Mikrostruktura nieimpregnowanych i impregnowanych nici retrakcyjnych*

PROTET. STOMATOL., 2008, LVIII, 2, 129-136 Mikrostruktura nieimpregnowanych i impregnowanych nici retrakcyjnych* Microstructure of non-impregnated and impregnated retraction cords Nowakowska Danuta 1, Galewski Zbigniew 2 1 Z Zakładu Materiałoznawstwa p.o. Kierownika: dr n. med. D. Nowakowska 2 Z Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek prof. nadzw. 2 Z Wydziału Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego HASŁA INDEKSOWE: retrakcja dziąsła, nici retrakcyjne, roztwory retrakcyjne KEY WORDS: gingival retraction, retraction cords, gingival retraction fluids Streszczenie Cel pracy. Ocena mikrostruktury różnych typów nieimpregnowanych i impregnowanych nici retrakcyjnych oraz jej implikacje kliniczne. Materiał i metody. Badaniu poddano 2 grupy nici retrakcyjnych: 21 nieimpregnowanych i 18 impregnowanych różnymi środkami chemicznymi. Ogółem przebadano 39 nici najczęściej używanych przez polskich lekarzy stomatologów wg własnych badań ankietowych przeprowadzonych w 2004 roku; w tym: 10 skręcanych, 20 plecionych i 9 dzianych. Ich strukturę wewnętrzną i powierzchnię oceniano na podstawie zdjęć fragmentów nici wykonanych za pomocą mikroskopu optycznego Olympus BX 60 i kamery cyfrowej JVC TK 1280 E połączonej bezpośrednio z kamerą ELSA z kartą graficzną Pentium Computer i Extra Analogus Camera Olympus PM-C35Dx. W celu uzyskania dobrego kontrastu zastosowano powiększenie 100x w świetle spolaryzowanym przechodzącym. Wyniki. Analiza wykonanych zdjęć wykazała, że mikrostruktura nici skręcanych i plecionych zarówno nieimpregnowanych jak i impregnowanych jest podobna. Włókna nici są położone blisko siebie, a przestrzenie Summary Aim of the study. It was aimed to evaluate the microstructure of various types of impregnated and non- -impregnated retraction cords and its clinical implications. Materials and methods. The study comprised two groups of retraction cords (21 non-impregnated and 18 impregnated) with different chemical agents. Altogether 39 (10 twisted, 20 braided and 9 knitted) cords, most commonly used by Polish dentists, were surveyed according to the results of our own study conveyed in 2004. The internal structure and surface of the cords were assayed on the basis of obtained specimens using optical microscope Olympus BX 60 and digital camera JVC TK 1280 E connected with camera ELSA (graphic cart Pentium Computer) and Extra Analogues Camera Olympus PM-C35Dx. To achieve a proper contrast, specimens were photographed at a magnification of x 100 in polarized light. Results. The analysis of photos showed that the microstructure of twisted and braided cords, both non-impregnated and impregnated, is very much alike. Cord fibers are located very close to each other with very *Praca wygłoszona podczas XXIV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Protetyki PTS, Gdańsk, 13-14 października 2006 roku. 129

D. Nowakowska, Z. Galewski pomiędzy nimi mało widoczne. Natomiast w strukturze nieimpregnowanych nici dzianych występują liczne, luźno przeplatające się pętle włókien, a pomiędzy nimi wolne przestrzenie. Środek impregnujący w formie kryształków był widoczny wyraźnie w strukturze nici skręcanych impregnowanych 25% chlorkiem glinu. Na powierzchniach i we wnętrzu większości badanych nici retrakcyjnych, niezależnie od ich budowy, widoczne były liczne strzępki nici. Wnioski. 1. Ponieważ nieimpregnowane i impregnowane nici retrakcyjne niezależnie od struktury i materiału, mają tendencję do strzępienia, należy płukać rowek dziąsłowy po ich aplikacji. Staranne płukanie rowka dziąsłowego jest również wskazane ze względu na konieczność usunięcia leków użytych do impregnacji nici. 2. W przyszłości należałoby oczekiwać wprowadzenia nowych bardziej biozgodnych włókien lub innych materiałów retrakcyjnych, przyczyniłoby się to do podniesienia bezpieczeństwa zarządzania tkankami miękkimi, co stanowi jeden z warunków osiągnięcia sukcesu w stomatologicznym leczeniu odtwórczym. small spaces between them. However, there are numerous fiber slopes in the structure of knitted cords with empty spaces between them. Impregnation agent in the form of aluminum chloride crystals was seen only in the structure of twisted cords impregnated with 25% aluminum chloride. Numerous fraying ends were seen inside and on the surface of the majority of retraction cords, regardless of their structure. Conclusions. 1. In view of the fact that non-impregnated and impregnated, twisted and braided cords show a tendency towards fraying, regardless of their structure and material, gingival sulcus should be thoroughly rinsed after cord application. Careful rinsing of gingival sulcus is recommended because of the necessity to remove medicaments used for cord impregnation. 2. The introduction of new and more biocompatible retraction fibers or other materials, expected in the near future, should significantly enhance the safety of soft tissue management that is essential for successful restorative dentistry. Wprowadzenie Retrakcja dziąsła brzeżnego ma na celu zwiększenie precyzji zabiegów klinicznych, co przyczynia się do osiągnięcia wysokiej jakości rekonstrukcji stomatologicznych wykonywanych bezpośrednio w jamie ustnej pacjenta jak i w warunkach laboratoryjnych. W praktyce retrakcja może być zrealizowana w różny sposób, między innymi z zastosowaniem systemów nici retrakcyjnych lub innych materiałów, przy czym ta pierwsza metoda, jak wykazały badania ankietowe wśród stomatologów różnych specjalności, jest najbardziej popularna (1, 2, 3, 4, 5, 6). Specjalne komercyjne nici retrakcyjne wytwarzane z surowców naturalnych (bawełna), syntetycznych (poliester) lub mieszanych (bawełna/poliester) mogą być nieimpregnowane (suche) i łączone w warunkach klinicznych ex tempore z różnymi lekami zwiększającymi efekt retrakcji lub impregnowane przez wytwórcę tymi środkami (7, 8, 9). Nici retrakcyjne zbudowane są z wielu drobnowłókienkowych pasm, których sposób połączenia zmieniał się; początkowo wytwarzano wyłącznie nici skręcane, później plecione a następnie dziane, tak że obecnie lekarz stomatolog ma do dyspozycji wszystkie typy nici. Pożądane jest, aby nici retrakcyjne były przede wszystkim biozgodne z tkankami przyzębia brzeżnego i zębów oraz wykazywały klinicznie satysfakcjonujące właściwości fizyko-chemiczne. Nie powinny więc uwalniać do środowiska szczeliny dziąsłowej żadnych fragmentów ani resztek, na co zwrócił uwagę Jokstad oceniając nici retrakcyjne w warunkach klinicznych (10). Wśród badań laboratoryjnych jedynie Ferrari i wsp. porównali strukturę syntetycznego polimerowego materiału retrakcyjnego Merocel z nieimpregnowaną nicią skręcaną (11). Spostrzeżenia te zainspirowały autorów do dokonania wstępnej oceny powierzchni i struktury wewnętrznej różnego typu nici retrakcyjnych (12). Cel pracy Ocena mikrostruktury wybranych nieimpregnowanych i impregnowanych nici retrakcyjnych stosowanych podczas zabiegu retrakcji dziąsła brzeżnego. 130 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2

Nici retrakcyjne Materiał i metody Badaniu poddano 39 nici retrakcyjnych wskazanych przez polskich lekarzy stomatologów podczas własnych badań ankietowych przeprowadzonych w 2004 roku; w tym 10 skręcanych, 20 plecionych i 9 dzianych o różnej grubości. Nici te podzielono 2 grupy: nici nieimpregnowane (suche), których było 21, oraz nici impregnowane przez producentów różnymi środkami chemicznymi, w liczbie 18. Ogółem oceniono 5 zestawów nici nieimpregnowanych: Retracto Twisted (Roeko), Retracto Braided (Roeko), Sil Trax Plain (Pascal), Ultrapak (Ultradent), Septofil (Septodont) oraz 5 zestawów nici impregnowanych: Racestypine nić (Septodont), Retracto Twisted Impregnated (Roeko), Retracto Braided Impregnated (Roeko), Sil Trax plus (Pascal) i Sil Trax AS (Pascal). Charakterystykę właściwości fizycznych i fizyko-chemicznych badanych nici przedstawiono w tabelach I i II. Z każdej nici odcięto po 3 fragmenty o długości 3 cm każdy i w ten sposób uzyskano 117 próbek do badań, które kolejno umieszczano między płytkami mikroskopu optycznego Olympus BX 60. Zastosowano powiększenie 100x oraz światło spolaryzowane przechodzące w celu uzyskania dobrego kontrastu. Zdjęcia struktury badanych nici wykonano za pomocą kamery cyfrowej JVC TK 1280 E, połączonej bezpośrednio z kamerą ELSA z kartą graficzną Pentium Computer oraz Extra Analogus Camera Olympus PM-C35Dx. Następnie dokonano oceny wizualnej uzyskanych zdjęć próbek nici. Badania wykonano na bazie aparatury Wydziału Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego. T a b e l a I. Charakterystyka badanych nieimpregnowanych nici retrakcyjnych System nici Wytwórca Typ Materiał Grubość Retracto Twisted Roeko skręcany poliester 0, 1, 2, 3 Retracto Braided Roeko pleciony poliester 0, 1, 2, 3 Sil-Trax Plain Pascal pleciony bawełna 7, 8, 9, 10 Ultrapak Ultradent dziany bawełna # 00, #0, #1, #2, #3 Septofil Septodont dziany bawełna 0,5 mm, 0,6 mm, 0,8 mm, 1,0 mm T a b e l a I I. Charakterystyka badanych impregnowanych nici retrakcyjnych System nici Wytwórca Typ Materiał Grubość Środek impregnujący Racestypine Nić Retracto Twisted Impregnated Retracto Braided Impregnated Sil-Trax plus Braided Sil Trax AS Braided Septodont skręcany bawełna/ poliester 0,6 mm 0,8 mm 25% chlorek glinu Roeko skręcany poliester 0, 1, 2, 3 10% chlorek glinu Roeko pleciony poliester 0, 1, 2, 3 10% chlorek glinu Pascal pleciony bawełna 7, 8, 9, 10 epinefryna + siarczan cynku Pascal pleciony bawełna 7, 8, 9, 10 siarczan glinu PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2 131

D. Nowakowska, Z. Galewski Wyniki Mikrostrukturę badanych nieimpregnowanych nici retrakcyjnych przedstawiono na rycinach 1a-e. Analiza zdjęć różnej grubości nici poliestrowych skręcanych Retracto Twisted (ryc. 1a) i plecionych Retracto Braided (ryc. 1b) oraz bawełnianych plecionych Sil Trax Plain (ryc. 1c) wykazała, że ich budowa jest zwarta, pasma włókien nici są ciasno ułożone, a pomiędzy nimi nie ma wolnych przestrzeni. Na powierzchniach tych nici oraz wewnątrz ich struktury widoczne są liczne drobne fragmenty włókien niezależnie od materiału, z którego zostały wykonane, oraz typu nici. Z kolei badanie zdjęć nici bawełnianych dzianych Ultrapak (rys. 1d) i Septofil (ryc. 1e) uwidoczniło luźne ułożenie pasm włókien wewnątrz nici oraz liczne wolne przestrzenie pomiędzy przeplatającymi się pasmami. Powierzchnie tych nici i ich wnętrza różnią się tendencją do strzępienia. Zdjęcia nici dzianych bawełnianych Ultrapak wszystkich grubości uwidoczniły dużą liczbę strzępków włókien nici na ich powierzchniach i we wnętrzu, natomiast dziane bawełniane nici Septofil wykazały najmniejszą ten- Ryc. 1. Nici retrakcyjne nieimpregnowane w powiększeniu 100x: a) nić skręcana poliestrowa Retracto Twisted 3, b) nić pleciona poliestrowa Retracto Braided 2, c) nić pleciona bawełniana Sil Trax Plain 7, d) nić dziana bawełniana Ultrapak #2, e) nić dziana bawełniana Septofil 1 mm. 132 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2

Nici retrakcyjne Ryc. 2. Nici retrakcyjne impregnowane w powiększeniu 100x: a) nić skręcana bawełniano-poliestrowa Racestypine cienka impregnowana 25% chlorkiem glinu, b) nić skręcana poliestrowa Retracto Twisted 2 impregnowana 10% chlorkiem glinu, c) nić pleciona poliestrowa Retracto Braided 3 impregnowana 10% chlorkiem glinu, d) nić pleciona bawełniana Sil Trax plus 9 impregnowana epinefryną i siarczanem cynku, e) nić pleciona bawełniana Sil Trax AS 8 impregnowana siarczanem glinu. dencję do strzępienia spośród ocenianych nici. Strukturę wewnętrzną i powierzchnię nici impregnowanych różnymi środkami chemicznymi pokazano na rycinach 2a-e. Na wszystkich zdjęciach obrazujących nici mieszane poliestrowo-bawełniane, poliestrowe i bawełniane o typie skręcanym i plecionym widoczne jest zwarte ułożenie pasm włókien oraz liczne fragmenty włókien nici na ich powierzchniach i we wnętrzu struktury nici. W przypadku nici Racestypine nasączonych 25% AlCl 3 środek impregnujący wypełnia całą ich mikrostrukturę. Na zdjęciu widoczne są stosunkowo duże kryształki tego związku, które znajdują się też na strzępkach włókien nici oraz uwalniają się z niej (ryc. 2a). Pojedyncze kryształki chlorku glinu w stężeniu 10% są też widoczne w strukturze i na powierzchni impregnowanych nici poliestrowych; skręcanych Retracto Twisted (ryc. 2b) i plecionych Retracto Braided (ryc. 2c). Natomiast w próbkach nici plecionych bawełnianych Sil Trax plus (ryc. 2d) i Sil Trax AS (ryc. 2e) nasączonych odpowiednio epinefryną z siarczanem cynku oraz siarczanem glinu, związki te nie są widoczne w strukturze nici. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2 133

D. Nowakowska, Z. Galewski Dyskusja Nici retrakcyjne zalicza się do mechanicznych środków używanych do czasowego przemieszczenia dziąsła brzeżnego i wpływających na uzyskanie hemostazy w szczelinie dziąsłowej przez zmniejszenie przepływu krwi w mikronaczyniach przyzębia, a jeżeli są impregnowane lekami retrakcyjnymi powodują również przejściowe obkurczenie tkanek dziąsła i wspomagają zachowanie suchości we wnętrzu szczeliny. Wprowadzone do rowka dziąsłowego przez kilka minut znajdują się w bezpośrednim kontakcie z jego nabłonkiem oraz z powierzchnią opracowanej zębiny. Idealne nici retrakcyjne powinny więc być przede wszystkim wykonane z biologicznie obojętnych materiałów, a w przypadku impregnacji, nasączane środkami chemicznymi biozgodnymi z tkankami dziąsła i zębów. Z punktu widzenia klinicznego powinny charakteryzować się cechami, które wymienił Jokstad, takimi jak: łatwość umieszczenia w rowku dziąsłowym, niewielkie strzępienie, skuteczność odsunięcia tkanek dziąsła, a po wyjęciu, brak krwawienia i suchość w rowku dziąsłowym (10). Natomiast pod względem materiałowym muszą odpowiadać określonym kryteriom: powinny być wykonane z nie/lub mało strzępiącego surowca naturalnego lub syntetycznego, wykazywać specyficzną strukturę, grubość i barwę (13, 14) oraz być dostępne w formie nieimpregnowanej lub impregnowane roztworami retrakcyjnymi o ściśle określonym składzie i stężeniu (9, 15). Przedstawione badania nici retrakcyjnych wykonane in vitro mają na celu uwidocznienie wewnętrznej budowy i powierzchni 10 najczęściej stosowanych przez polskich stomatologów systemów nici: 5 nieimpregnowanych i 5 impregnowanych. Zastosowane w mikroskopie optycznym Olympus BX 60 powiększenie 100x i użycie światła przechodzącego spolaryzowanego zapewniło uzyskanie dobrego kontrastu podczas wykonywania zdjęć kamerą cyfrową o wysokiej rozdzielczości. Analiza uzyskanych zdjęć wykazała, że budowa wewnętrzna nici odpowiada ich typowi podanemu przez producenta. Rodzaje nici wyraźnie różnią się zwartością struktury, co potwierdza różne ich możliwości absorbcji roztworów retrakcyjnych, zaobserwowane przez Csempesza i wsp. (8). Niepokój może budzić jednak udowodniona w niniejszym badaniu duża tendencja do strzępienia większości badanych nici retrakcyjnych, zarówno nieimpregnowanych jak i impregnowanych. W ocenie wizualnej nie znaleziono istotnych różnic w strzępieniu w zależności od rodzaju materiału ani typu nici. Jedynie nici bawełniane dziane Septofil wykazywały nieco mniej wolnych fragmentów włókien nici na ich powierzchniach oraz we wnętrzu, co prawdopodobnie zostało osiągnięte przez proces ich barwienia w końcowej fazie wytwarzania (16). Znaczne strzępienie ocenianych nici może być jedną z przyczyn opisanych wcześniej w piśmiennictwie następowych recesji dziąsła brzeżnego (17, 18, 19). Ponadto sam zabieg umieszczania i usuwania nici retrakcyjnych może spowodować pozostawienie ich fragmentów w szczelinie dziąsłowej, a to z kolei może mieć wpływ na zwiększenie ilości wydzielanego płynu dziąsłowego oraz przejściowe podwyższenie aktywności niektórych cytokin prozapalnych w płynie dziąsłowym, co wykazały badania in vivo wykonane przez Fenga i wsp. z użyciem nieimpregnowanych bawełnianych nici dzianych Ultrapak (20). Analiza zdjęć nici impregnowanych wykazała, że wysuszony środek impregnujący może przybierać różną postać, np. chlorek glinu jest widoczny w powiększeniu 100x w formie kryształów. W strukturze nici nasączonych przez producenta 25% chlorkiem glinu (Racestypine nić) wyraźnie widoczne są oddzielne duże kryształy tego związku. Kryształy te znajdują się we wnętrzu nici, na jej powierzchni, a nawet na powierzchniach drobnych fragmentów odrywających się włókienek nici. Nie jest wykluczone, że stosunkowo twarde i ostre kryształy mogą uszkadzać bardzo delikatny, bo pozbawiony warstwy rogowaciejącej, nabłonek rowkowy oraz nabłonek łączący. W wilgotnym środowisku szczeliny dziąsłowej chlorek glinu rozpuszcza się i przenika do tkanek przyzębia, gdzie jako środek ściągający i higroskopijny przyczynia się do osuszenia przestrzeni wewnątrz szczeliny i obkurczenia tkanek ruchomego dziąsła brzeżnego. Podobnie wpływają na dziąsło pozostałe dopuszczone do użycia astringenty zawarte w badanych niciach retrakcyjnych (9, 15). Należy też pamiętać, że w przypadku większości nici impregnowanych astringentami oraz środkami kur- 134 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2

Nici retrakcyjne czącymi naczynia krwionośne, np. epinefryną, zawartość leku retrakcyjnego zwiększa się wraz ze średnicą nici (8). Efekty działania tych środków na tkanki przyzębia i zębów są ostatnio przedmiotem wielu szczegółowych doniesień (21, 22, 23, 24). Ze względu na zawartość środków chemicznych w niciach retrakcyjnych oraz wykazane liczne łatwo odrywające się drobne fragmenty włókien nici, należy pamiętać o starannym wypłukaniu rowka dziąsłowego po wykonaniu zabiegu retrakcji w celu uniknięcia możliwych uszkodzeń mechanicznych i chemicznych tkanek przyzębia brzeżnego i tkanek zęba, zwłaszcza opracowanej zębiny. W świetle przedstawionych wyników badań mikroskopowych trudno jest jednoznacznie wypowiedzieć się, czy zaobserwowane strzępienie obecnie wytwarzanych nici zarówno nieimpregnowanych jak i impregnowanych ograniczy w przyszłości ich zastosowanie jako materiałów retrakcyjnych. Badanie miało charakter wybiórczy, dotyczyło większości systemów nici używanych przez polskich stomatologów w 2004 roku. Należy mieć nadzieję, że będzie impulsem do ulepszenia dotychczasowych wyrobów, być może zasugeruje wprowadzenie nowych, bardziej biozgodnych włókien lub innych materiałów retrakcyjnych. To niewątpliwie przyczyniłoby się do podniesienia bezpieczeństwa zarządzania tkankami miękkimi, co stanowi jeden z warunków osiągnięcia pełnego sukcesu w długoterminowym stomatologicznym leczeniu odtwórczym. Wnioski 1. Nici retrakcyjne, zarówno nieimpregnowane jak i impregnowane, niezależnie od mikrostruktruktury i materiału, mają tendencję do strzępienia i dlatego należy płukać rowek dziąsłowy po ich aplikacji. Staranne płukanie rowka dziąsłowego jest również wskazane ze względu na konieczność usunięcia leków użytych do impregnacji nici. 2. Należałoby oczekiwać wprowadzenia nowych, bardziej biozgodnych włókien lub innych materiałów retrakcyjnych, które zwiększyłyby bezpieczeństwo zarządzania tkankami miękkimi, co stanowi jeden z warunków osiągnięcia pełnego sukcesu w długoterminowym leczeniu odtwórczym w stomatologii. Piśmiennictwo 1. Shillingburg H. T., Hatch R. A., Keenan M. P., Hemphill M.: Impression materials used for cast restoration in eight states. J. Am. Dent. Assoc., 1980, 100, 696-699. 2. Donovan T. E., Gandara B. K., Nemetz H.: Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords, J. Prosthet. Dent., 1985, 53, 525-531. 3. Shaw D. H., Krejci R. F.: Gingival retraction preference of dentists in general practice, Quintessenz Int., 1986, 17, 5, 277-280. 4. Gombeaud F., Covo L.: Synthèse des techniques de dégagement gingival, Revue ď Odonto-Stomatologie, 1987, 16, 2, 135-139. 5. Hansen P. A., Tira D. A., Barlow J.: Current methods of finish-line exposure by practicing prosthodontists, J. Prosthod., 1999, 8, 3, 163-170. 6. Nowakowska D., Panek H., Nowakowska M., Nowakowska A.: Retrakcja dziąsła brzeżnego badania ankietowe wśród polskich lekarzy stomatologów. Część I. Preferencje metod, materiałów i środków chemicznych. Protet. Stomatol., 2006, 56, 5, 352-360. 7. Porzier J., Benner-Jordan L., Bourdeau B., Losfeld R.: Accès aux limites intracréviculaires des préparations en prothèse fixée. Cah. Prothès, 1991, 73, 3, 7-20. 8. Csempesz F., Vag J., Fazekas A.: In vitro kinetic study of absorbency of retraction cords. J. Prosthet. Dent., 2003, 89, 1, 45-49. 9. Felpel L. P.: A review pharmacotherapeutics for prosthetic dentistry: part I. J. Prosthet. Dent., 1997, 3, 285-292. 10. Jokstad A.: Clinical trial of gingival retraction cords. J. Prosthet. Dent., 1999, 81, 3, 258-261. 11. Ferrari M., Cagidiaco M.C., Ercoli C.: Tissue management with a new gingival retraction material: A preliminary clinical report. J. Prosthet. Dent., 1996, 75, 242-247. 12. Nowakowska D., Galewski Z., Panek H., Nowakowska M.: Mikrostruktura nieimpregnowanych nici retrakcyjnych. Nowoczesny Technik Dentystyczny, VII Konferencja Biomateriały i Mechanika w Stomatologii, Ustroń, 19-22 października 2006, Wydanie specjalne, Katowice 2006, 170- -175. 13. Nowakowska D., Panek H., Nowakowska M., Nowakowska A.: Ocena nici retrakcyjnych nici nieimpregnowane. Czas. Stomatol., 2006, 59, 7, 525- -530. 14. Nowakowska D., Panek H., Nowakowska A., Nowakowska M.: Ocena nici retrakcyjnych nici impregnowane. Czas. Stomatol., 2006, 59, 8, 592-596. 15. Nowakowska D.: Ocena składników chemicznych środków retrakcyjnych używanych przez polskich stomatologów. Czas. Stomatol., 2007, 60, 2, 128-133. 16. Nowakowska D., Panek H., Nawrot P.: Zestaw nici retrakcyjnych Septofil ocena kliniczna i mikroskopowa, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2 135

D. Nowakowska, Z. Galewski Czas. Stomatol., 2006, 59, 2, 133-137. 17. Harrison J. D.: Effect of retraction materials on the gingival sulcus epithelium. J. Prosthet. Dent., 1961, 11, 514. 18. Ruel J., Schuessler P.J., Malament K., Mori D.: Effect of retraction procedures on the parodontium in humans, J. Prosthet. Dent., 1980, 44, 508-515. 19. Weir D. J., Wiliams E. H.: Clinical effectiveness of mechanical-chemical tissue displacement methods. J. Prostet. Dent., 1984, 51, 326-329. 20. Feng J., Aboyoussef H., Weiner S., Singh S., Jandinski J.: The Effect of Gingival Retraction Procedures on Periodontal Indices and Crevicular Fluid Cytokine Levels: A Pilot Study. J. Prosthodont., 2006, 15, 108-112. 21. Akca E. A., Yldirim E., Dalkiz M., Yavuzyilmaz H., Beydemir B.: Effects of different retraction medicaments on gingival tissue. Quintessence Int., 2006, 37, 1, 53-59. 22. Ayo-Yusuf O. A., Driessen C. H., Botha A. J.: SEM-EDX Study of prepared dentine surfaces exposed to gingival retraction fluids. Journal of Dentistry, 2005, 33, 731-739. 23. Liu C., Huang F., Yang L., Chou L., Chou M., Chanh Y.: Cytotoxic effects of gingival retraction cords on human gingival fibroblasts in vitro. J. Oral. Rehab., 2004, 31, 368-372. 24. Kumbuloglu O., User A., Toksavul S., Boyacioglu H.: Clinical evaluation of different gingival cords. Quintessence Int., 2007, 2, 38, 92-98. Zaakceptowano do druku: 13.IV.2008 r. Adres autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26. Zarząd Główny PTS 2008. 136 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2008, LVIII, 2