Rezultaty gospodarowania państwową ziemią rolną w Polsce The results of the management of state agricultural land in Poland

X Międzynarodowa Konferencja Naukowa, pt. Globalne problemy rolnictwa i gospodarki żywnościowej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Warszawa 27 czerwca 2013 Paweł Siemiński Jakub Hadyński Wydział Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Rezultaty gospodarowania państwową ziemią rolną w Polsce The results of the management of state agricultural land in Poland Synopis. Problem podjęty w artykule dotyczy przedstawienia form rozdysponowania gruntów rolnych będących w Zasobach WRSP w świetle przepisów legislacyjnych w zakresie gospodarowania nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Na tym tle określono kierunki przekształceń własnościowych ziemi rolnej w Polsce w wymiarze ilościowym. Słowa kluczowe: ziemia rolnicza, gospodarowanie ziemią w Polsce Wprowadzenie Kwestie obrotu gruntami rolnymi znajdującymi się w dyspozycji Państwa pierwotnie zostały uregulowane przepisami Ustawy 1 o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa [Ustawa 1991]. Funkcjonujące przepisy prawne regulujące obrót gruntami państwowymi zmieniły się w 2011 roku w związku z przyjęciem Ustawy 2 o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw [Ustawa 2011]. W efekcie nastąpiły istotne zmiany na rynku ziemi rolnej, których konsekwencje dotyczą form zagospodarowania ziemi w Polsce. W tym ujęciu kluczowymi z punktu widzenia gospodarowania gruntami rolnymi są dwie formy zagospodarowania w postaci ich sprzedaży lub dzierżawy. W pierwszym przypadku, tj. w sytuacji sprzedaży gruntów rolnych będących w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa występuje zjawisko trwałego przekształcenia stosunków własnościowych. W drugim przypadku, a mianowicie w sytuacji wydzierżawienia gruntów rolnych nie występuje zjawisko trwałej zmiany stosunków własnościowych, tym nie mniej i tak mówić można o korzyściach w perspektywie na ogół czasowej poprawy struktury agrarnej gospodarstw rolnych. Jak wskazuje Ziętara [2006] podstawowym sposobem zwiększenia skali produkcji rolniczej i tym samym wzrostu wydajności pracy jest powiększanie powierzchni jednostek gospodarczych w 1 Ustawa z 19 października 1991 roku [DZ. U. nr 107, poz. 464]. 2 Ustawa z 16 września 2011 roku [ Dz. U. nr 233, poz. 1382]. 26

rolnictwie, kwestią wtórną jest, czy proces ten jest realizowany w drodze zakupu gruntów, bądź ich dzierżawy, choć można wskazać, że w krajach UE o rozwiniętej gospodarce rynkowej głównym sposobem wzrostu powierzchni gospodarstw jest dzierżawa gruntów rolnych. Obserwacja procesów gospodarowania w rolnictwie w szerszym wymiarze prowadzi do konstatacji, że forma obrotu ziemią rolną w postaci dzierżawy w wielu krajach europejskich w znacznej mierze wpływa na sposób organizacji dużej części gospodarstw rolnych, także w skali światowej jest ważną formą pozyskiwania ziemi przez rolników [Lichorowicz 2008]. Istotność dzierżawy tym się przejawia, że daje możliwość powiększenia gospodarstwa rolnego 3 bez konieczności ponoszenia najczęściej wysokich wydatków na jej zakup. Wskazany skutek tej formy obrotu ziemią rolniczą jest o tyle ważny, że w perspektywie historycznej obserwuje się coraz wyższe ceny ziemi rolniczej 4. Nowe uregulowania prawne zawarte w Ustawie... 2011, wydają się wskazywać, że użytkowanie ziemi w formie dzierżawy w warunkach polskich będzie relatywnie tracić na znaczeniu, bowiem jednym z celów reformowanych przepisów prawnych jest intensyfikacja procesów prywatyzacyjnych w rolnictwie, w tym gruntów rolnych znajdujących się w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa. Skutkiem takich działań będzie przyspieszenie trwałych przemian własnościowych za sprawą sprzedaży gruntów, stanie się to jednak kosztem ograniczenia podaży gruntów w ramach dzierżawy. Jednocześnie można wskazać, że intensyfikacja procesów prywatyzacyjnych w rolnictwie w postaci sprzedaży gruntów rolnych będących w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa, dla wielu obecnych dzierżawców lub nowych nabywców wiązać się będzie z koniecznością wygospodarowania środków pieniężnych na ich zakup. Dla wielu rolników lub dzierżawców proces ten będzie trudny ekonomicznie, ale jednocześnie można wskazać, że zakup w późniejszym okresie byłby jeszcze bardziej utrudniony, bowiem ceny ziemi rolnej utrzymują się w stałym trendzie wzrostowym, do czego przyczynia się wzrastający popyt ze strony samych zainteresowanych, ponadto jest to także efektem członkostwa w UE. Celem artykułu jest ukazanie form zagospodarowania 5 przejmowanego mienia przez ANR, w szczególności gruntów rolnych i określenie poziomu zaawansowania realizacji tych procesów. Na tym tle określono kierunki przekształceń własnościowych ziemi rolnej w Polsce w wymiarze ilościowym. Analizę sprzedaży i dzierżawy gruntów znajdujących się w Zasobie AWRSP przeprowadzono wykorzystując najnowsze dostępne dane. Jako materiały źródłowe posłużyły raporty ANR, głównie dane zawarte w Raporcie ANR 2011, ponadto uwzględniono podział wynikający ze struktury organizacyjnej ANR. Przedmiotem analizy była sprzedaż i dzierżawa gruntów. W tym celu określono statystyki w postaci wskaźników struktury oraz średniej arytmetycznej. 3 Tańska-Hus [2010] wskazuje, że dzierżawa skutkowała zwiększeniem mobilności gruntów, w wyniku czego nastąpiło powiększenie powierzchni gospodarstw i tym samym skali produkcji, co umożliwiło dostosowanie się gospodarstw rolnych do zmian zachodzących na rynku. 4 Rogers w wywiadzie opublikowanym w Australian Financial Review w 2012 r. wskazał, że ryzyko inflacji oraz wzrost popytu na produkty rolne w Azji będą powodować wzrost cen ziemi rolnej. W oparciu o dane zawarte w raporcie International Farmland Focus 2012, można wskazać, że ceny ziemi rolniczej w porównaniu do 2002 roku wzrosły w Polsce o ponad 400%, a jednocześnie pozostają na dużo niższym poziomie niż w krajach UE-15. 5 Badania oparto na uregulowaniach w zakresie sposobów zagospodarowania przejętego mienia, które zostały określone w rozdziale V, VI i VIII Ustawy 2011. 27

Wyniki Grunty rolne w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa Agencja Nieruchomości Rolnych do końca 2011 roku przejęła 4740 tys. ha gruntów rolnych [tab. 1]. Powierzchnia przejmowanych gruntów na terenie poszczególnych oddziałów terenowych ANR była zróżnicowana regionalnie, a głównym czynnikiem wpływającym na skalę zjawiska było nasilenie występowania rolnictwa państwowego w poprzednim systemie społeczno-gospodarczym 6. Największy areał gruntów w ujęciu bezwzględnym został przejęty do Zasobu WRSP w OT w Olsztynie i Szczecinie. Łącznie w obydwu oddziałach przejęto 1,7 mln ha, co stanowiło 1/3 wszystkich przejętych gruntów przez ANR. Znaczące powierzchnie gruntów zostały także przejęte w oddziałach w Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu, w sumie było to prawie 1,4 mln ha, czyli blisko 30% przejętego areału [rysunek 1]. Głównymi formami zagospodarowania przejmowanych gruntów, była ich sprzedaż oraz dzierżawa. Spośród 4,74 mln ha gruntów 2,203 mln ha rozdysponowano w ramach sprzedaży, co stanowiło 46% ogółu gruntów przejętych [rysunek 2]. Mając na uwadze zróżnicowanie regionalne sprzedaży gruntów, procesy te najszybciej zachodziły na terenie oddziałów terenowych ANR w Lublinie i Rzeszowie, bowiem do końca 2011 roku zostało sprzedanych 60% gruntów przejętych przez te oddziały do Zasobu WRSP. Z drugiej strony można też wskazać, że zagospodarowanie gruntów poprzez ich sprzedaż dotychczas najwolniej przebiegało na terenie oddziałów terenowych w Poznaniu, Bydgoszczy i Wrocławia oraz Warszawy, gdzie zostało sprzedane od 38 do 41% przejętych gruntów, czyli poniżej przeciętnego poziomu występującego w kraju 7. Ponadto część przejętych gruntów została przekazana innym podmiotom lub wniesiona aportem do innych podmiotów gospodarczych. W sumie w ten sposób zagospodarowanych zostało 583 tys. ha, czyli niewiele ponad 12% ogółu przejętych gruntów. Uwzględniając zarówno sprzedaż gruntów, jak i ich przekazanie lub wniesienie aportem do innych podmiotów, można wskazać, że dotychczas w kraju 2,786 mln ha zostało zagospodarowane w sposób trwały, co stanowiło blisko 59% całości przejętego areału. Natomiast najwyższym poziomem trwałego zagospodarowania gruntów rolnych przejętych do Zasobu WRSP, wynoszącym między 70-72% charakteryzują się oddziały terenowe ANR w Lublinie, Rzeszowie oraz Olsztynie. Grunty pozostające w dalszym ciągu w dyspozycji Zasobu WRSP to 1,954 mln ha, czyli niewiele powyżej 41% ogółu z przejętych [tabela 1, rysunek 2]. Jednocześnie można wskazać, że w kilku oddziałach terenowych udział gruntów pozostających w dalszym ciągu w dyspozycji. Zasobu WRSP znacząco przekracza średni poziom w kraju, wynosi nawet powyżej 50%, co oznacza, że większość z nich dotychczas nie została zagospodarowana w sposób trwały. Oznacza to tym samym, że część gruntów może być zagospodarowana w formie dzierżawy. 6 Kolejnym czynnikiem wpływającym na ilość przejmowanych gruntów były zasoby gruntów znajdujących się w Państwowym Funduszu Ziemi. 7 Sytuacja taka w dużej mierze uwarunkowana jest roszczeniami reprywatyzacyjnymi, które zostały złożone w liczbie 2600 szt. na areał liczący ponad 430 tys. ha wg danych na 2008 rok - http://orka2.sejm.gov.pl/stenointer6.nsf/0/f52ce6ff07b66b06c12574270050f76c/$file/10_aneks_ cz2.pdf, dostęp 15.11.2012 r. - O d p o w i e d ź sekretarza stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi - z upoważnienia ministra - na interpelację posła Stanisława Steca w sprawie obrotu gruntami rolnymi będącymi w dyspozycji Agencji Nieruchomości Rolnych (735). 28

Tabela 1. Grunty przejęte do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa wg stanu na 31.12.2011 r. Wyszczególnienie Grunty przejęte do ZWRSP [tys. ha] Sprzedane Kierunki zagospodarowania gruntów [tys. ha] Przekazane innym podmiotom lub wniesione aportem Pozostające w Zasobie WRSP Sprzedane Struktura kierunków zagospodarowania gruntów [%] Przekazane innym podmiotom lub wniesione aportem Pozostające w Zasobie WRSP OT Warszawa 336 139 26 171 41,3 7,8 50,9 100,0 OT Bydgoszcz 259 100 51 108 38,7 19,6 41,6 100,0 OT Gdańsk 430 233 45 152 54,1 10,5 35,4 100,0 OT Gorzów 357 167 36 154 46,9 10,0 43,1 100,0 OT Lublin 186 113 18 56 60,4 9,6 30,0 100,0 OT Olsztyn 934 482 175 278 51,6 18,7 29,7 100,0 OT Opole 286 130 22 134 45,5 7,6 46,9 100,0 OT Poznań 459 173 49 237 37,7 10,7 51,5 100,0 OT Rzeszów 199 119 25 56 59,5 12,3 28,1 100,0 OT Szczecin 796 348 88 360 43,7 11,0 45,2 100,0 OT Wrocław 496 199 49 248 40,1 9,8 50,1 100,0 Razem 4 740 2 203 583 1 954 46,5 12,3 41,2 100,0 Źródło: Raport z działalności ANR w 2011 r. Razem 29

41,3 38,7 54,1 46,9 60,4 51,6 45,5 37,7 59,5 43,7 40,1 50,9 41,6 35,4 43,1 30,0 29,7 46,9 51,5 28,1 45,2 50,1 Rysunek 1. Powierzchnia gruntów rolnych w ZWRSP [tys. ha; wg stanu na 31.12.2011 r.] 1 000 900 800 700 600 500 400 300 200 100-336 259 430 357 186 934 286 459 199 796 496 Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 1. Rysunek 2. Struktura form zagospodarowania gruntów rolnych w Zasobie WRSP [wg stanu na 31.12.2011 r.] 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 7,8 19,6 10,5 10,0 9,6 175 7,6 10,7 12,3 11,0 9,8 sprzedane przekazane innym podmiotom lub wniesione aportem pozostajace w zasobie Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 1. Sytuacja taka występuje w trzech oddziałach terenowych, tj. we Wrocławiu, Poznaniu i Warszawie. Jednocześnie można wskazać w oparciu o wzajemne relacje między powierzchnią gruntów sprzedanych oraz przekazanych lub wniesionych aportem a tych pozostających w dyspozycji Zasobu WRSP, że po przeszło dwudziestu latach przekształceń własnościowych w rolnictwie, dzierżawa gruntów przeciętnie w Polsce przestała być najczęstszą formą zagospodarowania ziemi popegeerowskiej i/lub peefzetowskiej. W przypadku tylko kilku oddziałów terenowych w dalszym ciągu ta forma zagospodarowania pozostaje w przewadze nad 30

trwałym zagospodarowaniem w postaci sprzedaży gruntów lub ich przekazania innym podmiotom. Sprzedaż gruntów rolnych z Zasobu WRSP Sprzedaż gruntów rolnych na koniec 2011 roku wyniosła 2117,9 tys. ha, z tego większość została sprzedana osobom fizycznym, było to 1707,8 tys. ha, zaś osobom prawnym sprzedano niewiele powyżej 410 tys. ha, czyli odpowiednio 80 i 20% [tabela 2]. Większość gruntów rozdysponowana została w formie sprzedaży do 100 ha UR, było to 1320,9 tys. ha, czyli blisko 2/3 całości, zaś powierzchnia gruntów sprzedanych w grupie obszarowej 100 ha i więcej wynosiła 797 tys. ha, czyli niewiele powyżej 1/3. Osoby prawne zakupiły około 100 tys. ha gruntów rolnych o powierzchni do 100 ha, zaś osoby fizyczne ponad 1,2 mln ha. Jeśli wziąć pod uwagę grupę obszarową liczącą co najmniej 100 ha gruntów rolnych, to w tym przypadku nadal zakupy osób fizycznych były większe niż osób prawnych, bowiem ponad 488 tys. ha sprzedano osobom fizycznym, zaś osobom prawnym niespełna 310 tys. ha. Mając na uwadze porównanie ilości gruntów rolnych zakupionych przez nabywców z uwzględnieniem grup obszarowych, można jednoznacznie wskazać, że przedmiotem zakupów ze strony osób fizycznych były przede wszystkim grunty o obszarze do 100 ha, w przypadku osób prawnych były to grunty o areale powyżej 100 ha. Wynikiem takich preferencji jest to, że osoby fizyczne dotychczas nabyły dwu i półkrotnie więcej gruntów do 100 ha, zaś osoby prawne trzykrotnie nabyły więcej gruntów w grupie obszarowej co najmniej 100 ha. Analiza powierzchni zakupionych gruntów wg grup obszarowych pozwala wskazać, że dużą część z nich zakupiono w grupie obszarowej 20,00-49,99 ha. W tej grupie kupujący nabyli ponad 552 tys. ha, z czego większość przypadała na osoby fizyczne prawie 496 tys. ha, a 56 tys. ha na osoby prawne. Całkowita liczba podmiotów kupujących grunty z Zasobu WRSP na koniec 2011 roku wyniosła 252 621 nabywców [tabela 2]. Wśród kupujących zdecydowanie przeważali nabywcy będący osobami fizycznymi, natomiast osoby prawne występowały zdecydowanie rzadziej. Osoby fizyczne spośród ogółu nabywców stanowiły około 97% [245,3 tys. podmiotów], zatem na osoby prawne przypada tylko 3% kupujących, czyli niewiele powyżej 7 tys. jednostek. Wśród podmiotów kupujących grunty zarówno analizując zjawisko łącznie, lub z wyróżnieniem osób fizycznych albo prawnych - zdecydowana większość z nich kupowała grunty do 100 ha. Odsetek podmiotów kupujących grunty w grupie obszarowej powyżej 100 ha był niewielki i wynosił odpowiednio około 1% [kupujący ogółem], 0,8% [osoby fizyczne] i 0,75% [osoby prawne]. 31

Tabela 2. Realizacja sprzedaży gruntów rolnych z Zasobu WRSP wg grup obszarowych [stan na 31.12.2011 r.] Powierzchnia gruntów [ha] Liczba umów [szt.] Powierzchnia gruntów na 1 umowę Grupa obszarowa W tym: W tym: W tym: [ha] Razem Osoby Razem Osoby Razem Osoby Osoby prawne Osoby prawne fizyczne fizyczne fizyczne Osoby prawne do 1,00 49 027 48 344 683 114 578 113 060 1 518 0,43 0,43 0,45 1,01-1,99 57 768 56 807 961 40 594 39 926 668 1,42 1,42 1,44 2,00-4,99 122 797 119 741 3 056 38 674 37 741 933 3,18 3,17 3,28 5,00-9,99 149 190 143 841 5 349 21 038 20 288 750 7,09 7,09 7,13 10,00-19,99 226 066 214 483 11 583 16 022 15 232 790 14,11 14,08 14,66 20,00-49,99 552 511 495 900 56 611 16 769 15 196 1 573 32,95 32,63 35,99 50,00-99,99 163 537 140 661 22 876 2 320 2 007 313 70,49 70,09 73,09 100,00-499,99 555 557 383 992 171 565 2 307 1 691 616 240,81 227,08 278,51 500,00-999,99 180 814 87 389 93 425 282 139 143 641,18 628,70 653,32 1000,00 i więcej 60 639 16 622 44 017 37 12 25 1 638,89 1 385,17 1 760,68 RAZEM, w tym: 2 117 906 1 707 780 410 126 252 621 245 292 7 329 8,38 6,96 55,96 do 99,99 1 320 896 1 219 777 101 119 249 995 243 450 6 545 5,28 5,01 15,45 100,00 i więcej 797 010 488 003 309 007 2 626 1 842 784 303,51 264,93 394,14 Źródło: Raport ANR 2011 r. 32

Wypadkową z jednej strony powierzchni sprzedanych gruntów, z drugiej strony liczby podmiotów uczestniczących w transakcjach sprzedaży, to znaczy liczby zawieranych umów, jest średnia wielkość pojedynczej transakcji, czyli powierzchnia gruntów przypadająca na jedną umowę. Przeciętna wielkość transakcji ogółem była niewielka, gdyż na jedną zawieraną umowę przypadało 8,4 ha gruntów. Jednocześnie można wskazać na duże zróżnicowanie zjawiska biorąc pod uwagę grupy nabywców, bowiem w grupie osób fizycznych średni obszar przypadający na jedną umowę wynosił poniżej średniej wielkości i kształtował się na poziomie niespełna 7 ha, zaś w przypadku osób prawnych było to niemal 56 ha. Tak więc można zauważyć, że przeciętnie areał gruntów kupowanych przez osoby prawne w przeliczeniu na jedną umowę był ośmiokrotnie większy w porównaniu do areału nabywanego przez osoby fizyczne. Jeśli porównywać w poszczególnych grupach obszarowych powierzchnię gruntów przypadających na jedną umowę, to poczynając dopiero od grupy obszarowej 100 ha i więcej, różnice te pomiędzy podmiotami stają się bardziej zauważalne. Biorąc pod uwagę rozróżnienie kupowanych gruntów na dwie zasadnicze grupy obszarowe, tj. do 100 ha oraz 100 i więcej ha, można mówić o występowaniu istotnych różnic. Różnice te przejawiają się w postaci wielokrotnie większego areału przypadającego na jedną umowę pomiędzy grupą obszarową do 100 ha a grupą 100 ha i więcej. Dzierżawa gruntów rolnych z Zasobu WRSP Powierzchnia gruntów rolnych wydzierżawionych użytkownikom od początków przejęcia gruntów rolnych po byłych PGR oraz PFZ, na koniec 2011 roku wyniosła ponad 4,6 mln ha [tabela 3]. Jest to wielkość znacząco przekraczająca areał ziemi będący obecnie w dyspozycji Zasobu WRSP, który wynosił na koniec 2011 roku 1954 tys. ha. Sytuację tę należy tłumaczyć tym, że część zawartych umów na dzierżawę gruntów albo wygasała, albo była rozwiązywana przed upływem terminu, czyli w konsekwencji część gruntów mogła być ponownie wydzierżawiona kolejnym użytkownikom 8. Zdecydowanie więcej gruntów zostało wydzierżawionych przez osoby fizyczne, było to ponad 2836 tys. ha, czyli około 61%, osoby prawne wydzierżawiły 1,8 mln ha, co stanowi blisko 39% ogółu gruntów wydzierżawionych. Mając na uwadze kryterium obszarowe wydzierżawianych gruntów, można wskazać, że zdecydowanie wśród dzierżaw przeważały grunty wydzierżawiane powyżej 100 ha. Spośród gruntów wydzierżawionych w ilości 4638 tys. ha, ponad 3215 tys. ha zostało wydzierżawione w grupie powyżej 100 ha, zaś 1422 tys. ha w grupie do 100 ha, czyli było to odpowiednio 69% i 31%. Analogicznie można mówić o tej samej tendencji biorąc pod uwagę formy prawne użytkowników wydzierżawiających grunty. W tym przypadku powierzchnie wydzierżawionych gruntów były większe w grupie powyżej 100 ha. Wśród dzierżawców posiadających status osób fizycznych różnice nie były tak duże, bowiem do 100 ha zostało wydzierżawione 1345 tys. ha, zaś powyżej 100 ha było to 1491 tys. ha, czyli więcej tylko o niespełna 11%. Dużo większe różnice wystąpiły wśród dzierżawców posiadających status osób prawnych. W tym przypadku dzierżawcy do 100 ha wydzierżawili niespełna 77 tys. ha, zaś powyżej 100 ha był to areał wynoszący 8 Procesy mobilności gruntów w ramach zawieranych umów dzierżawy szerzej zostały przedstawione przez Bożenę Tańską-Hus w pracy, pt. Dzierżawa jako instrument mobilności gruntów, Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 1, 2010 r. 33

prawie 1725 tys. ha, czyli ponad dwudziestodwukrotnie większy. Można zatem wskazać, że dzierżawcy posiadający status osób prawnych byli głównie zainteresowani dzierżawami o większym areale, co też pozwalało im prowadzić działalność rolniczą w większej skali. Potwierdzeniem tego jest analiza areału wydzierżawionego wg grup obszarowych. Wśród osób fizycznych największy areał wydzierżawionych gruntów przypadał na grupę obszarową [100,00-499,99 ha], było to niewiele powyżej 893 tys. ha. Wśród osób prawnych w grupie obszarowej [500 ha i więcej] zostało wydzierżawionych ponad 1315 tys. ha. Można przyjąć, że liczba zawieranych umów przez dzierżawców, świadczy o ich zainteresowaniu dzierżawą gruntów, czyli w konsekwencji o zgłaszanym popycie na grunty rolne. Całkowita liczba zawartych umów dzierżawy wyniosła 314 052 szt. W zdecydowanej większości umowy zawierane były z osobami fizycznymi, było ich 307 864, zaś osoby prawne zawarły takich umów 6 188 szt. Wskazuje to, na wielokrotnie wyższą liczbę osób fizycznych nad osobami prawnymi przy zawieraniu umów dzierżawy prawie pięćdziesięciokrotnie, jednocześnie pośrednio świadczy o tym, jak duży jest popyt na grunty rolne wśród właścicieli gospodarstw rolnych. Wśród umów dzierżawy dominowały umowy do 100 ha, było ich bowiem 306661 szt., niewielką część stanowiły umowy zawierane na dzierżawę gruntów w grupie obszarowej 100 ha i więcej, gdyż tych było wyłącznie 7 391 szt. O bardzo dużym popycie wśród osób fizycznych na dzierżawę gruntów w mniejszych grupach obszarowo świadczy osiemdziesięciopięciokrotna różnica liczby zawieranych umów w grupie do 100 ha [303 123 umowy osób fizycznych i 3 538 umowy osób prawnych]. Jedynie w przypadku umów dzierżawy w grupie obszarowej [100 ha i więcej] relacje te są bardziej wyrównane o czym świadczy liczba zawartych umów, które były zawarte przez osoby fizyczne w liczbie 4741 szt., a przez osoby prawne w liczbie 2650 szt. Wypadkową, z jednej strony powierzchni gruntów, które zostały wydzierżawione, z drugiej strony liczby zawieranych umów, była średnia powierzchnia gruntów przypadająca na jedną umowę. Przeciętna powierzchnia gruntów przypadających na jedną umowę ogółem wyniosła na koniec 2011 roku 14,77 ha, ale należy podkreślić, że była znacząca zróżnicowana wg osobowości prawnej dzierżawców. W przypadku osób fizycznych była niższa niż przeciętnie o blisko 38%, i wynosiła 9,21 ha. W przypadku osób prawnych wynosiła ponad 291 ha, czyli była wyższa prawie dwudziestokrotnie od przeciętnej ogółem. Ponadto można zauważyć odmienną korelację liczby osób fizycznych i prawnych w stosunku do średniej powierzchni ogółem przypadającej na jedną umowę. W przypadku umów dzierżawy zawieranych przez osoby fizyczne można przyjąć, że średnia powierzchnia ogółem przypadająca na jedną umowę jest niższa od średniej ogółem, natomiast w przypadku osób prawnych relacja ta jest pozytywna, bowiem średnie powierzchnie gruntów dzierżawionych dla osób prawnych są znacząco wyższe niż średnie ogółem. Przeprowadzone analizy pozwalają na wysunięcie wniosków w zakresie zróżnicowania zagospodarowania gruntów rolnych w Polsce, w odniesieniu do form prawnych i kierunków rozdysponowania ziemi rolnej. 34

Tabela 3. Realizacja dzierżawy gruntów rolnych z Zasobu WRSP wg grup obszarowych [stan na 31.12.2011 r.] powierzchnia liczba umów powierzchnia na 1 umowę Grupa obszarowa do 31.12.2011 r. do 31.12.2011 r. do 31.12.2011 r. z tego: z tego: z tego: Grupa obszarowa Razem Razem Razem [ha] Osoby Osoby Osoby Osoby prawne Osoby prawne Osoby prawne fizyczne fizyczne fizyczne do 1,00 70951 70719 232 141992 141550 442 0,50 0,50 0,52 1,01-1,99 84802 84329 473 60673 60385 288 1,40 1,40 1,64 2,00-4,99 144770 143046 1724 46855 46370 485 3,09 3,08 3,55 5,00-9,99 160956 157552 3404 22777 22305 472 7,07 7,06 7,21 10,00-19,99 227183 219582 7601 16361 15848 513 13,89 13,86 14,82 20,00-49,99 416966 389342 27624 13413 12574 839 31,09 30,96 32,92 50,00-99,99 317282 281346 35936 4590 4091 499 69,12 68,77 72,02 100,00-499,99 1301515 893381 408134 5423 3976 1447 240,00 224,69 282,06 500,00-999,99 975239 417536 557703 1408 630 778 692,64 662,76 716,84 1000,00 i więcej 939046 180090 758956 560 135 425 1676,87 1334,00 1785,78 RAZEM 4638710 2836923 1801787 314052 307864 6188 14,77 9,21 291,17 w tym do 99,99 1422910 1345916 76994 306661 303123 3538 4,64 4,44 21,76 100,00 i więcej 3215800 1491007 1724793 7391 4741 2650 435,10 314,49 650,87 Źródło: Raport ANR 2011 r. 35

Wnioski Mając na uwadze wskazany cel artykułu wyróżniono dwie kluczowe formy zagospodarowania mienia przejmowanego przez ANR, w szczególności przejętych gruntów rolnych, mianowicie ich sprzedaż i dzierżawę. Na podstawie przeprowadzonych analiz i otrzymanych wyników można sformułować następujące wnioski: Biorąc pod uwagę fakt, że w 2011 roku doszło do zmiany przepisów prawnych w zakresie zagospodarowania przejętego mienia wskutek czego nastąpiło istotne ich ukierunkowanie na tzw. trwałe zagospodarowanie, można wskazać, że na koniec 2011 roku rzeczywiście większość przejętych gruntów w Polsce była zagospodarowana przez sprzedaż, przy czym występuje regionalne zróżnicowanie tego zjawiska, bowiem w kilku oddziałach terenowych ANR występowała sytuacja, że większość gruntów zagospodarowano w sposób nietrwały, czyli grunty te były przedmiotem dzierżawy [OT Poznań, Warszawa i Wrocław]; W procesach przemian własnościowych i zagospodarowania gruntów rolnych uczestniczyły zarówno osoby fizyczne jak też osoby prawne, przy czym cechą charakterystyczną tych procesów jest to, że osoby fizyczne w porównaniu do osób prawnych, zarówno więcej gruntów zakupiły, jak też wydzierżawiły, co pośrednio wskazuje na duże zainteresowanie rolników indywidualnych powiększaniem swoich gospodarstw rolnych, bowiem jest to jedna z dróg zwiększenia skali produkcji rolniczej i tym samym wzrostu wydajności pracy, a w konsekwencji wzrostu dochodu rolniczego rodziny rolniczej; Rozpatrując zainteresowanie zakupem gruntów rolnych podmiotów uczestniczących w przemianach własnościowych na rynku ziemi rolnej w Polsce można wskazać na istotne różnice pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi, które najlepiej uwidaczniają się w postaci powierzchni sprzedaży lub dzierżawy gruntów w przeliczeniu na jedną umowę. W tym przypadku zarówno przy sprzedaży, jak też przy dzierżawie gruntów umowy zawierane przez osoby prawne dotyczą większej powierzchni w porównaniu do umów zawieranych przez osoby fizyczne. Jednocześnie można wskazać, że różnice te były dużo większe przy transakcjach do 100 ha, bowiem przeciętne umowy osób prawnych stanowiły wielokrotność przeciętnej umowy osób fizycznych. Wśród transakcji powyżej 100 ha w dalszym ciągu przeciętnie umowy osób prawnych były większe niż osób fizycznych, przy czym przy sprzedaży gruntów różnice przyjmowały skalę kilkudziesięciu procent, zaś przy dzierżawie skalę dwukrotności. Reasumując, prawne ukierunkowanie zagospodarowania gruntów będących w dyspozycji ANR na tzw. trwałe zagospodarowanie czyli głównie ich sprzedaż, umożliwia najczęściej wielu rolnikom indywidualnym powiększenie swoich gospodarstw rolnych. W efekcie, w tych jednostkach produkcyjnych dochodzi do poprawy relacji między czynnikami produkcji, wzrostu wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych, a w konsekwencji poprawy ich efektywności, szczególnie w odniesieniu do czynnika pracy. Niestety, choć są to pozytywne kierunki zmian polegające na koncentracji ziemi w większych obszarowo gospodarstwach rolnych, 36

to w aspekcie budowania potencjału konkurencyjnego polskiego rolnictwa na rynku unijnym w dalszym ciągu są to zbyt małe i słabe podmioty gospodarcze. Mając właśnie na uwadze aspekty konkurencyjności polskiego rolnictwa na jednolitym rynku europejskim, w dalszym ciągu istnieje konieczność kształtowania sektora gospodarstw rolnych większych obszarowo, coraz częściej w obecnych realiach gospodarczych gospodarstw o areale około 100 ha UR. Wziąwszy pod uwagę wyniki zagospodarowania gruntów będących w Zasobie WRSP uwidacznia się w tym przypadku relatywnie większa rola dzierżawców nad kupującymi. W większych jednostkach produkcyjnych [około 100 ha UR] efekty skali przybierają na sile, jednocześnie przy relatywnie wysokim udziale tych podmiotów w polskim rolnictwie, w tym przypadku dystans rozwojowy pomiędzy rolnictwem polskim a unijnym uległby znacznemu zmniejszeniu, zaś rolnictwo w ogóle zyskałoby na konkurencyjności. Literatura Lichorowicz A., [2008], Dzierżawa gruntów rolnych, [W]: Prawo rolne. Red. A. Stelmachowski. Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Raport ANR w 2011 roku, Warszawa. Tańska-Hus B. [2010], Dzierżawa jako instrument mobilności gruntów, Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 1. Ustawa 1991 Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, z 19 października 1991 roku [DZ. U. nr 107, poz. 464]. Ustawa 2011 - Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, z 16 września 2011 roku [Dz. U. nr 233, poz. 1382]. Ziętara W. [2006], Dzierżawa jako czynnik przemian w strukturze gospodarstw, EIOGZ, nr 58. 37