized cities. The retail offer is complemented with fuel stations. In order to improve the quality of life of clients and consumers, Carrefour Polska is pursuing a responsible business strategy, which involves harmonious development in the three areas simultaneously: economy, society and environment. Ju od roku 1965 ECE dzia³a, jako projektant i deweloper centrów handlowych. Swoje obiekty ECE wynajmuje samodzielnie oraz podejmuje siê zarz¹dzania nimi w d³ugiej pespektywie. Na rynku europejskim jest w tym segmencie niekwestionowanym liderem. W 196 galeriach handlowych zarz¹dzanych przez ECE (z tego 43 przez MEC METRO-ECE Centermanagement GmbH & Co. KG) w 16 krajach oko³o 19 500 sklepów mieszcz¹cych siê na powierzchni 6,5 milionów mkw. osi¹ga obroty na poziomie 22 miliardów euro rocznie. Do centrów tych zaliczaj¹ siê w Polsce m. in. Galeria Ba³tycka w Gdañsku i Galeria Krakowska w Krakowie, a w Niemczech Potsdamer Platz Arkaden w Berlinie, Milaneo w Stuttgarcie, Promenaden na Dworcu G³ównym w Lipsku oraz Marmara Park w Istambule (Turcja). Obecnie w fazie projektowania i budowy na terenie Europy znajduj¹ siê kolejne galerie handlowe, w tym nowe centrum handlowe Zielone Arka- ECE has been developing, building, leasing, and managing shopping centers since 1965. The company is European market leader for shopping centers with 196 shopping centers under management (43 of which are managed by MEC METRO-ECE Centermanagement GmbH & Co KG) and is active in 16 countries. On an overall sales area of around 6.5 million sqm, about 19,500 retail tenants generate approximately 22 billion euros in annual sales in all ECE centers combined. Among these centers are Potsdamer Platz Arkaden in Berlin, Milaneo in Stuttgart, Promenaden at Leipzig Central Station, and Marmara Park in Istanbul. A number of shopping centers are currently under construction or being planned throughout Europe, among them Zielone Arkady in Bydgoszcz (Poland) and Aquis Plaza in Aachen. ECE also develops other commercial properties in its business areas Office, Traffic, and Industries, such as the new German headquar- 177

PARTNERZY PARTNERS dy w Bydgoszczy oraz Aquis Plaza w Aachen. W ramach swoich dzia³ów Office Traffic i Industries firma ECE realizuje tak e obiekty o innym przeznaczeniu, jak choæby niemieck¹ centralê firmy Philips w Hamburgu, siedzibê firmy ThyssenKrupp w Essen czy hotel Steigenberger na nowym sto³ecznym lotnisku w Berlinie (BER). ters of Philips in Hamburg, ThyssenKrupp Quarter in Essen, and the Steigenberger Hotel at the new Berlin Brandenburg Airport. FORUM centrum handlowo-rozrywkowe po³o one w œcis³ym centrum Gliwic. 43.000 m kw. pow. handlowej i 140. najemców czyni z niego jedno z najwiêkszych na Górnym Œl¹sku i w Zag³êbiu. Œwietna lokalizacja, doskona³e po³¹czenie z sieci¹ drogow¹ i transportem publicznym, wysokie obroty oraz rzesza lojalnych klientów to g³ówne czynniki sukcesu CH FORUM. 70 proc. najemców CH FORUM to marki modowe, w tym znane firmy odzie owe, i z sektora Zdrowie i uroda. Czêœæ rozrywkowa CH FORUM to m.in. 13-ekranowe Cinema City oraz pierwszy w regionie klub sieci Pure Jatomi Fitness. FORUM Gliwice jest laureatem presti owych nagród bran owych, w tym: Silver Solal Marketing Awards by ICSC w latach 2009-2014 2011 International Property Awards Highly Commended Nagroda g³ówna w programie 2012 PRCH Retail Awards FORUM a shopping and entertainment centre in the centre of Gliwice. With its 43 000 sqm GLA and over 140 tenants is one of the largest facility of this kind in Upper Silesia and in Zag³êbie. A great location, excellent connection to the road and public transport networks, high turnover and a large group of loyal customers are main reasons for success of FORUM S/C. 70 percent of tenants of FORUM S/C are fashion or health&beauty brands. The entertainment part of FORUM S/C includes, among others, 13-screen Cinema City and the first in the region Pure Jatomi Fitness club. FORUM is the laureate of prestigious industry awards, incl.: Silver Solal Marketing Awards by ICSC 2009-2014 2011 International Property Awards Highly Commended 2012 PRCH Retail Awards prize Forbis Group jest ekspertem w rozwi¹zaniach projektowych dla bran y retail. Oferuje projektowanie wnêtrz zarówno punktów handlowo - us³ugowych, jak i czêœci wspólnych w centrach handlowych. Zapewnia kompleksow¹ aran acjê i ekspozycjê produktów. Wykonuje i dostarcza pe³ne wyposa- enie sklepów, w tym meble sklepowe w³asnej produkcji, zapewniaj¹c wysoki profesjonalizm dzia³añ oraz skuteczny project management. Forbis Group offers interior design services for fashion stores and other stores as well as construction works and comprehensive arrangement of fashion, footwear or other product displays. The company manufactures and supplies complete fashion store equipment, including its own store furniture, providing professional service and efficient project management. 178

PARTNERZY PARTNERS IKEA Centres IKEA Centres jest deweloperem i zarz¹dc¹ 62 obiektów handlowych w 14 krajach, które odpowiadaj¹ na potrzeby szerokiego grona odbiorców, a ich istotn¹ czêœæ stanowi sklep IKEA. ¹czna powierzchnia najmu wynosi 3,2 mln m kw., a rocznie odwiedza je oko³o 400 mln osób. IKEA Centres Poland zarz¹dza 8 obiektami w najwiêkszych miastach Polski. Obecnie prowadzi rozbudowê Parku Handlowego Bielany we Wroc³awiu i Centrum Handlowego Wola Park w Warszawie oraz planuje budowê nowych obiektów w Lublinie i Zabrzu. IKEA Centres IKEA Centres is IKEA Group s global shopping centre company. We develop and manage retail destinations for the many people, anchored by IKEA stores. We offer great opportunities to develop meeting places of the future, strengthen relations with tenants and spread retail ideas across borders. Present in China, Europe and Russia, IKEA Centres owns and operates 58 shopping centres and four retail parks in 14 countries, totalling more than 3.2 mln square metres of GLA and approximately 400 mln visitors annually. Mayland wiod¹cy deweloper oraz zarz¹dca obiektów handlowych w Polsce. Obecny zarówno w aglomeracjach jak i mniejszych miejscowoœciach. Dzia³a na polskim rynku od 1995 r., jako spó³ka zale na Casino Group, wczeœniej funkcjonuj¹c¹ pod nazw¹ Domy Towarowe Casino, która wybudowa³a 15 centrów King Cross, 19 hipermarketów Geant oraz 150 hipermarketów Leader Price co w sumie daje ponad milion metrów kwadratowych powierzchni handlowej. W 2006 r. spó³ka Domy Towarowe Casino przekszta³ci³a siê w Mayland Real Estate Sp. z o.o i od tego czasu odda³a do u ytku cztery nowoczesne centra handlowe: Karolinkê w Opolu, Pogoriê w D¹browie Górniczej, Jantar w S³upsku oraz Rivierê w Gdyni. Spó³ka zarz¹dza obiektami handlowymi o ³¹cznej powierzchni ponad 200 000 mkw. Dziêki wiedzy i 18-letniej praktyce Mayland jest w stanie obs³u yæ budowê obiektu handlowego w ka dym aspekcie. Mayland Real Estate Mayland is one of the leading companies in the commercial real estate market in Poland. It has been more than 15 years since the core team of Mayland started the retail experience in Poland. Mayland is a wholly owned subsidiary of the Casino Group, a leading developer in the Polish retail industry, formerly known as the Domy Towarowe Casino. It has been active in Poland since 1995, building more than one million sq m of retail space between years 1996 and 2006 (15 King Cross shopping centres, 19 Geant hypermarkets and 150 Leader Price supermarkets). From 2006 Domy Towarowe Casino became Mayland and within two years opened four prime retail shopping centres (Karolinka in Opole, Pogoria in D¹browa Górnicza, Jantar in Slupsk and Riviera in Gdynia). Mayland holds property management agreements over 200 000 sqm GLA. Thanks to its local market expertise, Mayland can cover every aspect of real estate development. 179

PARTNERZY PARTNERS PKP S.A. powsta³a 1 stycznia 2001 roku, w wyniku komercjalizacji przedsiêbiorstwa pañstwowego Polskie Koleje Pañstwowe. Jej jedynym akcjonariuszem jest Skarb Pañstwa. PKP S.A. jest spó³k¹ matk¹ w Grupie PKP. Nadzoruje dzia³ania innych spó³ek, wyznacza im cele i dba o ich realizacjê. Koordynuje te dzia³ania komunikacyjno- marketingowe ca³ej Grupy PKP. Oddzieln¹ funkcj¹ PKP S.A. jest nadzór w³aœcicielski oraz prywatyzacja spó³ek nale ¹cych do Grupy PKP. Spó³ka jest te w³aœcicielem i zarz¹dc¹ du ej czêœci infrastruktury dworcowej i kolejowej w Polsce. Zarz¹dza ok. 2,3 tys. dworców. Do spó³ki nale- y blisko 30 tys. mieszkañ i 100 tys. dzia³ek nieruchomoœciowych, z czego ok. 10 tys. ma potencja³ komercyjny i mo e byæ przeznaczone do sprzeda- y. PKP S.A. was established on 1 January 2001 as a result of the commercialisation of the Polish State Railways state enterprise. The sole shareholder is the State Treasury. PKP S.A. is the parent company in the PKP Group. It supervises the activities and sets objectives for the individual companies and ensures that they are implemented. It also coordinates the communication and marketing actions of the entire PKP Group. A separate role of PKP S.A. is to exercise owner supervision and privatise the companies belonging to the PKP Group. PKP S.A. is also the owner of a large part of railway stations and infrastructure in Poland. It manages around 2,300 railway stations. The company owns almost 30,000 apartments and 100,000 parcels, of which about 10,000 has commercial potential and is intended for sale. REVEAL SYSTEMS Firma Reveal Systems istnieje na polskim rynku od 2002 roku. Oferuje œwiatowej klasy systemy zarz¹dzania wydajnoœci¹, które obecnie u ywane s¹ w wielu wiod¹cych centrach handlowych i sieciach sklepów w Europie. Rozwi¹zania Reveal Systems s¹ u ywane w Szwajcarii, Francji, Wielkiej Brytanii, Turcji, Ukrainie, Rumunii, Wêgrzech, Czechach, S³owacji oraz w Polsce. Reveal Systems rozpocz¹³ swoj¹ dzia³alnoœæ od tworzenia systemów licz¹cych ludzi obecnie Naszym klientom proponujemy o wiele wiêcej. Nasze rozwi¹zania mog¹ byæ u ywane na wiele sposobów, poprzez analizê liczby klientów, wartoœci i liczby transakcji, wydajnoœci obs³ugi sklepu, a tak e zarz¹dzanie parkingiem. Wszystkie dane otrzymywane przez Reveal s¹ integrowane w jedno urz¹dzenie ASSET-TRACK, które analizuje i przedstawia dane w formie przyjaznej dla u ytkownika. REVEAL SYSTEMS Reveal Systems has been present on the Polish market since 2002. We provide a world class Performance System which is presently used by many leading shopping centres and retailers in Europe. Reveal Systems is present in France, Switzerland, UK, Denmark, Turkey, Ukraine, Romania, Hungary, Czech Republic, Slovakia and Poland. Traditionally Reveal Systems has been associated with pedestrian counting services, but we are much more than that. We are continuously developing and extending our products and Reveal can be used in many ways, starting from the analysis of the visitors flow, car park activities, the value and number of sales transactions as well as staff scheduling, staff performance and lease management. All the data received by REVEAL is integrated into one user friendly Performance Measurement System ASSET-TRACK, which provides data analysis and benchmarks. 180