ARTYKUŁORYGINALNY/ORIGINALARTICLE Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja Vol. 7, Nr 6, 2005, 633-638 DariuszMątewski (A,B,D,E,F),EdwardSzymkowiak (A,G),RyszardGumański (C,E,F), JakubPuchała (B),MariuszŚniegowski (B) Katedrai KlinikaOrtopediii TraumatologiiNarząduRuchuAkademiiMedycznej, Bydgoszcz Wynikicałkowitejalloplastykistawubiodrowego w reumatoidalnymzapaleniustawów Outcomeoftotalhipreplacementinrheumaticarthritis Słowakluczowe:plastykastawu,protezastawowa,protezastawubiodrowego Keywords:arthroplasty,jointprosthesis,hipprosthesis Summary Background. Degenerativechangescausedbyrheumatoidarthritis(RA)typicallyoccurinthehandsand feet,butarenotrareinthehip.thepurposeofourresearchwastoassessoutcomeinrapatientsundergoing totalhiparthroplasty. materialandmethods. From 1992to 2000weperformedtotalarthroplastyin 166RApatients(121women and 45men)withdegenerativechangesinthehipjoint.Theaverageageofthesepatientswas 57.4years(range 35to 74).Outcomewasevaluatedclinicallyintermsofpainrelief,locomotion,andrangeofmotioninthe hip,evaluatedaccordingtotheharrishipfunctionscale.radiologicalanalysiswasalsoperformed. results. Thegreatestproblemduringsurgeryprovedtobethelackofstrongboneedgesontheacetabulum(78%). TheaverageresultsfromtheHarrisscalewentup 46points,to 83.2±11.3.DuringthefinalradiologicalanalysistherewerenovisiblegapsorgapsonlyinZone I oftheacetabulumin 80%ofthejoints.Wehadtoperformrevisionsurgeryin 3hips(1.7%)duetoinfection,andin 8hips(4.5%)duetoasepticlooseningoftheacetabulum. Conclusions. 2/3ofthehipsaffectedbyrheumaticchangesshowdestructionoftheacetabulum,whichhinders proper emplacement of the acetabulum. Loosening of the hip endoprosthesis was found radiologically in 13%ofthehips,whichwasaccompaniedbyclinicalsymptomsinhalfthecases.Theconditionsforstable insertionoftheshaftwerebetterthanfortheacetabulum. StreSzCzenie Wstęp. Pozatypowąlokalizacjąw drobnychstawachrąki stópzmianyreumatoidalnew przebiegureumatoidalnegozapaleniastawów(rzs)mogąnierzadkodotykaćrównieżstawubiodrowego.celembadaniabyła analizawynikówleczeniapacjentów,u którychwykonanocałkowitealloplastykistawubiodrowegoz powodu dysfunkcjitegostawuw przebiegurzs. materiałi metody. W okresieod 1992rokudo 2000rokuwykonanoalloplastykęstawubiodrowegou 166 pacjentów(121kobieti 45mężczyzn)z powoduzmiandegeneracyjnychstawóww przebiegurzs.średniawiekupacjentówwyniosła 57,4lati wahałasięod 35do 74lat.Ocenaklinicznachorychdotyczyłaustąpieniadolegliwości bólowych, zdolności do poruszania się oraz zakresu ruchomości zgodnie z punktową skalą oceny funkcjibiodrawgharrisa.wykonanorównieżanalizęwynikówradiologicznych. Wyniki. Największym problemem podczas wszczepiania protezy był brak mocnych kostnych brzegów panewki 78%.WgskaliHarrisaśredniawartośćpunktowakońcowejocenyfunkcjioperowanychstawówbiodrowychwzrosłao 46punktówi wyniosła 83,2pkt(± 11,3).Podczasostatniegobadaniaocenaradiogramów 94 stawówbiodrowychalboniewykazywałaliniiprzejaśnienia,albostwierdzaneprzejaśnieniedotyczyło I strefy panewki. Do momentu badania dokonano operacyjnej rewizji 3 bioder(1,7%) z powodu infekcji i 8 bioder (4,5%)z powoduaseptycznegoobluzowaniapanewki. 633
Wnioski. 2/3badanychdotkniętychprocesemreumatoidalnymstawówbiodrowychnarażonychjestna destrukcjępanewkistwarzającątrudnościwewłaściwymosadzeniupanewki.obluzowanieendoprotezystawubiodrowegoradiologiczniepotwierdzonow 13%przypadków.W połowieprzypadkówpotwierdzałytorównieżobjawykliniczne.warunkidlastabilnegowszczepieniatrzpieniabyłylepszeniżdlastabilnegoosadzeniapanewki. WStęP CElBADAniA Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą układowącharakteryzującąsięzajęciemwielustawów, a w szczególności drobnych stawów rąk i stóp. [1] Wskaźnikzachorowalnościna RZSwahasię 0,5do 1,5%populacjiw krajachuprzemysłowionychi występuje 2,5 razy częściej u kobiet, niż u mężczyzn [2].W Polscenotujesię 30000nowychzachorowań na rzs rocznie[3]. Poza typową lokalizacją zmiany reumatoidalnemogąnierzadkodotykaćrównieżdużychstawówtakichjakstawbiodrowylubkolanowy. Eberhard i wsp. stwierdzili, że w ciągu 5 latach od początku choroby dotyczą one już co 5-go biodra u pacjentówz rozpoznanymreumatoidalnymzapaleniemstawów[4]. Zmiany zapalne w zajętych procesem reumatoidalnymstawachprowadządo ichznacznejdestrukcjiwiążącejsięz upośledzeniemichfunkcji.reumatoidalnezapaleniestawubiodrowegoczęstopowodujepierwotneczynnościoweosłabienieogólnejsprawnościchorychz wielostawowąlokalizacjązmian.powodem tego jest znaczenie stawu biodrowego dla sprawności człowieka, jednoczesnego wpływu jego stanu czynnościowego na funkcję kończyny dolnej i miednicypodczaschodu. Ustąpienie bólu oraz znacząca poprawa czynnościstawubiodrowegomożezostaćosiągniętau większościpacjentówz reumatoidalnymzapaleniemstawów w wyniku wykonania całkowitej alloplastyki stawubiodrowego,uważanejobecnieza metodęzwyboruw leczeniutegoschorzenia.potwierdzajątowynikiosiągnięteprzezungera[5],creightona [6]czy Severta[7].Wskazaniemdo jejwykonaniajestznacząceosłabieniefunkcjii/lubsilnyupośledzającyból związanyczęstoz szybkopostępującądestrukcjąstawuw wynikunasileniasięreumatoidalnegoprocesu zapalnego. Niestetywysokaczęstośćinfekcji,wyraźna osteoporoza panewki oraz zajęcie wielu stawów wspólniemogąprowadzićdo obluzowywaniasiękomponentówendoprotezy.jesttonierzadkiepóźnepowikłanie w alloplastyce stawu biodrowego u chorych z reumatoidalnymzapaleniemstawów.równieżczęstaobecnośćprotruzjipanewkiwymagaprzywróceniaanatomicznejpozycjii orientacjipanewkiendoprotezy podczas osadzania, gdyż niepowodzenie w jejrekonstrukcjimożepredysponowaćdo obluzowaniai migracjipanewki[6,8,9]. Celembadaniabyłaanaliza wynikówleczenia166 pacjentów,u którychwykonano 228całkowitychalloplastykstawubiodrowegoz powodujegodysfunkcjiw przebiegureumatoidalnegozapaleniastawów. MAtERiAłi MEtoDA W okresie od 1992 roku do 2000 roku leczyliśmy 166pacjentów,którzychorowaliz powoduzmian degeneracyjnych stawów w przebiegu ich reumatoidalnegozapalenia,u którychwykonanoalloplastykę stawubiodrowego.w 181przypadkachzostaławszczepiona endoproteza cementowa,w 45bezcementowa,a w 2hybrydacementowo-bezcementową. Średniawiekupacjentówwyniosła 57,4lat[10,6] i wahałasięod 35do 74lat.Wśródoperowanychbyło 121kobieti 45mężczyzn. Metoda badania oparta była na analizie przedoperacyjnych i pooperacyjnych danych klinicznych i radiologicznychorazdanychz opisówoperacyjnych. Chorzyzostalipodzielenina IV grupyo różnym stopniu zaawansowania reumatoidalnego zapalenia stawówzgodniez klasyfikacjąsteinbrokera[10].istopień wczesnezmiany charakteryzujesięjedynie występowaniem odwapnień okołostawowych z brakiem objawów niszczenia stawu w obrazie radiologicznym, II stopień średniezmiany charakteryzujesięwystępowaniemniedużegoograniczeniaruchu i początkowymiobjawamidestrukcjistawówz okołostawowymi odwapnieniami przy jednoczesnym brakuobjawówichdeformacji.znaczna deformacja stawupołączona z jednoczesnymograniczeniemruchui dużymiobjawaminiszczeniastawuw obrazie radiologicznymjestcharakterystyczna dla III stopnia zaawansowanych zmian. W IV stopniu zmian końcowych do objawów III stopniadołączasięsztywność włóknista lub kostna stawu. Nie stwierdziliśmy I stopnia zaawansowania zmian reumatoidalnych stawu biodrowego wśród leczonych przez nas pacjentów. Natomiast w badanym materiale 44 biodra (19,3%) zaliczono do II stopnia zaawansowania, 147(64,5%)do III stopnia,a pozostałe 37bioder (16,2%)do grupyz IV stopniemnasileniachoroby. Farmakoterapię z systematycznym przyjmowaniemkortykosteroidówi/lubcytostatykóww okresie poprzedzającymalloplastykęstawubiodrowegostosowanou 119pacjentów(71,7%). 634
Zabieg operacyjny całkowitej alloplastyki stawu biodrowegowykonanybyłw 117przypadkachpostronieprawej,a w 111po stronielewej.wszystkiezabiegioperacyjnezostaływykonanez dostęputylno-bocznego. 107panewek(46,9%)z 228bioderwykazywało ubytkikostneo charakterzeprotruzji,którew większościprzypadkówzostaływypełnioneprzeszczepemkostnympobranymz odciętejgłowykościudowejw celu odtworzenia prawidłowego środka obrotu stawu biodrowego. Protruzja panewki określana była na radiogramieprzedoperacyjnymjakowgłobieniegłowykości udowejprzyśrodkowodo liniikohlera[11,12]. Daneuzyskanez przedoperacyjnejocenykliniczneji radiologicznejwszystkichchorychbyłypodstawądlaporównaniawynikówleczenia.następniepacjencipo opuszczeniuklinikibylipod stałąokresową kontrolą Poradni Przyklinicznej oraz przeszli ocenę wynikówleczeniaprzeprowadzonądlapotrzebtego badania. Do oceny końcowej zakwalifikowaliśmy 176(77,2%) stawów biodrowych u 128 chorych ze średnimokresemobserwacji 6,7lat(4,6),którywahałsięod 2do 10lat.Jedna pacjentkazmarław okresie okołooperacyjnym z powodu zatorowości płucnej.pozostałych 37pacjentówprzestałozgłaszaćsię do okresowychkontroli,w tymkońcowegobadania oceniającegowynikileczenia. Ocena kliniczna chorychdotyczyłaustąpieniadolegliwości bólowych, zdolności do poruszania się i zakresuruchomosciocenianychzgodniez punktowąskaląocenyfunkcjibiodrawgharrisa[13].radiogramy stawów biodrowych w projekcjiap były analizowane pod kątem występowania linii przejaśnień na granicy kość-cement lub kość-implant w trzechstrefachpanewkiwgdelee-charnley'a[14] iwsiedmiustrefachudowychwggruena[15],akostnieniepozaszkieletoweklasyfikowanowgkryteriów podanychprzezbrookera[16]. Wyniki Z powodu znacznego zaawansowania choroby reumatoidalnejw leczonejprzeznasgrupiechorych (80% stawów zaliczonych było do III lub IV stopnia Steinbrokera)przedoperacyjnyobrazklinicznybadanej populacji charakteryzował się znacznym upośledzeniemfunkcjistawubiodrowego(ryc. 1).Odzwierciedla tośredniawartośćpunktowafunkcjistawubiodrowego w skaliharrisa,którawyniosła 37,6pkt(±7,8).W 57 stawach biodrowych kończyna dolna pozostawało w neutralnym ułożeniu, a w pozostałych przypadkach ułożenie kończyny dolnej w rotacji zewnętrznej przeważałonad ułożeniemw rotacjiwewnętrznej(111chorychdo 50).Średnizakreszgięciaw stawiebiodrowym wyniósł 61,3(26,6)i wahałsięod 0 do 120 i warunkowanybyłprzykurczemzgięciowymbiodra,którydominowałw 205stawach(89,9%)(Tab.1). 148kończyndolnychwykazywałoskróceniespowodowaneprzezdestrukcyjnyprocesreumatoidalny, które średnio wyniosło 1,8cm(0,8) i wahało się od 1do 4,5cm.Związaneonobyłoz protruzjąpanewki w 85(37,3%)przypadkachlub/i martwicągłowykościudowej 89(39%). Z technicznego punktu widzenia największym problemem podczas wszczepiania protezy był brak mocnychkostnychbrzegówpanewki 78%.Przyczynami tegobyłaosteoporoza i rozległegeodywypełnionemałowartościowątkankąwłóknistą.spośród 37%potwierdzonych radiologicznie protruzji głowy kości udowej, w trakcie 72 (31,6%) alloplastyk byliśmy zmuszeni do podjęcia rekonstrukcji kostnej dna panewki z użyciemautogennegoprzeszczepukostnego Podczaspobytuw oddzialei w ciągupóźniejszej obserwacji 6-krotnie (2,7%) wystąpiło zwichnięcie endoprotezy,leczżadneniewymagałoleczeniaoperacyjnegoz powodujejniestabilności. Ryc. 1.Przedoperacyjnaocenafunkcjibiodraz zastosowaniemskaliharrisaw zależnościod stopniazaawansowaniarzs(n=228) Fig.1.PreoperativeHarrisHipScoreaccordingtothestageofrheumatoidarthritisexacerbation 635
Analiza niektórychz kryteriówskaliharrisawykazała,żew grupie 176zoperowanychstawówbiodrowych dolegliwości bólowe nie występowały lub byłyśladowew przypadku 142(80,7%)bioder,w 17 (9,6%) wykazywały lekki ból biodra, w 13 (7,4%) średni,a 4(2,3%)silny.W momencieostatniegobadaniawśród 128chorychzdolnychdo samodzielnegoporuszaniasiębezkulbyło 78pacjentów(60,9%), z użyciemjednejlubdwóchkulalbobalkonikaortopedycznego 48(37,5%),a 2osoby(1,6%)miałybardzo ograniczone możliwości poruszania się. Zakres ruchuw stawiebiodrowympowyżej 90 stwierdziliśmy w 77 (43,8%) operowanych biodrach, pomiędzy 60-90 w 93 (52,8%) biodrach, a poniżej 60 w 6(3,4%).Wrazz innymikryteriamiocenywgskaliharrisaostatecznieśredniawartośćpunktowakońcowej oceny funkcji operowanych stawów biodrowych wzrosła o 46 punktów i wyniosła 83,2 pkt (± 11,3)(Ryc. 2). Podczas ostatniego badania ocena radiogramów 94stawówbiodrowychniewykazałaliniiprzejaśnienia lub stwierdzane przejaśnienie dotyczyło I strefy panewkiwgdeleecharnleya.niepełnelinieprzejaśnieniaw dwóchpozostałychstrefachpoza I stwierdziliśmy w 58 stawach biodrowych, a w 24 biodrach postępująceciągłelinieprzejaśnieńwokółpanewkii jej migrację,coświadczyłoo jejobluzowaniu(ryc. 3). Dokonana również radiologiczna ocena osadzenia trzpienia endoprotezy w 144 (81,8%) badanych biodrach nie wykazała występowania linii przejaśnieńzarównona stykukość cement,jaki cement implant.wokół 23(13,1%)trzpienistwierdzanelinieprzejaśnieńbyłynieszerszeniż 2mmi znajdowałysięw jednejalbo 2strefachwgGruena.W grupie Tab.1.Przedoperacyjnacharakterystykabadanejpopulacji(n=228) Tab.1.Preoperativecharacteristicsofthestudypopulation(n=228) Ryc.2.KońcowaocenafunkcjibiodrazzastosowaniemskaliHarrisawzależnościodstopniazaawansowaniaRZS (n=176) Fig.2.FinalHarrisHipScoreaccordingtothestageofrheumatoidarthritisexacerbation 636
Ryc. 3.OcenaradiologicznaosadzeniapanewkiwgDe- LeeCharnleya Fig. 3. Radiological evaluation of cup implantation (DeLee&Charnleycriteria) Ryc. 4. Ocena radiologiczna osadzenia trzpienia wg Gruena Fig. 4. Radiological evaluation of stem implantation (Gruencriteria) pozostałych dziewięciu bioder 7 (4%) miało linie przejaśnieńszerszeniż 3mmw 1strefie,a 2(1,1%) trzpienie wykazywały radiologiczne cechy obluzowania(ryc. 4). Kostnieniepozaszkieletowestwierdziliśmyw 19 (10,8%)operowanychbiodrach,w grupiektórych 10 (5,7%) zostało sklasyfikowanych jako I stopień, 6 (3,4%)jako II stopieńi 3(1,7%)jako III stopień. Do momentubadaniamusieliśmydokonaćoperacyjnejrewizji 3(1,7%)bioderz powoduinfekcjii 8 (4,5%)z powoduaseptycznegoobluzowaniapanewki. DySkuSJA Większośćbadańanalizującychalloplastykęstawów biodrowychjakopowszechniestosowanepostępowanie terapeutycznew tejszczególnejgrupiechorychomawia względniekrótkieokresyobserwacji[7,17] Severti wsp.przedstawiliwyniki 75całkowitych endoprotezoplastykstawubiodrowegoz użyciemcementu u 53 chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów.po upływieprzynajmniej 4latstwierdzili 12 procentowy odsetek bioder wymagających rewizji. 5% spowodowane było aseptycznymi obluzowaniamipanewki,kolejne 5%infekcjami,a tylko 1%obluzowaniem trzpienia endoprotezy.autorzy twierdzą, zemłodszywiekchorychw momencieoperacjizwiązany był z większym wskaźnikiem obluzowań. Obserwacje ich wskazują, że w rezultacie przeprowadzonego leczenia z zastosowanie alloplastyki stawu biodrowegou chorychz reumatoidalnymzapaleniem stawównajbardziejzmniejszyłysiędolegliwościbólowei poprawiłafunkcjastawubiodrowegoz jednoczesnymwzrostempoziomuichaktywności[7].poprawafunkcjibiodrau operowanychprzeznaschorych, odzwierciedlona uzyskaną średnią wartością punktowąskaliharrisa 81pkt,jestzbliżona do wynikówuzyskanychprzezbednarkaprzy alloplastycestawówbiodrowychz protruzjąpanewekleczonychz użyciemprzeszczepówkostnychi alloplastykibezcementowej[19].jednakżeokresobserwacjiw tymbadaniubył zdecydowaniekrótszyi wyniósłok. 2,5roku.Również analiza wyników alloplastyki z zastosowaniem przeszczepówkostnychdokonana przezdutkęwykazałapodobnewynikileczeniaw populacjiichorycho różnejetiologiidysfunkcjistawubiodrowego[20]. Possi wsp.przeanalizowaliwyniki 138endoprotezoplastykstawówbiodrowychu 98chorychz tym schorzeniem.po minimum 6latachod operacjitylko 2biodrawymagałyponownejinterwencjiz powodu obluzowanego trzpienia endoprotezy. Chociaż żadna panewkaniewymagałareimplantacji,tow radiogramach 107 panewek(78%) widoczne były postępującelinieprzejaśnieniana stykucement kość[17]. Większość naszych chorych 118(92,2%) była zadowolona z wynikówprzeprowadzonegoleczenia operacyjnego,a większośćpacjentówalboniemiała bólualboodczuwałasłabybóloperowanegobiodra. Wyniki kliniczne uzyskane przez nas potwierdzają rezultatyosiągnięteprzezseverta,któryzaobserwował,żepo całkowitejalloplastycestawubiodrowego najbardziej zmniejszyły się dolegliwości bólowe u chorychz reumatoidalnymzapaleniemstawów[7]. Tylko 78(60,9%)ze 128chorychporuszałosiębez dodatkowego wsparcia. Wielostawowy i układowy charakterchorobyreumatoidalnejsamw sobieprawdopodobniepredysponujedo mniejszejpoprawyfunkcjii poziomuaktywnościpo endoprotezoplastycestawubiodrowego.wynikiprzedstawioneprzezcreighton równieżpokazują,żejedyniepołowapacjentów byław stanieporuszaćsiębezżadnegododatkowego wsparcia[6]. 637
Radiologiczne objawy obluzowania panewki są największym problemem związanym z cementową alloplastykąu chorychz reumatoidalnymzapaleniem stawów.onstenporównującwynikialloplastykistawówbiodrowych,u chorychz reumatoidalnymzapaleniem stawów i osteoartrozą stwierdził odpowiednio 21%i 5%radiologicznychobjawówobluzowania średniopo 10latachobserwacjiw grupiebioder,któreniebyłyreoperowane.jednocześniewskaźnikrewizjipanewkiu chorychz rszwyniósł 7%w porównaniuz 11%w osteoartrozie.stwierdziłonrównież, że wraz ze stosowaniem drugiej generacji techniki cementowaniawskaźnikobluzowańdlaobugrupstał sięporównywalny.stwierdzonyprzeznas 13%wskaźnik obluzowanych komponentów endoprotezy porównywalnybyłz tymiopisywanymiw literaturzezarównow tejgrupiepacjentów[7,18],jaki u chorych,którzymieliwykonanącałkowitąalloplastykęstawubiodrowegona podłożudysfunkcjibiodrao innejetiologii [18,20]. Brak dolegliwości bólowych i zadowolenie większości pacjentów z przeprowadzonego leczenia operacyjnegow czasiebadaniakońcowegopotwierdza korzyści całkowitej alloplastyki stawu biodrowego u chorychz reumatoidalnymzapaleniemstawów. WnioSki 1. 2/3dotkniętychprocesemreumatoidalnymstawów biodrowych narażonych jest na różnie nasiloną destrukcję panewki przez ziarninę reumatyczna maziówki stwarzającą trudności we właściwym osadzeniupanewki. 2. 50% deformacji o charakterze protruzji wymaga plastykikostnejz zastosowaniemprzeszczepów. 3. Obluzowanieendoprotezystawubiodrowegoradiologicznie potwierdzono w 13% przypadków. W połowieprzypadkówpotwierdzałytorównież objawykliniczne. 4. Warunki dla stabilnego wszczepienia trzpienia byłylepszeniżdlastabilnegoosadzeniapanewki. PiŚMiEnniCtWo 1. MiehleW.Rheumatoidearthritis.Stuttgart:Thieme;1999. 2. SymmonsDP,BarrettEM,BankheadCRetal.Theincidence ofrheumatoidarthritisintheunitedkingdom:resultsfrom the NorfolkArthritis Register. Br J Rheumatol 1994;33(8): 735-739. 3. Małdyk P. Biodro reumatoidalne. Ortopedia TraumatologiaRehabilitacja2000;4(5):23-26. 4. EberhardtK,FexE,JohnssonK,GeborekP.Hipinvolvement in early rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 1995;54(1):45-48. 5. UngerAS,InglisAE,RanawatCS,JohansonNA.Totalhip arthroplastyinrheumatoidarthritis:along-termfollow-up study.jarthroplasty1987;2(3):191-197. 6. CreightonMG,CallaghanJJ,OlejniczakJP,JohnstonRC. Total hip arthroplasty with cement in patients who have rheumatoidarthritis.aminimumten-yearfollow-upstudy. JBoneJointSurgAm1998;80(10):1439-1446. 7. SevertR,WoodR,CracchioloA3rd,AmstutzHC:Longtermfollow-upofcementedtotalhiparthroplastyinrheumatoidarthritis.ClinOrthop1991;265:137-145. 8. ChmellMJ,ScottRD,ThomasWH,SledgeCB.Totalhip arthroplastywithcementforjuvenilerheumatoidarthritis. Resultsataminimumoftenyearsinpatientslessthanthirtyyearsold,JBoneJointSurgAm1997;79(1):44-52. 9. LehtimakiMY,KauiainenH,LehtoUK,HamalainenMM. Charnleylow-frictionarthroplastyinrheumatoidarthritis. A survival study up to 20 years. J Arthroplasty 1999; 14(6):651-661. 10.BoussinaI,ToussaintM,OttHetal.Adouble-blindstudy oferbium169synoviorthesisinrheumatoiddigitaljoints. Resultsafteroneyear.ScandJRheumatol1979;8(2):71-74. 11. RanawatCS,DorrLD,InglisAE.Totalhiparthroplastyin protrusio acetabuli of rheumatoid arthritis. J Bone and JointSurgAm1980;62(7):1059-1065. 12.RanawatCS,ZahnMG.Roleofbonegraftingincorrection of protrusio acetabuli by total hip arthroplasty. J Arthroplasty1986;1(2):131-137. 13.HarrisWH:Traumaticarthritisofthehipafterdislocation and acetabular fracture. Treatment by mold arthroplasty. Anend-resultstudyusinganewmethodofresultevaluation.JBoneJointSurgAm1969;51(4):737-755. 14.DeLee JG, Charnley J. Radiological demarcation of cementedsocketsintotalhipreplacement.clinorthop1976; 121:20-32. 15.GruenTA,McNeiceGM,AmstutzHC.Modesoffailureof cemented stem-type femoral components: a radiographic analysisofloosening.clinorthop1979;14:17-27. 16.BrookerAF, Bowerman JW, Robinson RA, Riley LH Jr. Ectopic ossification following total hip replacement. Incidenceandamethodofclassification.JBoneJointSurg Am1973;55(8):1629-1632. 17.Poss R, Maloney JP, Ewald FC et al.: Six- to 11-year resultsoftotalhiparthroplastyinrheumatoidarthritis.clin Orthop1984;182:109-116. 18.OnstenI,BesjakovJ,CarlssonAS.Improvedradiographic survivalofthecharnleyprosthesisinrheumatoidarthritis and osteoarthritis. Results of new versus old operative techniquesin402hips.jarthroplasty1994;9(1):3-8. 19.BednarekA,BlachaJ,GagalaJ.Mecringthreadedcupin total arthroplasty of the hip with acetabular protrusion. ChirNarzRuchuOrtopPol1998;63(4):341-346. 20.Dutka J, Sosin P, Urban M, Libura M.Acetabular bone graftinginprimarytotalhiparthroplasty.chirnarzruchu OrtopPol2002;67(2):143-150. Adresdokorespondencji/Addressforcorrespondence DariuszMątewski KlinikaOrtopediii TraumatologiiNarzaduRuchu SamodzielnyPublicznySzpitalKlinicznyAkademiiMedycznej 85-094Bydgoszcz,ul.Skłodowskiej-Curie 9 e-mail:matewski@byd.top.pl Otrzymano/Received Zaakceptowano/Accepted 02.01.2005r. 17.03.2005r. 638