Problemy rozwoju gospodarki turystycznej na obszarach chronionych Renata Rakieć Agnieszka Łapińska Koło Naukowe Turysta Katedra Turystyki i Rekreacji, Wydział Zarządzania Politechnika Białostocka Opiekun naukowy: dr inż. Mikołaj Jalinik Opiekun Koła: dr inż. Mikołaj Jalinik STRESZCZENIE: Rozwój gospodarki turystycznej uruchamia określone procesy zmian, którym towarzyszą nie tylko pozytywne następstwa ekonomiczne, ale też wielokierunkowe konsekwencje społeczne i ekologiczne. Turystyka bowiem, stanowiąc źródło dochodów miejscowej ludności, przyczynia się do podnoszenia jej poziomu życia. Stanowi także czynnik awansu kulturowo cywilizacyjnego, wywiera istotny wpływ na zmiany stylu życia, motywuje do podnoszenia kwalifikacji i wykształcenia, kształtuje osobowość człowieka otwartą na innowacje, odgrywa ważną rolę w podnoszeniu poziomu intelektualnego społeczeństwa. Ponadto sprzyja podejmowaniu działań społeczności lokalnych w kierunku utrzymywania oraz rozwijania walorów i atrakcji turystycznych regionu. Turystyka ma szansę stać się aktywną formą ochrony środowiska, gdyż jej rozwój wiąże się z podejmowaniem różnych przedsięwzięć i inwestycji infrastrukturalnych, chroniących środowisko przyrodnicze poprzez budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków, porządkowanie wysypisk odpadów, estetyczne kształtowanie krajobrazu, rozwiązywanie problemów transportowych. Rozwój turystyki na obszarach chronionych powoduje, że obok możliwości uzyskania korzyści ekonomicznych istotnym problemem stają się zagrożenia, jakie dla przyrody tych terenów niesie intensywny ruch turystyczny, zwłaszcza tam gdzie koncentruje się on na niewielkiej przestrzeni. Konflikty między koniecznością ochrony przyrody a gospodarką turystyczną na obszarach chronionych powstają wskutek przekroczenia chłonności turystycznej, wprowadzania nieodpowiednich dla danego obszaru form turystyki oraz zbyt intensywnego zagospodarowania turystycznego. Największe zagrożenie środowiska przyrodniczego wynika z nadmiernego 1
zagęszczenia ruchu turystycznego na najbardziej atrakcyjnych obszarach, zlokalizowanych często w sąsiedztwie zbiorników wodnych i rzek oraz na przyległych do nich terenach leśnych, a także w najwyższych partiach gór. Intensywność ruchu turystycznego zwiększa ograniczenie sezonu do kilku miesięcy w roku. Niebezpieczeństwo degradacji środowiska przy realizacji funkcji turystycznej wiąże się również z: niewłaściwą lokalizacją elementów zagospodarowania turystycznego, np. w strefach brzegowych zbiorników wodnych, niedostatecznie rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, co prowadzi do nadmiernej i niekontrolowanej penetracji obszarów turystycznych, brakiem centrów kompleksowej obsługi turystów, organizujących i kontrolujących ruch turystyczny, nadmiernym natężeniem ruchu samochodowego w rejonach recepcyjnych, samowolą budowlaną na terenach wypoczynkowych, zablokowaniem naturalnych korytarzy ekologicznych, m.in. w wyniku ogradzania terenów wokół obiektów turystycznych, rozwoju sieci drogowej, niskim poziomem świadomości ekologicznej turystów. W celu przeciwdziałania powyższym zjawiskom, należy przede wszystkim określić wskaźnik naturalnej chłonności turystycznej poszczególnych obszarów, wyrażający relację między wielkością ruchu turystycznego a pojemnością recepcyjną, determinowaną bazą noclegową, gastronomiczną i towarzyszącą, która określa możliwości przyjęcia określonej liczby turystów przez dany teren tak, aby nie naruszać walorów naturalnych i nie doprowadzić do spadku jego atrakcyjności. Badania chłonności turystycznej dokonuje się przy wykorzystaniu odpowiednich mierników, uwzględniających m.in. stopień odporności zbiorowisk roślinnych na użytkowanie turystyczne, okresy wegetacji roślin, odporność gleb na erozję, poziom ochrony udostępnianych obszarów, czy preferowane formy ruchu turystycznego. Ustalenie wskaźnika naturalnej chłonności pozwala określić stopień obciążenia środowiska oraz jego rezerwy w zakresie tworzenia nowych inwestycji turystycznych. Dostosowanie intensywności użytkowania turystycznego do granic chłonności naturalnej ekosystemów wiąże się z dziedziną planowania i zagospodarowania przestrzennego obszarów chronionych i ich otoczenia oraz z działaniami organizacyjno administracyjnymi, np. ograniczenie dostępności danego terenu poprzez reorganizację sieci komunikacyjnej i odsunięcie przystanków i parkingów od granic obszarów chronionych. Innym sposobem może być limitowanie liczby i wielkości grup wycieczkowych oraz ustalenie różnych wariantów tras zwiedzania. Wielkość ruchu turystycznego winna podlegać ciągłemu sterowaniu i kontroli. Istotną rolę w ograniczaniu intensywności masowego ruchu turystycznego może również pełnić 2
lokalizacja obiektów służących turystyce pobytowej na obrzeżach obszarów chronionych (otuliny parków narodowych i krajobrazowych), a także specjalnie zorganizowane atrakcje dla turystów, np. muzea, sale wystawowe, ścieżki dydaktyczne, parki leśne, trasy spacerowe, restauracje z daniami regionalnymi. Podstawowe kierunki działań, na poziomie lokalnym, na rzecz zmniejszenia antropopresji, związanej z turystyką powinny obejmować: określenie w lokalnych planach nieprzekraczalnych granic rozwoju przestrzennego miejscowości turystycznych oraz wyłączenie z zagospodarowania obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego, eliminowanie obiektów turystycznych z bezpośredniego sąsiedztwa obszarów najcenniejszych przyrodniczo oraz likwidowanie lub modernizację bazy noclegowej o niskim standardzie, likwidowanie źródeł zanieczyszczenia wody i atmosfery przez wprowadzenie obowiązku wyposażania obiektów turystycznych w odpowiednie urządzenia, stopniowe przejmowanie funkcji rekreacyjnych dużych ośrodków wypoczynkowych przez kameralną bazę noclegową (gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty), lokalizowanie obiektów turystycznych na terenach o rozwiniętej infrastrukturze i pozostawienie znacznych terenów niezainwestowanych, wydłużenie sezonu turystycznego poprzez rozszerzenie oferty pobytu, odpowiednią organizację ruchu turystycznego opartą na specjalistycznych biurach turystycznych i centrach obsługi turystów oraz punktów informacji turystycznej, edukację ekologiczną lokalnej społeczności i stymulowanie inicjatyw społecznych na rzecz ochrony środowiska. Natomiast na poziomie krajowym możliwości zapobiegania negatywnym skutkom realizacji funkcji turystycznej na obszarach chronionych obejmują: zmianę obowiązującego w kraju modelu turystyki zmierzającą do ograniczenia zbiorowych form wypoczynku biernego na rzecz rozwoju kameralnych, przyjaznych środowisku form wypoczynku aktywnego, promocję turystyczną obszarów mniej spopularyzowanych w celu odciążenia terenów najbardziej uczęszczanych przez turystów. Z uwagi na konieczność podporządkowania działalności turystycznej na obszarach chronionych zachowaniu równowagi środowiskowej istotnym zagadnieniem jest określenie preferowanych form turystyki. Formy te powinny być ściśle dostosowane do obowiązującego reżimu ochronnego oraz posiadanych zasobów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ekologizacja turystyki oznacza zatem dostosowanie jej form, wielkości ruchu i zagospodarowania 3
turystycznego do chłonności środowiska, bardziej równomierne wykorzystanie walorów i zasobów oraz umiarkowaną koncentrację bazy rekreacyjnej. Do podstawowych zasad gospodarki turystycznej na omawianych obszarach należy także przekształcanie struktury turystyki zgodnie z zasadami ekorozwoju, np. w parkach narodowych i większości parków krajobrazowych powinna następować restrukturyzacja skoncentrowanego zagospodarowania turystycznego. Natomiast w odniesieniu do parków krajobrazowych utworzonych w celu ochrony walorów widokowych i turystycznych oraz na obszarach chronionego krajobrazu powinny rozwijać się bardziej różnorodne formy turystyki adekwatne do posiadanych zasobów turystycznych, przy zachowaniu ogólnych zasad ochrony przyrody i krajobrazu. Specyfika obszarów chronionych powoduje, że podstawowym kierunkiem rozwoju turystyki jest turystyka wiejska, obejmująca bardziej aktywne formy wypoczynku, m.in.: ekoturystykę, agroturystykę, turystykę kwalifikowaną (pieszą, rowerową, konną, kajakową, żeglarską). Do podstawowych cech turystyki wiejskiej zaliczyć można m.in.: świadczenie usług turystycznych przez małe podmioty dla niewielkiej liczby turystów, stanowiąca dodatkowe źródło dochodu i pozwalająca bardziej racjonalnie wykorzystać posiadane zasoby wytwórcze i wytworzoną produkcję rolniczą, zapewnienie zrównoważonego rozwoju obszarów recepcyjnych, oznaczającego umożliwienie osiągania korzyści turystom i miejscowej ludności, przy minimalizacji kosztów gospodarczych i społecznych oraz szkód ekologicznych, bezpośredni kontakt turystów z usługodawcami i społecznościami lokalnymi, sprzyjający poznaniu kultury, historii i gospodarki odwiedzanego regionu oraz stylu życia jego mieszkańców. Ekoturystyka polega na odpowiednim użytkowaniu i zagospodarowaniu środowiska, zapewniającym utrzymanie przyrodniczych i kulturowych wartości obszaru recepcyjnego. Obejmuje ona różne formy turystyki wypoczynkowej, krajoznawczej i specjalistycznej, które pozwalają udostępniać atrakcyjne walory przyrodnicze danego terenu przy uwzględnieniu ograniczeń wynikających z realizacji funkcji ochronnej. Ekoturystyka na obszarach chronionych jest zatem istotnym elementem zrównoważonego rozwoju, integrując działalność turystyczną z celami ochrony przyrody, stanowiąc szansę poprawy warunków życia miejscowej ludności oraz wpływając na wzrost świadomości ekologicznej społeczności lokalnych. Agroturystyka stanowi formę pozarolniczej działalności gospodarczej rodzin rolniczych, które organizują pobyt turystów we własnym gospodarstwie. Z założenia wyklucza ona intensywny ruch turystyczny, adresując swoją ofertę wypoczynku głównie do turystów indywidualnych, rodzin lub małych grup turystycznych, w związku z czym nie pociąga za sobą nadmiernej presji na środowisko. 4
Szansą rozwoju gospodarki turystycznej na obszarach przyrodniczo cennych jest też niewątpliwie uruchomienie na Wydziale Zarządzania Politechniki Białostockiej nowego kierunku studiów - Turystyka i Rekreacja o specjalności turystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Specyfiką absolwenta tego kierunku jest umiejętność turystycznego i rekreacyjnego wykorzystania obszarów przyrodniczo cennych, oraz kreowania i modelowania zachowań prozdrowotnych społeczeństwa. Absolwent kierunku turystyka i rekreacja posiada umiejętność racjonalnego i zrównoważonego kształtowania jakości życia lokalnych społeczności, wykorzystując przy tym zasoby środowiska przyrodniczego, kierując się przy tym zasadami idei ekorozwoju. W trakcie studiów zdobywamy wiedzę z zakresu przedmiotów kierunkowych: geografii turystycznej, krajoznawstwa, zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego, podstaw turystyki, teorii i metodyka rekreacji, prawa w turystyce i rekreacji, metodyki i technik obsługi ruchu turystycznego. Przedmioty zawodowe na kierunku Turystyka i Rekreacja to: kształtowanie ekorozwoju, użytkowanie, ochrona i kształtowanie środowiska, zarządzanie turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, kształtowanie krajobrazu, agroturystyka, współczesny rynek turystyczny, zarządzanie przedsiębiorstwem turystycznym. Ponadto program studiów obejmuje, po pierwszym i drugim roku studiów, wakacyjne obozy programowe, w czasie których studenci wcielają zdobytą w ciągu roku akademickiego wiedzę. Wyposażeni w taką wiedzę, jesteśmy w stanie racjonalnie gospodarować walorami przyrodniczymi obszarów chronionych i kierując się polityką ekorozwoju, świadomie kształtować rozwoju gospodarczy i społeczny regionu, dążąc jednocześnie do ich optymalnego wykorzystania, nie uszczuplając przy tym ich naturalnego potencjału, a wręcz przeciwnie, dążymy do jego zwielokrotnienia poprzez świadomą i odpowiedzialną politykę gospodarowania. LITERATURA: 5
1. Dudel K., Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym, Wyd. ekonomia i Środowisko, Białystok 1992. 2. Iwaniuk H., Turystyka stymulatorem ekorozwoju na obszarach przyrodniczo cennych, w: Sterowanie ekorozwojem, t.3.regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. PB, Białystok 1998. 3. Michałowski K. Uwarunkowania ekologizacji rolnictwa na obszarze funkcjonalnym Zielone Płuca Polski, Wyd. PB, Białystok 1997. 4. praca zbiorowa pod red. K. Michałowskiego, Informacja i promocja w turystyce. Materiały konferencyjne z I Sympozjum Naukowego Znaczenie informacji i promocji w gospodarce turystycznej, Wyd. PB, Białystok 2002. 6