AKADEMIA IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE POZASĄDOWA OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI - INSTYTUCJE, STANDARDY, EFEKTYWNOŚĆ POD REDAKCJĄ EWY WÓJCICKIEJ Częstochowa 2014
Recenzent prof. zw. dr hab. Krystian Complak Redaktor naczelny Wydawnictwa Andrzej Miszczak Opracowanie redakcyjne, skład i łamanie tekstu Andrzej Kucharczyk Agencja Wydawnicza PAJ-Press Korekta Jacek Mrozowicz Projekt okładki Damian Rudziński Copyright by Akademia im. Jana Długosza, Częstochowa 2014 ISBN 978-83-7455-413-8 Publikacja została wydana przy wsparciu finansowym Powiatu Częstochowskiego Wydawca Wydawnictwo im. S. Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie 42-200 Częstochowa, ul. Waszyngtona 4/8 tel.343784329,fax343784319 e-mail: wydawnictwo@ajd.czest.pl
SPIS TREŚCI ODREDAKTORA... 7 CZĘŚĆ I ORGANY I INSTYTUCJE OCHRONY PRAWNEJ I KONTROLI LEGALNOŚCI Andrzej Bisztyga, Komisarz Praw Człowieka Rady Europy jako niesądowa instytucjaochronyipromocjiprawczłowieka... Krystyna Celarek, Status Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych w systemie organów państwowych stojących na straży praw i wolności obywatelskich... Anna Gronkiewicz, Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych jako instytucja o charakterze ombudsmańskim założenia a rzeczywistość WojciechIskra,ZarysdziałalnościRzecznikaPrawStudenta... Adam Jakuszewicz, Rzecznik Praw Obywatelskich a Obrońca Ludu Hiszpanii.. Beata Madej, Rzecznik Praw Pacjenta w systemie ochrony praw jednostki... Mira Malczyńska-Biały, Geneza i istota funkcjonowania instytucji powiatowego (miejskiego)rzecznikaprawkonsumentówwpolsce... Ryszard Szałowski, Niezależność od administracji rządowej i zakres uprawnień Najwyższej Izby Kontroli a przepisy ustawy z 2010 r. o ochronie informacjiniejawnych... Dominik Tyrawa, Inspekcja Ochrony Środowiska jako podmiot ochrony konstytucyjnychprawjednostki... Lidia Zacharko, Barbara Wartenberg Kempka, Rzecznik Praw Dziecka w systemiepozasądowejochronyprawdzieci... Agnieszka Ziółkowska, Rzecznik Osoby Bezdomnej jako forma pomocy bezdomnym(zagadnieniawybrane)... 11 17 27 39 49 59 69 79 89 97 103 CZĘŚĆ II OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI NOWE WYZWANIA I ROZWIĄZANIA Paweł Chmielnicki, Czy jest chroniona wolność od miarkowania zysków?... Agnieszka Gajda, Udział organizacji społecznych w ochronie praw konsumentówjakorealizacjaideispołeczeństwaobywatelskiego... Magdalena Jędrocha, Organizacje chroniące prawa kobiet i dzieci na przykładzie przestępstwazart.189akodeksukarnego... MichałKasiński,Pozasądowaochronawolnościsumieniaiwyznania... Artur Krakała, Pozasądowa ochrona wolności przemieszczania się realizowana przezrzecznikaprawobywatelskich... 117 127 139 145 157 5
Brygida Kuźniak, Profilaktyka naruszania praw człowieka gwarantowanych prawemmiędzynarodowympublicznym... Aleksandra Nowicka, Ochrona zdrowia i życia ludzkiego w wielopoziomowym systemiebezpieczeństważywności... Monika Małgorzata Tyloch, Działalność Rzecznika Praw Pacjenta w obliczu praktyknaruszającychprawapacjentów... Paweł Wolnicki, Zbiory danych proweniencji konfesyjnej jako przedmiot zainteresowaniageneralnegoinspektoraochronydanychosobowych... CZĘŚĆ III INSTRUMENTY OCHRONY PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI W POSZUKIWANIU OPTYMALNYCH ROZWIĄZAŃ Zbigniew Bukowski, Uprawnienia jednostki w procedurze udziału społeczeństwawochronieśrodowiska... Agnieszka Franczak, Instytucja mediacji w sprawach z zakresu prawa podatkowego... Sebastian Gajewski, Efektywność konstytucyjnego prawa do składania skarg i wniosków a jego regulacja w kodeksie postępowania administracyjnego... Olga Hołub-Śniadach, Pozasądowe instrumenty ochrony praw jednostki w prawieuniieuropejskiej... Mariusz Jakubik, Usprawnienie i zwiększenie efektywności pozasądowej mediacjiwsprawachkarnychwświetlereformyprocesukarnego... Lidia Klat-Wertelecka, Ochrona praw jednostki w postępowaniu uproszczonym wadministracji... Krzysztof Kozłowski, Prawo petycji do Parlamentu Europejskiego jako instrumentpozasądowejochronyprawiwolności... Katarzyna Kułak-Krzysiak, Efektywność alternatywnych metod rozstrzygania sporówwadministracji... Joanna Prokop-Gralińska, Postępowanie w sprawie o potwierdzenie prawa do rekompensaty za mienie zabużańskie efektywność przepisów obecnej ustawy... Marcin Rudnicki, Postępowanie w sprawach zdarzeń medycznych jako przykład regulacjiniemalżeudanej... Jarosław Świerz, Instytucje łagodzące inkwizycyjność odwoławczego postępowaniaadministracyjnego... Piotr Woltanowski, Joanna Ławecka, Róża Kosińska, Czynniki ograniczające efektywność ochrony praw podatnika przez Rzecznika Praw Obywatelskich... WYKAZLITERATURY... 323 165 177 187 197 209 219 227 235 243 253 265 275 285 295 303 311 6
OD REDAKTORA Prawa i wolności człowieka i obywatela należą do kwestii niezmiennie aktualnych. Nad zagadnieniem tym pochylali się uczeni od czasów antycznych aż do współczesnych i pomimo wielu dyskusji i rozważań zapewne nie sposób w pełni wyczerpać jego całej złożoności. Stałym wyzwaniem jest zwłaszcza ich poszanowanie i zabezpieczenie przed naruszaniem. Stąd też stworzenie efektywnego systemu ochrony praw i wolności jednostki jest nadal jednym z newralgicznych obszarów pozostających w centrum zainteresowania prawodawców. Krajowe porządki prawne gwarantują jednostkom dostęp do szerokiego wachlarza instrumentów ochrony ich praw podmiotowych, wśród których podstawowe znaczenie przypisuje się środkom sądowym. Roli sądów w zakresie zapewnienia skutecznej ochrony prawnej nie sposób przecenić ani podważyć. Sądowe środki ochrony prawnej są najważniejszymi, ale nie jedynymi dostępnymi gwarantami poszanowania i przestrzegania praw i wolności. Wiele państw demokratycznych, a także organizacji międzynarodowych, stworzyło pozasądowy system ochrony prawnej, którego główny element stanowią wyspecjalizowane organy ochrony praw podmiotowych człowieka, przede wszystkim o charakterze ombudsmańskim. Proces powoływania instytucji rzeczniowskich rozpoczął się w drugiej połowie XX wieku i trwa do dzisiaj. Standardem jest funkcjonowanie Ombudsmana, który pod różną nazwą występuje w ponad 100 państwach. Powołanie Ombudsmana Unii Europejskiej wydaje się świadczyć o niesłabnącym zainteresowaniu tym organem. Pozasądowa ochrona jednostki, chociaż rzadko kwestionowana, w dalszym ciągu znajduje się na marginesie refleksji naukowej. W związku z powyższym, Instytut Administracji Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie postanowił zorganizować w dniu 4 czerwca 2014 r. Ogólnopolską Konferencję Naukową Pozasądowa ochrona praw i wolności jednostki instytucje, standardy, efektywność. Książka, jaką oddaję do rąk Czytelników, stanowi jej pokłosie. W monografii wyodrębniono trzy obszary tematyczne, w ramach których poszczególne teksty zostały uporządkowane w kolejności alfabetycznej ich Autorów. Tematyka artykułów jest dość zróżnicowana. Związane jest to przede wszystkim ze złożonością prawnych aspektów pozasądowego systemu ochrony praw człowieka, ale również z różnorodnością zainteresowań naukowych ich twórców. W części I Organy i instytucje ochrony prawnej i kontroli legalności Autorzy skoncentrowali uwagę na podmiotach, które swoimi działaniami bezpośrednio lub też pośrednio przyczyniają się do ochrony praw podmiotowych jednostki. Kluczową rolę w zakresie ochrony i przestrzegania praw jednostki pełnią instytucje o charakterze ombudsmańskim i quasi-ombudsmańskim. Rzecznik Praw Obywatelskich jest głównym, 7
dr Ewa Wójcicka ale nie jedynym orędownikiem poszanowania i realizacji praw i wolności jednostki. W monografii odnaleźć można również teksty odnoszące się do zadań i form prawnych działania organów wyspecjalizowanych, m.in. Rzecznika Praw Pacjenta, Rzecznika Praw Studenta, Rzecznika Praw Dziecka, rzeczników praw konsumentów, czy też Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych. W części II Ochrona praw i wolności jednostki nowe wyzwania i rozwiązania Autorzy podjęli rozważania dotyczące udziału organizacji społecznych w ochronie praw jednostki oraz znaczenia profilaktyki naruszania praw człowieka. Ponadto problemy poruszane w monografii dotyczą ochrony wolności przemieszczania się, wolności sumienia i wyznania, prywatności, praw pacjentów, a także ochrony zdrowia i życia ludzkiego w wielopoziomowym systemie bezpieczeństwa żywności. W części III Instrumenty ochrony praw i wolności jednostki w poszukiwaniu optymalnych rozwiązań Autorzy skoncentrowali się przede wszystkim na problemie efektywności środków prawnych służących egzekwowaniu praw i ich ochronie, wskazując nie tylko na sprawdzone rozwiązania, ale również na obszary wymagające dalszych reform. W ujęciu modelowym środki te powinny być nie tylko łatwo dostępne, ale przede wszystkim efektywne. Przedmiotem naukowych dociekań były kwestie m.in. ochrony praw jednostki w postępowaniu uproszczonym w administracji, uprawnień jednostki w procedurze udziału społeczeństwa w ochronie środowiska, a także efektywności prawa do składania skarg i wniosków. Szczególną uwagę poświęcono alternatywnym metodom rozwiązywania sporów, zwłaszcza zaś stosunkowo młodej w polskim systemie prawnym instytucji mediacji. Monografia została opracowana przez doświadczonych pracowników naukowych, jak i przez młodych adeptów nauk prawnych. Wszystkim, którzy wzięli udział w tym przedsięwzięciu, a zwłaszcza Autorom i Recenzentowi, składam serdeczne podziękowania. Częstochowa, 18 września 2014 r. dr Ewa Wójcicka 8