WSZYSTKICH WIADOMYCH W Y R A C H O W A N Y C H NA MONETY, WAGI I MIARY owefrancuskienow I * przez E. T. MASSALSKIEGO PETERSBURG, w DRUKARNI KAROLA KRAYA. 1834.
П Е Ч А Т А Т Ь П О З В О Л Я Е Т С Я, съ тьшъ, чтобы по 01ппечашан1и, представлены были въ Цейсурный Комшпешъ гари Экземпляра. 1юнл 20 дня, 1852. ]^нсорь СЕНК0ВСК1Й.
R E J E S T R. Karta. Wiadomość historyczna o monetach, wagach i miarach Polskich i Litewskich 5 Tablica I. Monety rachunkowe 20 II. Wyliczenie wartości rubla srebrnego na assygnaty i nawzajem, w kursie od 25 do 33 1/3 rubli srebrnych za 100 rubli assygnacijnych... 27 III. Monety rzeczywiste złote 31 IV. Monety rzeczywiste srebrne 40 V. Monety rachunkowe Polskie i Litewskie 54 VI. Wagi menniczne 60 VII. Wagi aptekarskie 64 VIII. Wagi jubilerskie 65 IX. Wagi handlowe 66 X. Miary do towarow sypkich 77 XI. Miary do płynów 90 XII. Miary łokciowe 96 XIII. Miary długości 108 XIV. Miary kwadratowe 113 XV. Miary sześcienne 115 XVI. Miary powierzchni 117 XVII. Miary Drogowe 120 XVIII. Miary górnicze 122 XIX. Kurs rzeczywisty assygnat Rossijskich na srebrną monetę; i nawzajem, kurs rubla srebrnego na assygnaty, od epoki ich wypuszczenia
Czerpano z dziel: Kellego, Nclkenbrechcra, Lomanna, Kruzego, Rikarda^ '. Mariena, Gerarda^ Diubosta, Tillela, Bonnewilla, Ijtelwejna, Kolberga, Czackiego, Pauktona. i. t. d.
WIADOMOŚĆ M O N E T A C H M I A R A C H I W A G A C H P O L S K I C H I L I T E W S K I C H (*). 1. ) D A W N E. Od końca XIII wieku, aż do ostatnicli czasów^ liczne zacliodzily źmiaiiy W wartości monet racluinhowych, jako też w stopie i wewnętrznej wartości monet rzeczywistych polskich i litewskich; a lubo rzeczywiste, az do końca przeszłego wieku hite, slaly się już nader rzadkiemi, a rachunkowe, opiócz Aotego i ffrosza, zostały zupełnie zaniedbane, wszelako, dla zrozumienia dawnych dokunienusw i częstokroć dla wyjaśnienia wątpliwości w dawnych tranzakcijach, dolgd obowi. ^zujjjcych, potrzebna jest wiadomość o dawnych monetach pois' ich i litewskich. (") (') Wyc ;)g z przygotowanego, przez tegoż autora, do druku dzieła, pod tytułem: Wlonety, miary iwa^i wszystkich narodów handlujących i t. d, z ohszernemi przypisami, zaicic^ raja^cemi : opisanie tychże monet, miar i wag-, ich ważniejsze zmiany, podziały i wza^ jemny stosunek, stepie teraźniejszych monet, stopf, probę i wartość; tudziei >viado' mość o bankach, o znaczniejszych jarmarkach, o kursach i zwyczajach wrxlowy(h, nakoniec o niektórych zwyczajach, zachowywanych przy przedazy różnych artykułótu handlowych. (") W dawniejszych obligach, zapisach i funduszach, wyraiane sumniy w ówczesnej ttionecie, nie mogą hyc dziś płacone w tej sanicy, bo jej w obiegu nie masz, a dzisićjs/a stopa monet jest wcale różna, od dawnej; sprawiedliwość zaś wymaga, żeby, nic zwaiajijc iia źniianę stopy nienniczm-j, dawne długi, lub jakiekolwiek należności, płacone były taką wagą czystego mctallu w dzisiejszej monecie, jaką wagę wyrażała summa w Ijm c2iisic, kiedy była zawiniona Napr/ykład ; pożyczone przed laty ()0 złotych polskich 81,('()(, clicąc opłacić lerażnićjsz;! monetą, należałoby, podług słuszności, dac nie już «(),()()(), Ucł >t(),6s8 zip. Dla lego, że podług stopy 17C6 r z grzywny koloiiskirj, czystego srebra, wybijano w Polszczę 80 złotycłi równo, zaś podług stopy 18ir> r z tejże grzywny biją 7,lp. lig-jy-^g, Zdaje się tedy, żc, przedsiębiorąc rozstrzygać jaką sprawę o Uideinośc, daw. niiijszą od epoki ostatniej stopy mcnnicznej, należy najprzód ocenie ile czjsiego xnctal!u wyobrażała summa, wyrażona w dokumencie, w czasie nastania lego dokumentu, i potem olirachow.ić ile z wagi tego mctallu w^padlol)_> mouety, podług dzisiejszej stopy t>icnnic».ii(ij, l'
Rozmaitych używano w PoIs7.cze monet rachunkowych: licżono ńa grzywny, wiardunki, skojce, kopy, grosze, złote, czerwone żlote i talary, w Lityrie na grzywny, talary, kopy i ruble. O każdej z tych monet pokrótce objaśnimy. I. G R z Y w ri A. Wyraz ten dawniej, w Czechach, w Polszczę i w Rossii, oznacza! wagę, odpowiadającą lej, którą i dziś Piolacy i Czesi grzywny a Niemcy wyrazem Marh oznaczaja. Wyrazowi temu różni pisarze różne naznaczali pochodzenie, zdaje się, że najtrafniejsze jest zdanie tych, którzy wyraz len wywodzą od wyrazu germańskiego Grj^, to jest garść. Wiadomo, że w całej prawie półdzikiej Europie mierzono na garści; ślady tego mierzenia prawie wszędy dotąd pozostały. Może być, że Sławianie> wchodząc w stosunki handlowe z Niemcami i dostając od nich zlewłd srebrne, prawie pólowe, zwane, jak można wnosić, garścią srebra, Griff", wespół z wartością przyjęli i nazwisko rzeczy. Grzywna u Sławian, równie jak inark u Niemców w Xni wieku oznaczała sarnę wagę; w tymże czasie Niemcy i Sławianie zaczęli używać tych wyrazów do oznaczania nominalnej wartości drogich motallów ; zrazu wartość ta była njwną wartości tegoż nazwiska wagi srebra, następnie zmieniała się, najczęściej mniejszała. Tym sposoliem wyraz grzywna stal się w Polszczę imieniem zbioroweni A8 grosży ; ponieważ z grzywny (wagi) czystego srebra wybijano A8 groszy. W Czechach grzywna wagi była większa od polskiej i częścią, to jest h grzywny czeskie równały się 5 polskim; i dlatego rachunkowa grzywna czeska oznaczała groszy 60. Grosze czeski i polski były sobie równe. Dla lego w Polszczę, pod wyrazem grzywny groszy czeskich czyli 'praskich, rozumiano 60 groszy, a pod wyrazem grzywny groszy polskich^ ^48 groszy, jakiejkolwiek stopy. W Mazowszu, w XV wieku, liczono na grzywnę groszy 20; lecz od lego czasu zaczęto liczyć sposobem )olskim groszy 48. W Prnsiech Krzyżacy wprowadzili grzywnę rachunkową o 20 solidach, nazwanych potem groszami. Rachunek na grzywny trwał do r. 1788, w którym przez sejm zoslał usunięty w rachowaniu win sądowych ; w pospolitem użyciu oddavyna już nie byl wspominany. II. FERTO, ferdon, czyli wiardunek, od słowa niemieckiego Vierdiing, jest J grzywny. Do czasów Zygmunta I wspominany, zawsze znaczył 13 groszy. III..S K o J E c, czyli s K o T u s, grzywny, to jest 2 grosze, czyli pół solida; ponieważ na grzywnę liczono 13 solidów^ Racłiowanie na skojce do- Prawem polskifm Wyraźnie to liyło żastrzciono, na sejmie IGłl rol(u, z racii sprawy inięd»._y oparlwciu TyniccUicm a Zabowskim, posiadaczom wsi Gorlice. W Litwie, pod rządem rossijskim, ukazom 1895 r. Lut 16. ialccoiio winy sądowo, w Statucie litewskim pr*episaiu', liczye' następnie: Za kopę groszy: rubel 1 i 20 ko )iojok srebrem ; Za ruhel lirei)'shi rubel teraźniejszy rossijski srebrny Jednakie to prawo ściątja się tylko do win ^. jdowych, nie zaś do siimm, wyrażanych w dokiinientacli pry wal iiyoli. Jak bowiem, z jednej strony, nikt, W duktinicncie wyrałljae summo, nie ma myśli o jćj nominalnej warlośei, lecz o wewnętrznej, tak z druf;iej strony żadne pvawo zapewne nic ma myśli pozbawiać jednę stronę własności z Zyskiem niesłusznym drugiej strony. Jeżeli przez nicwiadomose stron lub adwokatów dotąd zdarzały się w sądach wyroki, nakazujące opłatę dawincb summ równą ilością nominalną w d/isiój.szoj monecie, albo nawet i stosowną do wepomnianej ew'a!uacii will sądowych, takie wyroki zapewne»anią tylko niewiadomoitią wjmłwiau* byi mogą.
cjiodzi czasóyę Jana Olbrachta. W podziałach grzywny i a wyraz ten był >nany do czasów Władysława IV. IV. KOPA. Zwyczaj racliowania w Polszczę na T^opy i ćwierci Kopy, czyli mendle, wnzyl się z rachowaniem na grzywny, a usiał po wprowadzeniu rachunku na złote. Kopa polska oznaczała zawsze CO groszy. Za Zygmunta I juz ledwo ślad jest lego liczenia. W Litwie, gdzie grzywien liczaln^cli nie znano, a złole zbyt poźno zoslały wprowadzone, do ostatnich czasów liczono na kopy. Czacki powiada: ze ko[)a litewska zawierała 75 groszy. Rozumie tu zapewne 75 groszy polskich wtenczas', kiedy h grosze litewskie warte bjly 5 polskich; bo inaczej kopa zawsze była nazwiskiem zbiorowein 60-ciu jedności. V. GROSZ. Grosze wprowadził do Polski Wacław król czeski, wezwany na tron polski. Nazwisko to grosz, (od wyrazu niemieckiego gjoss gruby a moźc i od Cross krzyz) w wieku X1H nadano w Niemczech jjieuiądzóm sretrnym grui)szym ; dot;jd bowiem bito same cienkie i drobne pieniijzki, zwane Ijr.nkteatami. Grosze w Czechach zwano denarii grossi pragcnses (pieniądze grube, czy krzyżowe, praskie ), ze zaś i mniejsze grosze bito polem w Czechach, przeto w Polszczę większe grosze praskie nazwano szcrokieini groszami praskiemi. Grosze rzeczywiste polskie, coraz na mniejszy bite stopę, mniejszały ; grosz rachunkowy nigdy nie odstępował zmian wartości grosza rzeczywistego. Za Wacława grosz dzielił się na 12 denarów, zwanych haleiises, w Polszczę halerzami. Podług Garampiego w r. 1563 grosz praski dzielił się na 16 denarów. U Polaków w r. 1'! 47 widzińiy juz grosz dzielony na 18 denarów, i ten rachunek na zawsze pozostał. W r. 1526 piervyszy raz urzędownie trzecie czc7slki grosza nazwano szel^g-ami. W Litwie grosz dzielił Się' na- 10 denarów, a biły dla tranzakcij z Polakami na 8. Za Stanisława Augusta grosze polskie srebrne były i częściij złotego. VI. ZLOTY. Wyraz ton do r. 1505 znaczył to samo co czerwony iloty^ kióry właśnie w tę porę chodził w 50 groszach ; lecz gdy od r. 1505 grosze zoslały znpwu zmniejszone lak, ze na czerwony zloty rachowano już ich 52, a w ]\'iemczech, ze złota h\\y floren (gulden ), przeszedł na monetę srebrną, w Polszczę tez złoty oddzielił się od czerwonego złotego i nazawsze został nazwiskiem zbiorowem 50 groszy, bez względu na ich stopę. W r. 1620 zloty urzędownie był nazwany czwartą częścią czerwonego złotego (Vol. Lęg. 111 pag. 572). Lecz pieniądze pod nazwiskiem z\oteg;o pierwsze zaczęto u nas hić za Jana Kazimierza. VII. CZERWONE ZŁOTE. Z początku zwane florenami, od miasta Florencii, gdzie najprzód były bite. Dzisiaj duhat i czerwony zloty mamy za jedno, chociaż w średnich "wiekach nazwiska te oznaczały dwie różne monety. Albowiem nazwisko dukat, pochodzące od miejsca zkąd najprzód wyszły dukaty ( 1W6 r.), to jest z xięstwa Apulii, ex ducatu Apuliac, przyjęte było do Niemiec, i później do Polski, razem ze stopą monety złotej, bitćj z bardzo małym alijażem ; z a ś, inaczej zwany czerwonym z\otym, juz wówczas bito na znacznie zniżoną prolię złota. W Polszczę złoto przez piec; wieków, do końca XVin, prawie nie zmieniało swej ceny biegącf^ w porównaniu z wartością monety srebrnej. Czer»o
8 ny złoty od r, 1300 do 1766 cięgle wart byl na teraźniejszy monetę polska 7ł. 17 gr. IO4. Sejm 1766 oznaczył wartość czerwonego złotego równo 16 zł, 22 grosze, to jest na teraźniejs74 monetę zł. 18 gr. iłf, w 1786 po- ('obiiież nil Sejmie, /. przyczyny podniesienia się ceny złota, postanowiono warci,ść dukata na 18 ówczesnycli złotych, to jest, na teraźniejszy moneto zł, 9, g,;. 15^ (.zerwone złote, za Kazimierza W. i za Lndwika, znane były w Polszczę ako monela obca, iiźywana w umowach pisanych za Jagiełły a bardziej jezc/.e za Kazimierza Jagiellończyka; za Zygmunta 1X1, z przyczyny częstych ;mian stopy monet srebrnych, pospolite były umowy na złoto, jednakże do Jara III tranzakcijo wieczyste rzadkie są na złoto, częstsze za Augusta II, a za 111, kiedy srebrna moneta nader spodlała, czerwone złote prawie wyłącznie /ostały w umowach wieczystych używane. VIII. TALARY. Zygmunt arcysiąźe Ausirijackt w XV wieku zaczął bić talary pod imieniem florynów, czyli guldenów, i długo nie rozróżniano tych < bu dziś różnych monet. W Polszczę talar pierwszy raz w xięgacli prawa umieszczony w r. 1528, i wówczas tak jak w INiemczech znaczył to samo co 1 oryn, zawier.njąc 50 groszy. Za Zygnnnita Augusta podrożono talar jednym j,roszem i już wtenczas oddzielił się od złotego Stefan postanowił cenę talara groszy 55; Zygmunt III dwa razy ogłaszał lę samę cenę-, Sejm r. Ki 11 naznaczył mu groszy ^lo; Sejm 1616 groszy A5; 16")5 gr. 75; 1650 złotych 3; 1676 złotych 6; 1717 zł. 8; i ten stosnnek Sejm 1766 zachował. Od r. 1794 bito 1 liczono talary po zł. 6. Katłumek na talary w Polszczę był rzadki, w Litwie częstszy. IX. RUBLE Wyraz ten najpodobniej tatarski, wszedł do Litwy zapewne przez Rossiję, od czasu pierwszych jej stosunkow z xięslwami rossijskiemi. Do czasów Jagiełły (jak mniema Czacki ; Litwa nic miała iiuifij monety prócz ru- IJIÓW. Rozmaite były ruble: litewskie, nowgorodzkie i t. d. Każdy złotnik miał jrawo lać ruble; ale za fałszowanie wagi, albo próby, ulegał, podług Statutu itewskiego, karze spalenia. Każdy był obowiązany kłaść na rublach, jirzez się wylanych, własne imię, dla zabeśpieczenia możności poszukiwania fałszerza. Rachunek na ruble trwał w Litwie aż do Jana Kazimierza. Rubel litewski od r. 1419 zawsze był imieniem zbiorov\em stu groszy litewskicli. BO T E n A z N I F. J S z E, W Polszczę urzędową monetą racliunkową jest len sam, co i dawniej, zloty polski, dzielony na 30 groszy, 90 szelągów, albo 540 denarów czyli ienięrów. O W Litwie, urzędowie liczą na ruble srebrne rossijskie, dzielone na 100 ł;opiejek ; tudzież na rul)le assygnacijne, chociaż to rzadziej i wyłącznie w Iranzakeijach urzędowych łub z Rossijanami. W prywatnych rachunkach dotąd trwa zwyczaj liczenia na złote polskie. Stosunek złotego polskiego do rubla srebrnego rossijskiego, od czasu przyłączenia Litwy do Rossii, przyjęty był taki : ze na rubel liczono zip. 6 i gr. 20 a na złoty : kopiejek 15 srebrem. W tablicach wyrażono ile rzeczywiście wart był w różnych czasach złoty polski do 1815 r. na monetę rossijską; a w 3 objaśniono jest dla czego i teraz, jłominio zamiaru zrównania stopy polskiej 7. rossijską, stosunek ten nie jest jeszcze uregtdowany,
2. Monety rzeczywiste złote. Bardzo mało złotej monety bito w Polszczę. Pierwsze polskie dukały ukazały się za Alexandra. Dukaty Władysława III, chociaż z łierbami Polski i Litwy, bite ł)yly w Węgrzech. Za Zygmunta I bito dukaty w Krakowie na stopę prawie równ^ węgierskiej. Od r. 1766 dukaty polskie równe sę holeii- (lerslni. W r. 1810 ustaw.-j króla Saskiego potwierdzono stopę na dukaty polskie, przyjętą w r. 1807, podług której z grzywny kolońskiej czystego złota wybijano sztuk 68^", próby 23 karat. 7 gran. Od 1766 do 1786 wybito w Polszczę dukatów sztuk 106155 do 1794 99075 do 1796 5585 potrójnarai szlukami (5256) 15768 póllorakami (8114) 12171 Oprócz dukatów bilo za Zygmunta, tak zwane, portiig-a\y, z połowami, a nawet sztuki po 10 portugałów, zwane donatywami, które Królowie rozdawali możniejszym w darze, albo w oj)łacie pensii. Nadto były w tychże c/asach poczwórne, potrójne, podwójne i półtoraczne dukaty. Za Jana Kazimierza wybito pewną liczbę półdukatów. / W r. 1815 mennica polska otrzymała nowe urządzenie, podług którego moneta złota polska jest dwóch gatunków, to jest sztuki po 25 i po 50 złotych polskich; pierwsze zowią się Aoienii hrólewskiemi, drugie podwójnemi ihtemi hrólewshiemi. Z grzywny kolońskiej czystego złota, pojedynczych złotych królewskich wybija się 52 a podwójnych 26 ; próba na oba gatunki ustanowiona 23 karaty, tak źe 47 sztuk pojedynczych, albo 25^ sztuk podwójnych, ważą 1 grzywnę kołońską hrutto. Cena zakupu złota, dla mennicy polskiej przepisana^ po 1224 złote polskie za 1 grzywnę czystego złota. DENARY. Od czasu Bolesława Chrobrego znajdują się juz bile w Polszczę pieniądze, zwane denarami. Czacki opierał to mniemanie na pieniążkach, znalezionych w fundamentach klasztoru lienedyktyńskiego, na Łysćjgórze, założonego przez Bolesława (Mirobrego. Ignacy Potocki, w rosprawie o denarach polskich, od tejże epoki początek bicia monety w Polszczę naznacza-, lecz już nie na lysogórskich pieniążkach, znalezionych, jak powiada, w ruinach tego klasztoru, a które poczytuje za brakteaty późniejsze, ale opiera swe twierdzenie na znalezionycłi w Kłemcntowicach r. 1804 pieniążkach, poczytując je za denary Bolesława Chrobrego. Lelewel, w rosprawie o starych pieniądzach, blisko Placka r. 1824 w Trzebunia wj-kopanych, dowiodłszy, żo ani te Klemeiitowickie, ani żadne inne przez Yoigta i Joachima dotychczas za pieniądze Bolesława Chrobrego uważane, z jego czasów nie są, ustalił wszakże epokę początku mennicy w Polszczę za tegoż Bolesława, okazując rzeczywiste jego ])ieniądze. Za VA'acława bito 12 denarów na 1 grosz. W onłynacii 1526 r. kazano
10 / bić denary z 15 lotów srebra a mieflzi. Podług Arnolda denarj miałj usiać za Zygmunta III. GROSZE. Od Wacława wprowadzone, bite były ze srebra. Kazimierz Wielki w r. 15^l7 ustanowił jednostajnej monetę na cal.j Polskę. Bił najwięcej półgroszków, zwilnych knai tnia-ami, to jest ćwierciami skojca. Sg jednak i całe grosze bite za Kazimierza W. Grosze te z napisem GliOSSUS PRAGENSIS, różniły się od czeskich tem, źe miały na sobie wyobrażenie orła, kiedy bile w ('./.ptbacli I)vłv pod stemplem Lwa. Lecz bvły tez grosze z napisem GROSSUS CRACOriENSJS. Za Władysława małoletniego nie bilo groszy, lecz pólgroszki, ( z grzywny czystego srebra 180). W Lilwie, za panowania Jagiełły, bito grosze pod berljem łilewskim. W r. 1525 litewskich groszy 8 równe były 11 polskim; w 15^16 zaczęło w Lilwie bić dwojakie grosze: ciężkie, po 10 denarów, dla Lilwy, i lekkie, po 8 denarów dla Polski. Polacy bowiem nie chcieli przyjmować groszy litewskicli drożej od swoich, chociaż lilcwskio były ważniejsze i więcej warte. Za Jana Olbrachta cena monety litewskiej była lakoż ćwiercią wyższa od polskiej; dopiero Zygmunt August w 1572 kazał grosz litewski przyjmować w Polszczę w li grosza polskiego, to jest U grosze i ile wskie za 5 polskicli. ZLOTE. Od r. 1652 w Polszczę, a od 1G64 w Litwie, miejsce groszy zastę )ily złotówki, które z początku Artami^ później od imienia dyrektora mennicy, który najbardziej zniżył stopę polskę, nazwano tynfanii, i pod lem imieniem aż do ostatnich czasów b}ly znajome; chociaż od początku panowania Stanisława Augusta zaczęto je znowu mianować złolemi. TALARY. Grubszą monetą polską były talary i póltalary. Podwójne talary rzadkie. Oprócz wymienionych monet były jeszcze za Władysława Jagiełły i za Kazimierza Jagiellończyka, tak zwane j)o\ki, po 9 denarów. ł5yły za Zygmunta Augusta hijpingi ^ które teu Król podczas wojny szwedzkiej kazał bić w zamku kirchholmskim na żółd dla wojska. Wybito ich ze 20,000 grzywien srebra, w wartości 6 kilpingów na 1 ówczesny grosz litewski. Szwedzi też od r. 1623 pod stęplem polskim I)ili w Rydze pieniądze podlćjsze od polskicli, i tak Gustaw Adolf wybił za 1.200,000 złl. pol. Krystyna 6.880,000 Karol Gustaw 6./ 00,000 1''4.^8(),0(X) Za tym przykładem Prusacy, przed rozbiorem Polski, l)ili pod ślepiem polskim niskiej proljy pieniądze, i, korzystając z wolności wyprowadzania monety polskiej za granicę, prawie wszystkie polskie srebro za tę bilionową monetę do Prus przeciągnęli. Mogło zaś jej być około 100.000,000 złotych polskich, Albowiem wybiło : na zlt. p. od r, 1722 do 1756 w Lipsku w talarach /.827,2^l4 w tynfach 614,282 w szoslakacli 55,451 w półtorakach 6,556 od 1766 do 1786 ogółem wybito na summę 45,798,850
od 1786 do 179^ 30.566,548 od 1794 do 1796 _ 7.125,556 Widzieliśmy wyżej ze w tymże czasie wybito wzlocie na sumnie czerwonych złotych 258,754, co przemnożywszy przez złt. 18, wypadnie zlt. p. 4.297,213 ' 91.269,459 Nadto od roku 1766 do 1794 wybiło miedzianej monety na siimme zł. pol. 11.878,592. J j V Od r 1810 bito w Polszczę talary sześciozłotowe, dwu i jednozlotówki, z dobrego srebra; zdawkowy monetę 10 i 5 groszówki z podłego srebra i miedziane 5 i 1 groszówki; od r. 1815 bij;j pięcio, dwu i jedno-zlotówki z dobrego srebra i zdawkowij monetę równ;^ poprzedzającej. Stopy znaczniejsze w Polszczę na monetę srebrny były następne : t-a) Zjffmuiihwska w r. 1328, podług której grosz miał zawierać czystego srebra gran 20U a złoty polski i talar litewski^ oba po 614 gran czyst. srebra. 2-a) Jana Kazimierza w r. 1650, podług której grosz zawierał 5 j gran czystego srebra, polski złoty gran 160 a talar litewski gran 480. ^ 5 - a) z r. 1766, podług której z grzywny kolońskiej cz, sr. wybijano złotych 80, a talarów litewskich 10. 4-a) z r. 1786, podług której z grzywny kol: wybijano złp : 85i, talarów ośniiozłotowycli w proporciję. 5-a) z r. 1794, podług której z grzywny kol: wybijano złp. 841, talarów sześciozlotowych w proporciję. 6-a) z r. 1807, podług której wybijano z grzywny kol: złp: 84, talarów sześciozlotowych 14; (w r. 1810 krół Saski potwierdził był tę samę stopę dla Polski, jirzepisuj.^c, aby złotówki bito na probe 8 lotów, dwuzłotówki na próbę 10 łotów, a talary na próbę 11 lotów, 9 gran). 7-a) z r. 1815, podług której z grzyw,ny kohcz: sr: wybija się 86//^zlotyeli, dwuzłotówek i talarów pięciozłotowych w proporciję, to jest: dwuzłotówek 45/iVj pięciozłotówek lllm. Wszystkie miały być j)roby 15 lotów, i 16 gran; lecz do czasu pozwolono wjbjjać ze srebra próby 9 łotów i 9 gran, zachowując wszelako w kazdt^ sztuce przepisaną wagę czystego srebi-a. ląz ustawą (1815 r.) zalecono wybijać zdawkową monetę, w sztukach 10 i 5 groszowych, po 158 zlolych z jednej grzywny kol. czystego srebra, w próbie 5 łotów 2 gran; lojest: z 1 grzywny kol. czystego si ebra, sztuk pięciogroszowycli 828 a 10 groszowych 414, z których pierwsze inają ważyć 1 grzywnę kolońską brutio w liczbie sztuk 161, a drugie w liczbie sziuk 80L Miedziana moneta wybija się w liczbie 18,000 sztuk jednogroszowych albo 6,000 sztuk trzygroszowych ze 110 ów kolońskich miedzi. Uwaga Ustanawiając lę stopę 1815 r. miano zamiar porównać siebrn./ monetę polską ze srebrną monetą rossijsjją, tak zeby zloty polski odpowiadał zupełnie 15 sr. kopiejkom rossijskim, a ritbel srebrny rossijski zeby odpowiadał spełna 6 złotym i 20 groszom polskim. Lecz ponieważ wówczas grzywnę kolońską iiwa«zaiio za równą 5609 granom angielskim, a lunt ross-ij-ki za równy 6516 granom 11
1? ang: teraz zaś okazało się, iz grzywna kolońska wazy 5608 gran ang: a rossijski 65181; przeto, stosunek monety polskiej do rossijskiej, wyrachowany podług nowego stosunku wagi obu krajów, okazać się musiał nieco odmienny; i tak złoty polski równa się 1A,9895 kop. ross. a rubel srebrny 6 złotym i 20,1A55 polskim groszom» Tak w Polsźcze jak w Litwie próba dot^d liczy się sposotiem kolońskini, to jest: czystość zupełna złota wyobraża się przez 24 karaty, karat dzieli się na 12 gran; czystość zupełna srebra wyobraża się przez 16 łulów, łut dzieli się na 18 gran. To jest, kiedy mówimy np. srebro Ik próby, albo siebro 14 łutów próby, rozumiemy źe w srebrze, o kiórem rzecz, znajduje się 14 części czystego srebra i 2 części alijażu, np. miedzi itd. Srebro w sprzętach, robione w Litwie, powszechnie bywa 12 próby (to jest ma, na 13 części srebra czystego, 4 części.-ilij-izu); chociaż Rźijd rossijski zalecił na sprzęty próbę 14 łutów, czyli 84 zo* lotników. NB. W próbie złota karat równy jest 4 zołotnikóm; w próbie srebra łut równy jest 6 żołotnikóm; grano w obu próbach równe 52 dolom rossijskiin; czystość zepełna tak złota jak i srebra w Rossii wyobraża się przez 96 zołclui* ków, a zołotnik dzieli się na 96 doi. Od najdawniejszych czasów w Polszczę i w Lilwie, do ważenia drogich metallów używano wagi, zwanej grzywna. Rozmaite były grzywny. assy holen' ęjrammy 1-a przed panowaniem Wacława, dzieliła się na 24 dcrskie. francusuic, skojce, w skojcu liczono 18 nummów a nimimus ważył 9 assów holenderskich ; zatem grzywna ta ważyła... 58 B8 186,8670 2-a Pz-asAa, wprowadzona przez Wacława, przez niejaki czas używana...5280 255,7700 5-a Kazimierza Jagiellończyka j do 1528 używana, zmniejszona podczas wojny z krzyżakami...5720 178,7950 4-a Zygmuntowska czyli polska, używana od 15i8 do 1650... 4198 201,7660 5-a Jana Kazimierza, od 1650 do 1766, ta sama polska, dla okrągłości rachunku powiększona o 2 assy... 4200 201,8620 e-a Kolońska, od 1766 dot;jd w ł^o!szf>-/.e używana...4864 5255,7600 Oprócz wymienionych, w różnych prowiucijach dawnej ł^olski używano grzywien następnych: l-a Warszawska złotnicza ' _ 4221 202,8720 Warszawska złotnicza, zwaua wytarła 4169 200,5750
5-a Litewska i Królewiecka, podług Kruzcgo ii076 195,9030 il-a Pruska, Krzy/.acka _ 3966 190,6160 5.a Gdańska siara, podług jeduych 5942 189,4620 podług'drugich 5934 189,0780 Grzywna dzieli się iia 288 gran mennicznych. 13 Fitnl polski handlowy, najczęs'cićj wazyl 2 grzywny j w r. 1764 komis- Sija skarbowa koronna wprowadziła wrocławski, który^ podług Czackiego, powinien Ijyl ważyć 8442 assy holendci-skie, czyli grainm francuskich 405,7440; podług Kołłjerga tenże miał być równy 8450 assóm czyli 405,1670 granitiióm. Rz^d prusłd z poez;ilkieni r. 1796 wprowadził do Polski wrocławski, który ; podług Czackiego, juz miał ważyć 84311 assów, czyli gramm 405,254/). Od r. 1819 ustanowiony dla królestwa polskiego waży gramnt 405,5040, dzieli się na 16 uncij, 32 loty, 128 drachm, 584 szkrupuly, 9216 i^ran, 50688 graników ('). Za Zygnumta nn Centnar polski liczono 126 ów; konst. 1565 przepisała liczyć na centnar 160 ów; to sarno i koiist. 1764 t. potwierdziła, z dodatkiem, ze' okrętowy powinien ważyć 13 kamieni, kamień ów handlowy cli 32, handlowy łotów 32. Od r. 1819 centnar waży 4 kamienie, kamień ów 25. Funt handlowy litewski dawny ważył dwie grzyavny ; Konstytucija 1766 ustanowiła, żel)y litewski łjył równy t a ówczesnego berlińskiego, klóry ważył dwie grzywny i 25G riehtfenigów kolońskich, to jest gramm francuskich /i67,g6758, Zatem litewski, od r. 1766 ważył gramm francuskich 574,15417 i dzielił się na 52 łuty. Funt rzeźuiczy litewski Avażyl tychże łutów 50, to jest handlowy 1 i łutów 18. Złotnicy używali tegoż łiita do ważenia dro"ich metallow. Taż Konstytucija przepisała, żel)y Lierkowiec litewski, czyli centnar, ważył 5 kamieni, kamień ów 40. Rząd rossijski zaprowadził we wszystkich guberliijach od Połski przyłączonych wagę handlową l ossijską, to jest: pud, dzielony na 40 ów,, dzielony'na 52' iuty, albo 96 zolotników i równy 409,5880 francuskim grammom. Zołotnik dzieli się jescze na 96 doi. IJieikowiec rossijski waży 10 pudów, czyli 400 ów. Za wagę aptekarską oddawna przyjęty w Polszczę i w Litwie no- (*) Na zachęcenie i pod pracwodnictwcni Radcy Sianu Staszyca, Towarzystwo przyjaciół nauk w roku J8 I6 przyjęło na siebie ułożenie nowych miar i wag dla Polski. Wyznaczona była w tym cchi z członków Towarzystwa deputacija, która, pod czynną pre- 7ydcncij;) kasztelana Hrabi Alesandra Chodkiewicza, wygotowała stosowny do te^o projekt, a ten w r. 1818 Czerwca 13, od najwyższt*] władzy przyjętym został i od 1 Stycznia J819 roku, jako normalny, dla Królestwa polskiego jest przeznaczony.
14 rymberski, trwa dot>cl, równie jak w całej Rośsii; dzieli sio ńa 12 uncij', albo 96 drachm i równa się 358,4457 i'r. grammoni. Do ważenia drogich kamieni uźjwa się oddawna w Polszczę i w Ijtwie karat angielski, waź^jcy assów holenderskich /i,2050, czyli millis;rammów lian. 269,09. ^ o W Polszczę oddawria jednostk.^j miary do towarów sypkich byl Korzcc^ w róźnyęli wszakze czasach i okolicach rozmaity. I lak, podług liistracii 1504 r. korczyk Krakowski, io jest pólkorca, zawierał garcy 14; w ćwierci było korczyliów 5, czyli garcy 42. Firtel Sandecki zawierał garcy I85. Podług Świadectwa lustracii 1569 pświecimskię 4 korce równały się 5 Krakowskim. Korce: proszowski, pilźnieński, bocheński, zawierały j)o li korca Krakowskiegolełowki, slómnicki, jasielski po 3 Krałiowskie. Lustracjia 1660, r świadczy, ze korzec biecki równy był jasielskiemu-, z ttijże lustracii widać, ze korce mstowski i olsztyński zawierały po 5 korce Krakowskie; piłecki korzec miał 1". Krakowskiego; ćwiertnia poznańska dzieliła się na4firtele, lirtel podług lustracii 1569, zawierał garcy 18; kościańska ćwiertnia równa była 2 ćwierlniom tornńskiiń, których na łaszt szło 60. W Mazowszu podobnież 60 korczyków szło na łaszt jeden. 2 korczyki składały korzec, zawierajęcy 32 garce. Kommissija skarbowa przepisała ten korzec mazowiecki za urzędowy dla całej Polski; Ridziały jego były iiaśtępne: Korzec zawierał ćwierci 4, ćwierć garcy 8, garniec kwart 4, i kwarta kwaterek 4. garniec miał objętości 190 cali sześciennych paryskich, czyli 3,7689 litra francuskiego. Żalem korzec zawierał cali sześciennych paryskich 6080, czyłi 1,20605 hektolitra. Od r. 18l9 nowy korzec polski równy jest 128 litrom francuskim, czyli 1,28 hektolitra; dziełi się na 2 półkorce, 4 ćwierci, lub 33 garce; garniec siawiera iiowycli kwart 4; kwarta równa jest litrowi francuskiemu, dzieli się na 4 kwalerti i obejmuje cali polskich sześciennycli 72iiV. W Litwie dziś w Iranzakcijach rz;jdowych używane s.i miary rossijskie, to jest czetwiert, dzielona na 8 czetwicryków, albo 64 garce i rów na 209,7597 fr. litrom; garniec ross. = 3,2770 litra. We wszystkich zaś prywatnych stosunkach, mieszkańcy prowincij, które (i.-iwniej do Litwy należały, uży\y.iją miar dawnićjszycli; a mianowicie: w Gubernijach: mińskiej, grodzieńskiej i większej części wileńskiej mierzę na beczki litewskie; w gubernijach poludniowycli na lorce; na Żmujdzi, w Inflantach i na Bialejruśi na pury; na Pbdkisiu i na Polesiu mierzą na szanki. Jest jeszcze wiele innych miar miójscowych, lecz wymienione są powszechnićj przyjęte. BECZKA LITEWSKA. R. 1557 w ustawie urządzeń ekonomicznych, w dobrach królewskich, w całej Litwie przepisano łiyło wprowadzić beczkę, równą 4 korczyłiom krakowskim. Konst. 1613 r. (Vol. Leg. Ul pag 200) też same beczkę dla całej Litwy zastrzegła. Uchwala sejmu 1767 r. (Vol. Leg. V. ])ag. 333.) Naznaczyła objętość tej ł)eczki równą 72 garcóm wielkim, z których każdy powinien byl zawierać dwa małe garce r. 1765 ustanowione. VV tymże roku 1765 uniwersałem komisii skarbowej litewskiej przepisano, żeby beczka litewska dzieliła się na 4 ćwierci, ćwierć na osmiu 2, osmiua na sżesnastek 2, sze
snaatka na h\ garce wielkie, albo na 9 garcy małych; konstytucija 1766 potwierdziła ten podział łieczki łitewskiej a nadto określiła wymiar garca litewskiego, przepisując, z.ełjy miał wysokości 11 cali, a w dijametrze 4J tychże cali. Zkąd wypada, ze garniec litewski powinien zawierać cali sześciennych litewskich 3-42,53462 czyli francuskich litrów 2,8232; zatem beczka litewska lówna sie A,0654 hektolitrom, czyli rossijskim czctwiertiom 1,9585, to jesi czetwierti 1 i garcóm ross., a czetwiert rossijska zawiera garcy litewskich 744,', alłx> 10000 beczek litewskich równe są 19585 czetwiertiom. Na laszt Królewiecki idzie beczek litewskich 8 i ćwierci 3, na ryski łaszt beczek 8 i osmiua 1. Ko RZEC gidjcrnij poliuliuowych jest ten saijr, który komissija skarbowa w r. 1764 przepisała była dla całej Polski. PDR Żmujdzki powinien zawierać garcy litewskich małych 24, to jest: 6 purów powinno iść na jediię Ijeczkę litewską; pur inllancki powinien zawierać tychże garcy 32; pur bialynicki czyli białoruski tychże 74. S z ANEK dwojaki jest, stary i nowy; stary powinien zawierać garcy litewskich małych 48, a nowy, łasztowym zwany, tychże 24. Wszelako te niiary dziś prawie w każdem miasteczku targowćm, i nawet, prawic w każdym dworze, są niejednostajne: w jednćni miejscu pilnują się jawnej liczby garcy, ale garce przyjmują rossijskie; w innem redułiiiją liczbę garcy używanych do objętości dawnego pura, korca, szanka lub beczki. I tali na Żmujdzi zdarzają sie pury po 26 garcy, a czasem po 30; na Białejrusi po 64 i po 72; w Litwie beczka często bywa po 144 garce rossijsłae, czasem po 3 czetwierti, to jest po 128 garcy rossijskich, a niekiedy po 160 i po 176 garcy rossijskich. Dla tego moż-e byłoby dogodniej używać już pewnej oznaczoiićj i urzędowej miary rossijskiej, niżeli trzymać sic dawnych, przez niewiadomość łub wybiegi żydowskie dziwnie redukowanych. INa Białejrusi, w wielu nnejscacl),nawct w prywatnych stosunkach zaprowadzone już są miary rossijskie. 15 Podług konslytucii 1764 r, beczka jiolska do płynów powinna była zawierać 2 półheczki, konwi, 72 garce, 288 kwart, albo 1152 kwaterki. Garniec do płynów byt równy garcowi do sy[)kicli towarów. Od r. 1819 do mierzenia płynów przeznaczono w Polszczę za jednostkę kwartę, równą litrow i francuskiemu, a pętem dodano żełjy beęzka do piwa i gorzałki" zawierała nowycłi Icwart 100 czyli garcy 25. W Litwie, podług konst. 1766, beczka do płynów była równa zupełnie lieczce do sypkich towarów; z tą tylko różnicą, że dzieliła się na 12 czasz, a czasza na' 12 garcy małych, garniec ną 3 półgarce, 4 kwarty, 16 kwaterek, albo 32 pólkwaterki. Ta sama czasza, podług uniwersału komissii litewskiej 1765 r. przeznaczona była do mieizciiia miodu przasnego. W wielu miejscach dawnej Litwy mierzą płyny na miednice, po 7 garcy łitewskicli małych, albo na wiadra po 4 garce małe.
16 Ale i tu bardzo często zrlarz.i się ta sama niedowaclność, którą wytknęliśmy względem miar suchycli. Często zamiast litewskich garcy używają rossijskich, co byłoby zapewne dokładniej, gdyby je uważano za rossijskic. W wielu miejscach Litwy właściwej zaprowadzone są miary polskie nowe, Konst. 1565 r. (Vol. Leg. 11. pag. 687.) postanowiła była dla calćj Polski za miarę długości lohieć krakowski, dzielony na 34 cale. Tę sanię miarę w i\ 1764 urzędowie potwierdzono; lecz wielkość cala nie była dokładnie oznaczona ; mierzono ją bowiem 12 ziarnami jęczmienia. Wiadomo wszelako, ze len poczytywano za równy 3 stopom krakowskim. Sto]ia krakowska, podluj; mniemania Czackiego, miała zawierać 10 calów i 3 linije paryskie; zatem krakowski zawierałby calów paryskich 20 i linij czyli 244 linije; tymczasem zachowany w magistracie warszawskim, a który komissija skar bowa w r. 1764 wzięła za etalon miary długości dla całej Polski, okazał si równy 264 linijóm paryskim, czyli 0,595559 metra Iran. i odtąd az do r. 179i ten był w całej Polszczę urzędowym i uzy>vanym. W tym dopiero ro' ku rząd pruski wprowadził do Polski wrocławski równy 356^ linijói paryskim, czyli = 0,579184 metra. Innycłi miar długości, w różnycłi prowincijach dawnej Polski używanych; wymiar znajduje się w tablicach. Od r. 1819 wprowadzono w używanie, w Polszczę, nowy, dziclonj na 2 stopy, 4 ćwierci 34 cale, 388 linij albo 576 millimctrów, W sążniu nowym jest 5 łokcie nowe, czyli 1728 millimctrów. W Litwie od 15 -wieku używana była stopa paryska, wprowadzona z Królewca i z 3 takich stop złozony. Konst. 1764 r. potwierdziła tę sam^ miarę dla Litwy. Rząd rossijski, dla zaprowadzenia jcdnostajności miaracii we wszystkich prowincijach Cesarstwa, zalecił, aby w handlu używano do. mierzenia wyłącznie arszyna rossijskiego; litewski przeto został prawnie W handlu uchylony; jednakże pi-ywatnie dotąd się używa. Dzieli się na ^ stopy, 34 całc 388 łinij, i równy jest 0,649679 metra fran. a do arszyna rossijskiego tak się ma jak 0,9155304 do 1. Albowiem arszyn rossijski zawiera łokcia litewskiego 1,09/46635, czyli w arszynie mieści się cali litewskich 2C linij 5j, a w łokciu litewskim wierszkow rossijskich 14,6163 to jest, że 1.000,00( arszynów równe są 1094,6652 łokcióm litewskim, albo 1.000,000 łokci litew skich równają się 915,520? arszynóni. 3ążeń litewski zawiera stop litewskicli 6.. 10. Miarj drogowe. W Polszczę było dwa gatunki mil: jeograficzne, czyli niemieckie, klórycl^ łią stopień jeograficzny liczopo 15, i morskie czyli mniejsze mile, których ą
siopieii szio 20. Lilewskicli mil 12,44 szlo na stopień jeograficznr; ukraińskich 12i Białoruś przyjęła nuiiejsze polskie mile. Nowa polska mila była lak wyi'acliowana, zeliy równała sie 8 wiorstom rossijskim; lecz, z )rzvczyny niedokładnego podówczas wyracliowania miary rossijskiej, o!;azala się teraz mała ro/.nica, to jest, ze jiołska staja, czyli ^ część nowej mili, równa się podług ustawy 1819 r. 1,06678894 kilometra; wiorsta zaś rossijska okazuje sio teraz nieco mniejsza; gdyz podług nowego wyraciiowania stopy angielskiej-i oparlego na nie-j arszyna, wiorsta ross. 1,06677220 kilometra. Nowa mila jiolska dzieli się na 2 półmili, 4 ćwierci mili, 8 staj milowycli ; w stai zaś milowej, podług ustawy, powinno być 1852 łokcie polskie, 1 cal, i 6,46 linii. Na stopień jeograficzny wypada mil nowych polskich 15,0220555 ild. Albowiem na stopień jeograliezny liczy się dawnych toazów francuskich 57020 (palrzeć Delambra Base du systbne inetriquc deciinal\ciy\\ kilomelrów 111,1541. y.atem nowych polskich mil 15 równe są, bez mala, 15 dawnym miłóm jeo- "ralicznym, albo 20 małym milóm ; z łilewskcą zaś dawn.-j mil;^ nowa polska mila ma taki stosimek, ze 15 mil nowych polsldcli odpowiadają 13], bez mala, dawnym litewskim milóm. Dawna polska mila jeograficzna odpowiadała, bez maia 7 wiorstóni rossijskim, nowa odpowiada prawie 8; zląd należy wnosić, ze w Litwie teraz liczą, nie na dawne litewskie mile, które prawie równe są nowym polskim, czyli 8 >viorslóui rossijskim; ale na dawne polskie miłe. 17. 11. Miary jmnietryczne. Tak w Tolszczc jak w I-ilwic odilawiia używają do mierzenia ziemi miar cwanych łanem, wloką, morgiem, sznurem, pręlem, pręcikiem, ławką ild. Łan oznaczał pewną miarę ziemi bez względu czy oromej, czy nieiiprawnćj; włoka szczególniej oznaczała miarę oromej ziemi. Dziś le nazwiska zmieniły nieco znaczenie: łan oznacza niewiadomą jakąś ilość powierzclinij włoka używa się do oznaczenia wszelkiego rodzaju powierzclnii, zawierającej 50 morgów. Mórg pospolicie jest trzydziestą częścią włoki. Sznur powinien mieć długości 10 prętów; kwadratowy zawiera 100 prętów kwadratowycłi. Pręt ma długości 7i łokci albo 10 i)i'ęciłxów; pręcik dzieli się na 10 ławek, a pręcik kwadratowy ma 100 ławek kwadratowyci), tak jak pręt liwadratowy ma 100 pręcików kwadratowych. W Polszczę bardzo rozmaite ł)yły miary powierzclinl ; zależało to od gatunku łokcia branego za skalę. Podziały jednakże, w jakimkolwiek gatunku miary, były zawsze jednostajne. Każdy morg, jakiejkolwiek miary, polski, litewski czy chełmiński (te były powszechnie używane) zawierał zawsze prętów kwadratowych 500, albo łokci kwadratowych 16875. Włoka zaś zawierała zawsze łokci kwadratowych (i)ołskich, litewskich lub chełmińskich)^ 50G250. Wyłączały się tylko morgi niemieckie, takoż używane, szczególniej w prowincijacli wielkiej Polski i w Prusiech, i lak morg magdeburski, czyli reński, zawierał prętów kwadratowych 120; pręt ten miał długości stop reńskich 12; morg reński, czyli magdeburski lasowy zawier;d tychże prętów 160, (podług Jłartiga pręt lasowy powiuieu mieć długości 16 stop leńskicli).
18 Niezmierna czasanii zacliodzi trudność i wiele Ljwa błędów w obracliowaniu dawnych wymiarów ziemi, jedynie dla tego, ze allio nie wierny^ albo raniej uważamy na rozmaitość dawnych miar jeometrycznych. Należałoby, zeby Jeometrowie, sprawdzajęc dawne pomiary, albo sędziowie, rozstrzygając spory w przedmiotach, tycz;;cych się pomiaru, przekonali się najprzód z dokumentów i n5 gruncie, na jak^j miarę dawny pomiar był uskuleczniony, a wledy dopiero sprawiedliwie Riog? rozstrzygać spory. Łatwe są bowiem w tych szczególniej miarach pomyłki, które w długości mało od siebie są różne, jak naprzykład stara cliełmińska miara od nowej chełmińskiej j od starej polskiej mało się różni; lecz w 1< wad rato wycli miarach różnica może być znaczna. Wziąwszy, naprzykład starą polską, zamiast chełmińskiej miary, zwanej nową, popełni się na włóce błąd o 2 morgi; zamiast nowej chełmińskiej biorąc starą chełmińską, blisko morga na włóce pomylić się można. To samo jeśliby, zamiast łokcia litewskiego, użyto łokcia polskiego, lub, zamiast sążnia litewskiego, gdyby użyto sążnia rossijskiego, popęłniono by omyłkę na kilka morgów na włóce. Omijając nienrzędowe miary w Polszczę i w Litwie, jakieml były: plu^, kieliszek, pur, pud itd. wspomnimy tylko o samych urzędowych; a temi były: polska włoka, litewska włoka, stara, czyli polsko-chełmińska włoka, nowa, czyli prusho-cłiełmińska, łan frankoński większy, łan frankoński niniejszy, łan teutoński, zwany też niemieckim, reńskim albo. magdeburskim, lan kmiecy większy, łan kmiecy mniejszy i łan rewizorski. Ze wszystkich włok jedna tylko litewska, zwana osadrą, zawierała morgów 33. Zygmunt August w Instrukęii na urządzenie dóbr ekonomicznycli w Litwie zalecił ją wprowadzić. Wyracliowania wszystkich włok i łanów umieszczone są w tablicacli, tu tylko położymy wartość miar podłużnycłi, które służyły za zasadę tym różnym niiaróm powierzchni: linije metry paryskie francuskie. Stary polski koronny pręt, na który mierzono łany kmiece i polskie włoki, miał długości 1980 czyli A,'ł665/ł Ijitewski pręt, na który litewskie w loki 2160 4,87259 Stary chełmiński, na który cliełmińskie stan; włoki hib łany 1915,82.!t,32176 Nowy cliełmiński, na który chełmińskie nowe włoki łub łany. 1945,73 4,38923 Reński, czyli magdeburski, teutoński, lub frankoński, ua który mierzono łany teutońskie i frankońskie... 1669,5G 3,76624 Jeometrowie dawniejsi, nie tylko przepisywali ile każdy galunek miary powierzchni powinien był zawierać prętów albo łokci kwadratowych, określali jeszcze ile wzdłuż a ile wszerz miary te miały się rozlegać; i tak : 1. Łan frankoński większy powinien był mieć wzdłuż slaj 18; każde staje wierało lasek 15, długich po 14J łokci; zatem wzdłuż łokci 3195, wszerz staje jedno, czyli łokci 217. 2. Łan frankoński mniejszy: wzdłuż łokci 3195, wszerz 174. 3. Łan polski,czyli kmiecy większy, powinien był dzielić się na 3 poła,każde wzdłuż staj 12, a staje łokci 84; zatem pole wzdłuż miało łokci 1008, wszerz 120. 4. Lan, kmiecy mniejszy, dzielił się leż na 3 pola, lecz w każdćm wzdluz staj
Jii a w slajn stoji podluziiycli 150; łvszeiv, zagonów SiU, każdy zagon stop 6. Stoj)y te w lym lanie Ijyły równe f łokcia krakowskiego; zatem pol^ miało wzclluz łokci AOa, wszerz 96. 5. Łan teutoński miał dług. sznurów 96. w sznurze 45 łokci), szer. sznurów 6. Włoka cłiełminska: dlugos'ci 6750 łokci, szerokości 75 łokći. 7. Łan rewizorski: długości 6750 łokci, szerokości 225. Teraźniejsza włoka połska ma morgów 50; mofg sznurów kwadratowycłi 3, prętów Jiwadratowycłi 500. Podłużna miara ziemna dzieli się następnie: sznur 1 = prętom 10 = łokciom 75 i)ręcikóm 100 = ławkom 1000 calóm 1800 = łiniióm 21600 = millimctróm /i5200. Kwadratowa miara jest następna: szhnr kwadratowy 1 = prę lóm kwadratowym 100 : łokciom kwadr. 5625 = pręcikóm kwadr. 10000 - lawkóm kwadratowym 1^000,000 metróm kwadratowym 18662W = aróna 18j662''f zatem morg teraźniejszy polski ^ 55,9872 aróm francuskim. 19 S. 12. Slwnncfi nowych miar i wag polslach z dawncmi polskiemi, iadziei. U- tcwsjiich s dawncmi i nowcmi imlskicmi. Nowy polski zawiera dawnego a polskiego 1 i j-jjo łota. l\"owy lot polski zawiera 1 dawny łot i 0,0007595 łota. iswa kwarta zawiera dawnej kwarty 1,06157575. Wowy korzec zawiera dawny korzec 1, garniec i, kwart 5, kwaterek 5,59. Nowy zawiera dawnych ćalów polskich 25^21262. Nowy pręt kwadratowy zawiera dawnych pręcików kwadr. 95,5/(58. Nowy sznur kwadr, zawiera dawnych prętów kwadr. 95 pręcików 54,5862. Nowy morg zawiera dawnych s^nur. k^adr. % pręt. 80, pręcików65,7587! Nowa włoka zawiera dawnych polskich morg. 28, pręt. 19, pręcików 12 7615. Funt litewski zawiera dawnego a polskiego lotów 29,5975; Funt litewski zawiera nowego funla polskiego lotów 29,5759. Funt polski dawny zawiera litewskiego a łotów 54,5965. Funt )olski nowy zawiera litewskiego funla lotów 54,6251. Beczka litewska zawiera garcy polskich dawnych 107,8266. lieczka litews!;a zawiera garcy polskich nowych 101, kwart 2ił. Korzec polski dawny zawiera garcy litewskich 42,7554. Koi'zec polski nowy zawiera garcy litewskich 45,?. (iarniec litewski zawiera polskich nowych kwart 2, kwaterek 5 29. Caiin'ec nowy polski zawiera kwart litewski 5, pólkwart 1'. Łokieć litewski zawiera dawnych cali polskich 26,18146. Łokieć litewski zawiera nowych cali polskich 27,06. Łokieć polski dawny zawiera cali litewskich 22,0005. Łokieć polski nowy zawiera cali litewskich 21,27825. Morg litewski zawici-a dawnych polskich pręt. kwadr. 557, pręcików 2,4755. Morg litewski zawiera nowych polskich )ręt. kwadr. 581, pręcików 65,7405. Morg dawny polski zawiera litewskich prętów kwadr. 252, pręcików 8,5296. Mofg nowy polski zawiera litewskich pręt. kwadr. 235, pręcików 81,5505.
20 MONETY RACHUNKOWE. f al)lica iiastrpna^ monet raciiunkołvytlij ułożona na zasadacli wyrachowali kommissii, która l)yla ustanowiona w Londynie, pod pre/.ydenciją Lorda Casteireagli, dla ohracliowania wszystkich znajomych monet miar i wag, różni sie od podania wszystkich Innycłi auloróav, z tej mianowicie przyczyny, ze wszyscy, rcdulaijąc oi)ce monety rachunkowe na jaką pewną wagę czystego srel)ra, ])Ospolicie na grzywnę kolońską, i z tej na monetę krajową, nie jednost ijnie, i prawie zawsze mniej dokkidnie> cenili, lak ojc/,yste wagi monet obcjch, jakotez wagę na którą je redukowali. Naprzyklad Nelkcnbrecher, któiy wszystkie monety raelinnkowe redukował na grzywno kolońską, cciii ją 91 niilligramni wyżej, niżeli ona rzeczywiście wazy, 1-a Kohmina zawiera ilość sztuk monety o!)cej, odpowiadającą wartości jednej grzywny kolońskiej czystego si'ćhra. 2-a Kolumna zawiera wartość odpowiedną w monecie Polskiej na stopę 1815 roku to jest zgrzywny czystego srebra złotych polskich 80,6880. Czyli: bez mala, 80 zip. i groszy 20]. 5-cia Kolumna zawiera wartość odpowiedną w monecie Rossij^skiej na stopę 1810 r. to jest z a ross. czystego srebra rubli 22,755j678j7. Czyli: prawic, 22 nd)le i 75^ kopiejek. Dodać jeszcze lu należy tę uwagę, z<; ccna monet rachunkowych, czyli kurs ich w obcym kraju, zmienia śię bez żadnych stałych prawideł, yawisło to znpeltiie od oko!ic;<ności: od mniejszego, lub większego potrzełjowania monety tego lub owego łunju. Dla lego to cena tych monet, w następującej tablicy podana, jest tylko ceną normalną, to jest taką, jakaby być powinna, gdyby jej nieco nie podwyzszały lub nie zmniejszały okoliczności. Mając tę cenę normalną, łatwo jest, w praktyce, zachodzące fluktuacije podług miejscowego kursu redukować.
17 M I E J S C A. M O N E T Y. Ile sztuk warta 1 grzywna kolońska czystego src'bra. Wartość jediiej sztuki w monecie: Polskiej. Rośsijskiej. Setne jednej kopirjki. Kopiejki. Ruble srćbr. srtrte 1 o srosza. Grosze. Złote Dolskie. Tysiączne, je lnej sztuki. Cale sztuki. ABISSYNIJA ACHEEN AKWISGRAŃ AKRA, ALEP ( ALESANDRETTA j ALEXA1NDRUA } ALGIER i... ALIKANTA...i ALIONA AMBOJNA AMSTERDAM ANGIELSKIE wyspy wj lud - Zach I ANGLIJA...;... ANHALT ANKONA AMKNGA ANSl'ACI) i BAJREYT. ANTWERIMJA APPENZELL AKRAGO\ AiJGSBURG i Sekiii Wenecki Pataka Mes zwyczajny... Mes w handlu złota. r. talar gatunkowy., r. talar biegący Piistr bicgący... Piastr Hiszpański Soma ;.. ;. Pataka szyka Pataka gurda. Libra Talar gatnrikowy Mark Lubeeki bankowy... Mark Lubccki bicgiicj'... r. talar Liwr flamandzki Guildcr stary Guilder nowy. t. talar (/lo stiwerów) Z wiatrem', oprócz Barbudy Liwr pod wiatrem Liwr... Funt szterling Sityling Pens r. talar (24 grosze) ;... Talar Fanam r. talar Gulden mejseński i Gulden frankoński Gulden reński i.. Liwr flamandzki wexlowy.. Liwr flamandzki biegący. Gulden (-20 śtiwerów) wcx' Iowy G(il<len (20 śtiwerów) biegący; Gulden (GO krajearów).., Libra (10 realów)... r. talar iiiro 4,419 9,944 55,987 44,984 12,000 16,000 19,456 9,728 216;664 46,695 15,565 12,918 8,097 24,290 50,563 12,595 4,035 25,991 24,516 9,584 5,674 4,199 2,099 41^985 505,820 13,355 9,689 109^506 16j000 18,286 19,200 24,000 4,088 4,769 S?'1,527 28j613 24,400 10,555 10,'198 19.1K,'i7 8.->1,54 2.12,27 1.21,9: 7. (i,72 5.12,54 4;l-,66 8.27,33 12,00 1.25,69 5.17,08 6;21,52 10:21,20 5.17,07 2.21,80 6.26,'ł7 21.11,74 5.18,40 5.16,95 9. 1,20 23.17,89 20.19,42 41. 8,84 2. 1,94 5jl6 6.15,05 8.28,42 25,75 5.12,54 4.22,22 4.1.%'(5 5.1P,S6 21. 6,20 18. 5,55 5.16,05 5. (',89 5.16,58 8.1',65 8. 7,75 2.9'!,02 1.50,68 56,11 28,89 1. 8,28 81,t2 66,79 1.55,57 6,00 27,85 8?,'iS 1.00,59 1.61','tS 55,'i9 40,87 1. 5,16 3.20,65 54j16 55,'ł4 1.55,51 3;55,69 5. 9,'l9 6.1^,98 50,95 2,58 97,'(5 1.54,11 11,87 81,22 71,06 67,'i8 5'i,l'i 5.17iS7 2.72,'18 52^98 45,6 I 5:^25 1.25,75 1.25,77
18 M I E J S C A. M O N E T Y. Szluk w Wart. 1 Szt. w mon. 1 grz. Kol. Polskiej. Rossijs. ft 3 H K-ir E "??? l^s? e " n \i;r,skiir(i 17,555 6.15,05 97,45 r. talar iniiiue ^ ;... 16,000 5.12,54 81,22 15,747 5.15,15 20,000 4.10,05 64,97 24,000 5.18,86 54,14 ATIITRIIA 10,000 8.20j06 1:29,94 r. lalar biegącj 15,555 20,000 6.15,05 4.10,05 97,45 64,97 BAADENi BAMBERG... B A N DA i BAN DŻAR-MAS- SIN fiarcelona libra (^0 soldow) 24,000 12,595 18,241 5.18^86 6;26,47 4.22,57 5/1,14 1. 5,16 71,25 120,551 21,58 10,78 BASSORA toman (100 mamudów)... 181,250 1,205 14,55 72. 2,40 7,17 10.80,45 BATAWIJA mam ud talar (48 śliwerów) 120,266 8,597 21,62 10: 9,71 10,80 1.54,75 BAZyLEA liwr (20 solhow) gulden (60 kiajoarów) 55,519 25,606 2.15,25 5.19,89 56,59 54,90 frank ^10 It.iców^..... 55,513 2.15,25 56,59 lalar solflow'^ 11,850 7. 9;70 1. 9,77 BENDER-ABASSI... r. talar (108 krajcarów)... mainiirl rzfc7>\"tvislt»... 15,148 175,061 6.17,81 14,86 98,85 7j42 BENGAL rupija..» 20,993 24,551 4. Ij06 5.Ki^SO 60,49 55,56 RFNKOLEN BFRGAMO lir 8,597 105,000 10. 9,71 25,19 1.54,75 12,62 BERGEN r. talar (() marków^ 9,250 9.11,15 1.40,47 BERLIN BERNA BETEI-FAGUl talar biegący talar czyli liwr bankowy... gulden liwr (20 soldów) } frank (10 baców) \ korona (25 baców)....' piastr rachunkowy... 14,000 10,666 25,666 55,447 14,180 11,545 6. 5,76 8. 5,81 5.19,89 2.15,57 6. 5,42 7.19, '8 92,81 1.21,8 1 54,90 36,66 91,64 1.14,56 BILBAO i'cal wellohu..i.. 194,524 1",57 6,68 BOLONIJA lir bicgący 46,592 1 26,06 28,01 lir bankowy A 5,507 1.27,'lO 2f,(i8 BOMBAJ BOTSEN czjli BOLSANO rupija biegąca rejchs"'uldcu bic^tjcy...... 21,901 24,000 5.2.-',74 5.1.%86 59,55 54 1 'ł tenże wt'xlowy, 20,000 4.10,05 6'',97 BREMA r. lalar biegijcy... 13,555 (M:,05 97,'i5 BREZYLfJA milrees.. 11,508 7.l.-;,99 1.12,91 BRUSlŚWlK r. talar 13,555 6.15,05 97,'i5 RUXELLA jak Antwerpija. BUC11ARI3A tilla (z roku 182,;) tanga (?. roku 1819) 5,481 76,745 24.27,20 1. 5,89 3.75,55 16,95
19 MIEJSCA. M O E T Y. Szluk w Wart. 1 Szl. w mon 1 grz. Kol- l'olskiej. 1 Kossijs. n -s N -g g s ' re S S 3 _ N 51> U"? ^ c ol"- jsurbon WYSPA... CKFALOPJIJA....palrzeć CEJLAN CHINY (podług kpmp. Ws-liid) CHINY (podług Aichiw u m pó 111 ot II ego) cm WY CZECHY DAMASZKK j.il; namja. DKKZNO DUBLIN DUiSiSKIE wyspj vi( Itid- Zach DUSSKLDOKt' KI.BKliFKLI). KLBL\G limbda KRFUUT leuilaua VEZ ILORENCIJA fbancija. FRANCUSKA iak wyspa... FRANCUSKIE wyspy w Iiid-Zacli piaslr wcxlowy Zante. talar dawny ('lo suwerów). Iciiżo teraźniejszy tala (looo kaszów) ^1-diao-da-cian (1000 C7,odiów /I-diao-siao-ciaii (500 ęzocliów) l Lilla /itauga gulden bicg;tęy (CO kraje.).. Konstantynopol, 4ollar rigsliajik r. talar (ii marków) lalar w niouecic Sundskiej.. lalar w nioni'cic koronnej.. lalar w nioiiccu! Uiińskiej biegącdj r. talar liwr ^ąlar c/jli poso ('i8 sliwer.). I lalai' (00 stiwcrów) Królcwific^ r. lalar (5 'l sliwery) gulden łloleudei>ui (50 sliwcrów) gulden Fryzii-wsehodnićj (io sliwerów) X. talar lir l)iegąry Ferrarski lir hieg^ey Boloński nietikal (10 uneij) lir w pionecie huona lir w monecie iun^a talar hieg.jcy lalar zloty.. pezza 8 realowa frank liwr do 1810 r liwr Uirnoa od 1810 r liwr kolonijalny piaslr (10 liwrów) liwr i3,irc 7. 3,59 1. 6,72 19,609 2/1,050 6.26,25 5.18,12 1. 3,08 54,02 5,598 15.14,57 2.32,12 fi,285 12,5CC 5,'126 95,951 20,000 18,500 ' 9,250 9,512 io,rpi 11,570 15,555 4,274 15.25,95 6.26,97 25. 9,06 27,1 l 4.10,03 4.20,57 9.11,15 9. 5,41 8. 5,03 7.18,73 ( >.15,05 58. 3,55 2. 6,82 1. 3,41 3.79,36 13,55 64,97 70,94 1./ 0,47 1.56,61 1.21,45 1.14,28 97,4 5 5.71,37 l.'i,213 6. 2,98 91,/ 3 10,000 5.12,54 81,22 1/1,000 6. 5,76 9^,81 25,200 5.15,20 51,56 57,800 15,555 58,159 / (i,592 13,596 62,0/17 6/ł,7/i4 8,864 8,275 10,791 51,949 52,598 56,671 105,897 10,390 9. 8,80, 6.15.05 1.14,75 1.26.06 6.26,52 1.11,91 1.10,17 9.23,40 10.14,36 8. 1,01 1.90,06 1.19,44 1.15,89 25,05 8.10,31 34,38 07,45 22,56 28,01 1. 3,19 20,94 20,07 1.46,60 1.57,07 1.20,41 25,01 2/ł,70 22,93 12,56 l.-:5,65 83,970 1. 0,97 15,47