Polacy o lustracji * 72% Polaków uwaza, ze wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie sa byli wspólpracownicy Sluzby Bezpieczenstwa, w tym 29%, ze jest ich wielu. Tylko 6% uwaza, ze nie ma ich wcale. * 44% jest zdania, ze sa sposoby, aby jednoznacznie udowodnic, czy ktos byl kiedys wspólpracownikiem Sluzby Bezpieczenstwa, czy tez nie. 35% jest przeciwnego zdania. * 14% Polaków sklonnych jest uznac prawo osób, które byly kiedys wspólpracownikami Sluzby Bezpieczenstwa do zajmowania wysokich stanowisk w panstwie. 76% jest temu przeciwne, w tym 42% zdecydowanie. * Zdecydowana wiekszosc Polaków (od 88% do 77%) uwaza, ze lustracja powinna obejmowac: osoby zajmujace wysokie stanowiska w panstwie, poslów i senatorów, sedziów, urzedników panstwowych np. pracowników ministerstw, prokuratorów, oficerów policji, oficerów wojska. Okolo polowy jest za lustracja takze dziennikarzy (53%) i nauczycieli (46%). Warszawa, styczen 1997 r.
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowan zamieszczanych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania zródla. Jednym z tych problemów, które nie znalazly dotad w Polsce rozwiazania i nieodmiennie od kilku lat wywoluja spory jest problem lustracji. Nadzwyczajna Komisja Sejmowa konczy prace nad ustawa lustracyjna, a pod koniec ubieglego roku grupa dziennikarzy wystapila do Komisji z propozycja objecia lustracja takze ich srodowiska. Wydarzenia te staly sie okazja do ponownego zbadania przez Osrodek Badania Opinii Publicznej pogladów Polaków na kwestie lustracji 1. Zadalismy naszym respondentom w grudniu ubieglego roku cztery pytania, trzy z nich wczesniej juz wystepowaly w naszych badaniach. Nowe pytanie dotyczy grup zawodowych, które powinny szczególnie podlegac lustracji. Zdecydowana wiekszosc Polaków (72%) uwaza, ze wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie sa byli wspólpracownicy Sluzby Bezpieczenstwa. Dwie piate tej wiekszosci (czyli 29% calosci) uwaza, ze na wysokich stanowiskach w panstwie jest wielu wspólpracowników SB, trzy piate zas (43% calosci) uwaza, ze sa ale nieliczni. Tylko 6% naszych respondentów jest zdania, ze bylych wspólpracowników SB nie ma wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie, a 22% nie wyrazilo swej opinii na ten temat. Miedzy czerwcem 1994 roku a styczniem 1996 roku odsetek osób uwazajacych, ze na wysokich stanowiskach w panstwie jest wielu bylych wspólpracowników SB zmalal o 6 punktów procentowych. W grudniu 1996 podskoczyl znowu o 7 punktów (patrz wykres). Ten zwrot jest najprawdopodobniej zwiazany z afera Oleksego i dyskusja jaka w zwiazku z tym przetoczyla sie przez srodowiska opiniotwórcze w Polsce. Jak Pan(i) sadzi, czy wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie sa byli wspólpracownicy Sluzby Bezpieczenstwa? VI 94 VI 95 I 96 XII 96 1. tak, wielu 28% 23% 22% 29% 2. tak, ale nieliczni 42% 43% 47% 43% 3. nie 5% 7% 8% 6% 4. trudno powiedziec 25% 27% 23% 22% 1 Sondaz Osrodka Badania Opinii Publicznej z 7-10 grudnia 1996 roku. Zbadano 1056 losowo dobranych osób od 16 roku zycia. Dopuszczalny blad dla takiej wielkosci próby nie przekracza +/-3% przy wiarygodnosci oszacowania równej 95%. 2
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. Jak Pan(i) sadzi, czy wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie sa byli wspólpracownicy Sluzby Bezpieczenstwa? 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 47% 43% 42% 43% 29% 28% 23% 22% 1. tak, wielu 2. tak, ale nieliczni VI 94 VI 95 I 96 XII 96 27% 23% 25% 5% 7%8% 6% 22% 3. nie 4. trudno powiedziec OBOP Najczesciej sklonni sa uwazac, ze wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie nie ma bylych wspólpracowników SB: zwolennicy Sojuszu Lewicy Demokratycznej (13%), osoby, które nie ukonczyly 19 roku zycia (11%), osoby z wyksztalceniem podstawowym (10%), uczniowie i studenci (9%), bezrobotni (9%), osoby o pogladach lewicowych (9%), oraz osoby nie majace wyrobionego zdania na temat oceny stanu polskiej gospodarki (10%) i kierunku biegu spraw w Polsce (9%). Poglad o tym, ze nie ma wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie bylych wspólpracowników SB, najrzadziej pojawia sie wsród kierowników i specjalistów (0%), prywatnych przedsiebiorców (1%), osób z wyzszym wyksztalceniem (2%), osób miedzy 40 a 49 rokiem zycia (2%), oraz zwolenników Unii Wolnosci (2%). Charakterystyczne, ze odsetek kierowników i specjalistów (0%) oraz osób z wyzszym wyksztalceniem (2%) w badaniach styczniowych byl identyczny, choc wtedy w calej populacji bylo nieco wiecej (8%) niz w grudniu (6%) osób nie wierzacych w obecnosc wspólpracowników SB na wysokich stanowiskach w panstwie. 3
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. Najmocniej przekonane o obecnosci wielu wspólpracowników SB na wysokich stanowiskach w panstwie sa osoby miedzy 40 a 49 rokiem zycia (38%) oraz miedzy 50 a 59 (35%), prywatni przedsiebiorcy (42%), pracownicy szeregowi (36%), osoby zle oceniajace kierunek biegu spraw w kraju (38%), osoby widzace stan gospodarki jako kryzysowy (35%), zwolennicy AW S (51%) i ROP (46%), osoby o pogladach prawicowych (48%) i centroprawicowych (35%) oraz osoby zle oceniajace dzialalnosc rzadu, premiera i prezydenta (40%, 49% i 46%), a takze ci, którzy uznali miniony rok za zly dla siebie i dla kraju oraz mieli zle prognozy na rok przyszly. Szukajac wspólnego mianownika mozna zaryzykowac twierdzenie, ze opinia o tym, ze nie ma wspólpracowników SB na wysokich stanowiskach w panstwie najrzadziej pojawia sie wsród tych osób, po których mozna sie spodziewac, ze posiadaja najwieksza wiedze na ten temat. Wyjatek stanowia sympatycy SLD i osoby o pogladach lewicowych. Poglad zas, ze na wysokich stanowiskach w panstwie jest wielu wspólpracowników SB zdarza sie najczesciej, choc nie wylacznie, w grupach osób ogólnie niezadowolonych. Niektóre kategorie respondentów, choc czesto dostrzegaja w ogóle obecnosc wspólpracowników SB na wysokich stanowiskach w panstwie, to rzadziej niz inne kategorie oceniaja ich liczbe na wielu. Tak jest w wypadku zwolenników Unii Wolnosci i osób, które w wyborach prezydenckich glosowaly na Jacka Kuronia. * Niespelna polowa Polaków (44%) uwaza, ze sa sposoby jednoznacznego udowodnienia, czy ktos byl kiedys wspólpracownikiem Sluzby Bezpieczenstwa. Odsetek ten od stycznia 1996 roku zmalal o 7 punktów procentowych. Najprawdopodobniej ten spadek równiez jest zwiazany ze sprawa Oleksego, z niemozliwoscia wyjasnienia do konca najistotniejszych faktów w tej sprawie, mimo tak szerokiego zaangazowania opinii publicznej i wielu instytucji panstwowych. Przeciwnego zdania, ze nie ma takich sposobów, jest 35% Polaków - o 6 punktów wiecej niz w styczniu. 21% nie ma zdania w tej kwestii. Czy, Pana(i) zdaniem sa sposoby, aby jednoznacznie udowodnic, czy ktos byl kiedys wspólpracownikiem Sluzby Bezpieczenstwa, czy tez nie? VI 94 I 96 XII 96 1. zdecydowanie tak 18% 49% 16% 51% 13% 2. raczej tak 31% 35% 31% 3. raczej nie 22% 30% 23% 29% 28% 4. zdecydowanie nie 8% 6% 7% 44% 35% 5. trudno powiedziec 21% 20% 21% 4
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. * Zdecydowana wiekszosc badanych (76%) jest przeciwna prawu osób, które byly kiedys wspólpracownikami Sluzby Bezpieczenstwa do zajmowania wysokich stanowisk w panstwie. Z niewielkim wahnieciem podobny wynik utrzymuje sie od czerwca 1994 roku kiedy to po raz pierwszy zadalismy tak sformulowane pytanie (patrz tabela). Czy, Pana(i) zdaniem, osoby, które byly kiedys wspólpracownikami Sluzby Bezpieczenstwa powinny miec dzis prawo zajmowania wysokich stanowisk w panstwie? VI 94 VI 95 I 96 XII 96 1. zdecydowanie tak 5% 15% 3% 13% 3% 12% 5% 2. raczej tak 10% 10% 9% 9% 3. raczej nie 32% 74% 34% 74% 31% 79% 34% 4. zdecydowanie nie 42% 40% 48% 42% 14% 76% 5. trudno powiedziec 11% 13% 9% 10% Wczesniej (1992 i 1993) zapytalismy kilka razy o ten sam problem, nieco inaczej - negatywnie - formulujac pytanie. Wtedy równiez zdecydowana wiekszosc wypowiadala sie, ze dawni agenci (konfidenci) UB i SB powinni miec zabronione zajmowanie wyzszych stanowisk panstwowych i pelnienie funkcji publicznych (tabelka). Czy uwaza Pan(i), ze dawni agenci (konfidenci) UB i SB powinni miec zabronione zajmowanie wyzszych stanowisk panstwowych i pelnienie funkcji publicznych? 6 VI 92 29-30 VI 92 VI 93 1. tak 70% 71% 66% 2. nie 17% 17% 16% 3. trudno powiedziec 13% 12% 18% Odpowiedz tak uzyskiwala wtedy odsetek mniejszy o pare punktów procentowych, niz równowazna tresciowo odpowiedz nie w najnowszych badaniach. Tym niemniej wskaznik stanowiacy róznice miedzy odpowiedziami pozytywnymi i negatywnymi pokazuje, ze nie biorac pod uwage kategorii trudno powiedziec wyniki z lat 1992-1993 zblizaja sie do wyników z lat 1994-1996 (ilustruje to wykres na nastepnej stronie). Od 1994 roku tolerancja dla bylych wspólpracowników SB powoli malala, by znowu nieznacznie wzrosnac w tym roku, jak sie wydaje 5
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. w skutek oswojenia sie spoleczenstwa, w wyniku sprawy Oleksego, z obecnoscia róznych sluzb i agentów na wysokich stanowiskach w panstwie. Porównanie dwóch pytan (na wykresie wskaznik bedacy róznica miedzy odpowiedziami nie i tak w pytaniu 1 oraz miedzy tak i nie w pytaniu 2): 1. Czy, Pana(i) zdaniem, osoby, które byly kiedys wspólpracownikami Sluzby Bezpieczenstwa powinny miec dzis prawo zajmowania wysokich stanowisk w panstwie? (1994-1996) 2. Czy uwaza Pan(i), ze dawni agenci (konfidenci) UB i SB powinni miec zabronione zajmowanie wyzszych stanowisk panstwowych i pelnienie funkcji publicznych? (1992-1993) Dane w punktach procentowych. wskaznik - pyt 2 (odp 1 - odp 2) wskaznik - pyt 1 (odp 2 - odp 1) 60 58 56 54 52 50 48 46 44 42 40 53 54 50 49 51 57 52 6 VI 92 29-30 VI 92 VI 93 VI 94 VI 95 I 96 XII 96 OBOP Najbardziej tolerancyjne w stosunku do bylych wspólpracowników SB sa osoby o pogladach lewicowych (24% z nich popiera prawo bylych wspólpracowników SB do zajmowania wysokich stanowisk w panstwie), ponadto osoby nie praktykujace (23%), rolnicy (22%), osoby, które nie skonczyly 19 roku zycia (18%), wyborcy Sojuszu Lewicy Demokratycznej (19%), osoby dobrze oceniajace dzialalnosc rzadu (19%) oraz wyborcy Aleksandra Kwasniewskiego (19%). Najmniej sklonni zgodzic sie na obecnosc bylych agentów w strukturach panstwa sa wyborcy AW S (90%), Unii Wolnosci (88%) i Unii Pracy (83%), osoby o pogladach centroprawicowych (89%) i prawicowych (86%), osoby zle oceniajace rzad (83%), premiera (87%) i prezydenta (83%), prywatni przedsiebiorcy (86%) i robotnicy (82%), mieszkancy miast 6
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. powyzej 100 tys. (82%), osoby z wyzszym wyksztalceniem (82%) oraz osoby miedzy 30 a 39 rokiem zycia (82%). * W zwiazku ze skierowana do Nadzwyczajnej Komisji Sejmowej inicjatywa grupy dziennikarzy, aby lustracji podlegalo takze ich srodowisko, OBOP zapytal w grudniu ubieglego roku swoich respondentów Jakie grupy zawodowe powinny szczególnie podlegac lustracji?. Wymienilismy w przypadkowej kolejnosc dziewiec grup zawodowych, które w róznych projektach i dyskusjach byly brane pod uwage jako wymagajace lustracji. We wszystkich zaproponowanych przez nas kategoriach przewage osiagnely odpowiedzi uznajace celowosc przeprowadzenia lustracji w stosunku do przedstawicieli tych grup zawodowych. Przy czym w wiekszosci przypadków byla to przewaga bardzo zdecydowana. Najczesciej nasi respondenci dostrzegali potrzebe zlustrowania osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie (88% odpowiedzi pozytywnych) oraz poslów i senatorów (87%). W nastepnej kolejnosci: sedziowie (85%), urzednicy panstwowi np. pracownicy ministerstw (85%), prokuratorzy (84%), oficerowie policji (82%), oficerowie wojska (77%), dziennikarze (53%) i nauczyciele (46%). Tylko w wypadku tych dwóch ostatnich grup zawodowych odpowiedzi pozytywne przewazaja nieznacznie nad negatywnymi (patrz wykres), przy czym w wypadku nauczycieli nalezy mówic o równowadze opinii, bo róznica miesci sie w granicy bledu. W pozostalych przypadkach róznica jest na tyle duza, ze mozna mówic o zdecydowanej woli spolecznej poddania lustracji osób z tych grup zawodowych. Jakie grupy zawodowe powinny szczególnie podlegac lustracji? tak nie wskaznik - czyli róznica tak - nie trudno powiedziec osoby zajmujace wysokie stanowiska w panstwie 88% 6% 82 7% poslowie i senatorowie 87% 7% 80 6% sedziowie 85% 7% 78 8% urzednicy panstwowi np. pracownicy ministerstw 85% 8% 77 7% prokuratorzy 84% 8% 76 8% oficerowie policji 82% 10% 72 8% oficerowie wojska 77% 14% 63 9% 7
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. dziennikarze 53% 35% 18 12% nauczyciele 46% 43% 3 11% Jakie grupy zawodowe powinny szczególnie podlegac lustracj Wskaznik, czyli róznica miedzy odpowiedziami "tak" i "nie": (dane w punktach procentowych) 90 80 70 osoby zajmujace wysokie stanowiska w panstwie poslowie i senatorowie sedziowie urzednicy panstwowi np. pracownicy ministerstw prokuratorzy oficerowie policji oficerowie wojska dziennikarze nauczyciele 60 50 40 30 20 10 0 OBOP * 1. osoby zajmujace wysokie stanowiska w panstwie, 2. poslowie i senatorowie, 3. sedziowie, 4. urzednicy panstwowi np. pracownicy ministerstw, 5. prokuratorzy, 6. oficerowie policji, 7. oficerowie wojska, 8. dziennikarze, 9. nauczyciele Odpowiedzi pozytywne ( tak ) wymienionych ponizej grup spoleczno-zawodowych na pytanie: Jakie (z wymienionych powyzej) grupy zawodowe powinny szczególnie podlegac lustracji? (dane w proc.) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. ogólem 88 87 85 85 84 82 77 53 46 1. kierownicy, specjalisci 85 85 91 78 90 85 72 39 36 2. prywatni przedsiebiorcy 79 84 79 84 73 74 79 51 40 3. rolnicy 84 81 82 85 79 78 79 66 57 4. robotnicy 87 88 85 86 82 79 77 53 47 5. pracownicy szeregowi 92 88 91 89 91 88 78 53 41 6. gospodynie domowe 89 87 83 87 86 87 85 62 56 7. emeryci i rencisci 89 87 86 85 86 84 80 58 50 8
OBOP Sp. z o.o., Polacy o lustracji, sondaz z 7-10 grudnia 1996 r. 8. uczniowie i studenci 81 79 74 78 73 74 71 38 38 9. bezrobotni 90 90 86 88 87 83 76 60 49 Z powyzszej tabelki widac, ze grupa spoleczno-zawodowa, której poglady na temat potrzeby zlustrowania wymienionych przez nas grup zawodowych, sa najbardziej zróznicowane, jest grupa kierowników i specjalistów. Róznica miedzy najbardziej radykalnym postulatem lustracyjnym (w odniesieniu do sedziów - 91%), a najbardziej lagodnym (w odniesieniu do nauczycieli 36%) wynosi 55 punktów procentowych. Zblizona róznica wystapila u pracowników szeregowych - 51 punktów procentowych. Najmniejsza róznice miedzy skrajnymi ocenami (urzednicy panstwowi 85% - nauczyciele 57%), wynoszaca 28 punktów procentowych znajdujemy u rolników, niewiele tez róznicuja emeryci i rencisci - 39 punktów procentowych. Róznicowanie ocen moze byc skutkiem bardziej refleksyjnego wyboru, opartego na posiadaniu w tej sprawie przemyslen i pogladów. * Mozna na koniec ogólnie powiedziec, ze pewne trendy, które wystepowaly w odpowiedziach na trzy pierwsze pytania, zostaly w tym roku odwrócone najprawdopodobniej w wyniku sprawy Oleksego. Od pierwszego naszego pomiaru w czerwcu 1994 roku nieznacznie spadalo przekonanie o tym, ze wsród osób zajmujacych wysokie stanowiska w panstwie sa byli wspólpracownicy Sluzby Bezpieczenstwa. W tym roku to przekonanie znowu wzroslo. Wyrazane od 1994 roku przekonanie polowy spoleczenstwa, ze sa sposoby, aby jednoznacznie udowodnic, czy ktos byl wspólpracownikiem SB, zmalalo od stycznia tego roku do 44%. Wzrastajace od 1994 roku przekonanie, ze osoby, które byly kiedys wspólpracownikami SB nie powinny miec dzis prawa zajmowania wysokich stanowisk w panstwie, w tym roku nieznacznie spadlo (róznica miedzy pozytywnym i negatywnymi odpowiedziami spadla o piec punków procentowych). Zdecydowana wiekszosc spoleczenstwa opowiada sie za tym, aby lustracja obejmowala: osoby zajmujace wysokie stanowiska w panstwie, poslów i senatorów, sedziów, urzedników panstwowych np. pracowników ministerstw, prokuratorów, oficerów policji, oficerów wojska. Nieduza wiekszosc chcialaby zlustrowac takze dziennikarzy i nauczycieli. 9