Osady, cmentarzyska, grodziska. Ślady osadnictwa pradziejowego i z okresu wczesnego średniowiecza na Roztoczu

Osady, cmentarzyska, grodziska. Ślady osadnictwa pradziejowego i z okresu wczesnego średniowiecza na Roztoczu Obszar opracowania obejmuje część Roztocza Środkowego (Tomaszowskiego) zajętą przez Roztoczański Park Narodowy i bezpośrednio sąsiadujące z nim tereny Kotliny Zamojskiej i Sandomierskiej (J. Buraczyński 1997, s. 50). Grupy ludzkie zasiedlające te tereny na przestrzeni dziejów pozostawiły po sobie materialne ślady swojego bytowania w postaci reliktów obiektów obronnych, osiedli, miejsc pochówku zmarłych, jak również różnego rodzaju przedmioty codziennego użytku. Badania i analiza tych źródeł pozwala na rekonstrukcję najstarszej historii wybranych obszarów, do czasów kiedy naukowcy mogą w znaczne większym zakresie korzystać z dokumentów pisanych. Istotny wpływ na ilość śladów osadnictwa pradziejowego i z okresu wczesnego średniowiecza mają różnice w pokrywie glebowej, sieci rzecznej i szacie roślinnej. Egzystencja naszych przodków w znacznie większym niż obecnie stopniu uzależniona była od warunków środowiskowych. Żyzne gleby lessowe występujące na sąsiedniej Grzędzie Sokalskiej sprzyjały intensywnej uprawie roli i hodowli. Liczba stanowisk archeologicznych jest tam znacznie większa niż na sąsiednich obszarach piaszczystej Kotliny Sandomierskiej i pokrytego słabszymi glebami Roztocza. Istotny wpływ na rozwój osadnictwa miała też sieć rzeczna. Mniejszą ilość pozostałości dawnych osad zarejestrowano na pozbawionym większej ilości cieków, pagórkowatym Roztoczu. Materiały do badań prahistorii i okresu wczesnego średniowiecza okolic Zwierzyńca pochodzą z różnych źródeł. Największej ilości danych wykorzystywanych przez archeologów dostarczają systematyczne badania wykopaliskowe, badania powierzchniowe prowadzone w ramach ogólnopolskiej akcji tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski, przypadkowe odkrycia w czasie prac ziemnych, jak również luźne znaleziska znajdujące się w zbiorach muzealnych lub będące w posiadaniu kolekcjonerów zajmujących się gromadzeniem przypadkowo odkrytych zabytków archeologicznych bądź pozyskiwanych drogą systematycznych poszukiwań i zakupów. Dużą kolekcję zabytków archeologicznych gromadzoną przez kilkadziesiąt lat posiada Jan Sitek z Bondyrza. Zbiór liczy kilka tysięcy artefaktów z różnych epok. Najstarsze z nich pochodzą z paleolitu schyłkowego i ze środkowej epoki kamienia, zaś najmłodsze z okresu średniowiecza. Zebrane zostały przede wszystkim w okolicach doliny górnego biegu Wieprza i jego dopływów na Roztoczu Tomaszowskim z powierzchni 45 stanowisk archeologicznych. Kolekcja została poddana gruntownemu, wielostronnemu opracowaniu przez badaczy różnych dyscyplin i stanowi dobry przykład wykorzystania pasji kolekcjonera

amatora dla badań regionalnych i naukowych. Ten bogaty zbiór stał się przedmiotem badań i publikacji wzbogacających w istotny sposób wiedzę o najstarszej historii Roztocza w okolicach Zwierzyńca (B. Balcer, J. Machnik, J. Sitek, 2002). Kolekcję zabytków archeologicznych z różnych okresów pradziejów posiada również mieszkaniec Guciowa Stanisław Jachymek. Pochodzą one przede wszystkim z najbliższych okolic tej miejscowości. Wybrane z nich były udostępniane do opracowań naukowych i prezentacji na wystawach w muzeach. Informacje o odkryciach zabytków archeologicznych w XIX wieku i okresie międzywojennym na omawianym terenie są bardzo nieliczne. Ograniczają się do zapisów w inwentarzach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Muzeum Zamojskiego i innych placówkach muzealnych oraz informacji w prasie i czasopismach fachowych. Są źródłem cennych informacji wykorzystywanych przez naukowców, mimo iż wielokrotnie ich wartość dokumentacyjna jak też wiarygodność pozostawia wiele do życzenia. W połowie lat 50-tych penetracje terenowe na Roztoczu Tomaszowskim m.in. w dolinie Wieprza i nad Sołokiją prowadzili Jan Machnik i Jerzy Potocki z Zakładu Archeologii Małopolski Polskiej Akademii Nauk w Krakowie odkrywając szereg stanowisk pradziejowych, począwszy od środkowej epoki kamienia po okres wczesnego średniowiecza (J. Machnik J., 1959, s. 63-72. Początek lat 60-tych to okres badań wykopaliskowych prowadzonych przez naukowców krakowskich w dolinie Wieprza w okolicach Guciowa i Bondyrza. Przedmiotem prac były cmentarzyska kurhanowe kultury trzcinieckiej z epoki brązu (R. Rogozińska Goszczyńska 1965 s. 94 97) oraz osady i cmentarzyska kurhanowe z okresu wczesnego średniowiecza (H. Zoll-Adamikowa 1974, s. 115 169). Badania stanowisk archeologicznych w Guciowie podjęte zostały ponownie w latach 90 tych przez archeologów z Muzeum Zamojskiego (J. Kuśnierz J., A. Urbański 2008, s. 304 315). Na początku lat 70-tych rozpoczęto akcję inwentaryzacji i badań sondażowych grodzisk wczesnośredniowiecznych. Prace pod kierunkiem Andrzeja Hunicza i Ireny Kutyłowskiej prowadzone były na Roztoczu w Suścu (A. Hunicz 1971, s. 127). Największy zakres prac badawczych miały wykopaliska prowadzone w latach 1936-1956 przez Zofię Wartołowską w obrębie zespołu obronnego z okresu wczesnego średniowiecza w Sąsiadce na Roztoczu Gorajskim (Z. Wartołowska 1958, s. 40-41). W latach 1978 1979 i 1981 1982 badania wykopaliskowe na grodzisku w Szczebrzeszynie prowadziła Stanisława Hoczyk Siwkowa z Zakładu Archeologii UMCS w Lublinie (S. Hoczyk Siwkowa 1979 s. 11 14; 1981 s. 14 i n.; 1982 s. 277 i n.).

Od kilku sezonów prowadzone są przez Instytut Archeologii UMCS w Lublinie badania wykopaliskowe w Ulowie na Roztoczu. Rozpoczęcie tych prac na terenie bardzo interesującego zespołu stanowisk z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów było wynikiem przekazania do muzeum w Tomaszowie dużego zespołu zabytków metalowych i monet zlokalizowanych za pomocą wykrywaczy metali przez poszukiwaczy militariów (B. Niezabitowska 2005, s.83). Pierwsze efekty badań wykopaliskowych pozwalają mieć nadzieję, że mamy tu do czynienia z niezmiernie ważnym epizodem w historii Europy Środkowej związanym z wędrówką przez tereny Roztocza plemienia Herulów na początku VI wieku naszej ery (B. Niezabitowska 2004, s. 271-274). Od połowy lat 80-tych przeprowadzono w okolicach Zwierzyńca systematyczne badania powierzchniowe w ramach ogólnopolskiego programu tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski, mającego na celu rejestrację stanowisk archeologicznych w terenie oraz weryfikację wcześniejszych odkryć. W ciągu ostatnich kilku lat dokończono badania Archeologicznego Zdjęcia Polski na Roztoczu Tomaszowskim, Rawskim i w Kotlinie Nadbuża. Wcześniej zrealizowano tę akcję na Grzędzie Sokalskiej oraz przyległych terenach Kotliny Zamojskiej, Hrubieszowskiej i Sandomierskiej. Badania tego rodzaju uzależnione są jednak w znacznym stopniu od dostępności terenu, bowiem przeważającą część powierzchni Roztocza pokrywają kompleksy leśne i łąki oraz, co staje się ostatnio zjawiskiem coraz bardziej powszechnym ugory i nowe zalesienia pojawiające się na uprawianych do niedawna polach. Liczba stanowisk archeologicznych zarejestrowanych w czasie penetracji terenowych prowadzonych wiosną i jesienią jest w obrębie tzw. prostokątów AZP o powierzchni ok. 35 km kw. bardzo zróżnicowana. Na obszarach o dobrze rozwiniętej sieci rzecznej i żyznych glebach ilość śladów dawnych osad, cmentarzysk czy innych przejawów ludzkiej działalności jest większa. I tak dla przykładu na Grzędzie Sokalskiej ich liczba przeciętnie wynosi sto kilkadziesiąt czy nawet przekracza dwieście w okolicach Podlodowa, zaś na piaszczystym i kamienistym Roztoczu Tomaszowskim sięga cyfry kilku bądź kilkunastu. Interesujący nas teren Roztoczańskiego Parku Narodowego i jego najbliższej okolicy podzielony został na ok. 8 prostokątów AZP. W trakcie badań natrafiono w ich obrębie na ponad 170 stanowisk archeologicznych. Te kompleksowe badania poprzedzone wcześniejszą kwerendą naukową dostarczyły dużej ilości danych przydatnych do rekonstrukcji obrazu zasiedlenia omawianego obszaru od schyłkowej i środkowej epoki kamienia po okres nowożytny. Na wybranych stanowiskach przeprowadzono weryfikacyjne badania wykopaliskowe, które pozwoliły na poszerzenie bazy źródłowej i dokonanie nowych ustaleń (Koman 2002, s.167-205).

Pojedyncze znaleziska i materiały z badań terenowych w okolicach Zwierzyńca trafiały również do zbiorów wielu muzeów m. in. w Krakowie, Lublinie, Zamościu, Tomaszowie Lubelskim, Biłgoraju i Warszawie, do Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie oraz do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatura w Zamościu. Należy stwierdzić, że stan badań interesującego nas terenu pozwala na jedynie częściową rekonstrukcję okresu pradziejów i wczesnego średniowiecza. Opracowanie najdawniejszej historii naszych ziem na podstawie nielicznych źródeł pisanych, a przede wszystkim zabytków archeologicznych, ze względu na ich ilość bywa niepełne. Niejednokrotnie stan naszej wiedzy o najstarszej historii wybranych terenów nie wynika z ilości potencjalnych źródeł archeologicznych zachowanych w ziemi, lecz ze stanu badań i ilości odkryć opublikowanych w opracowaniach naukowych. Brak jest podstaw by wyróżnione w badaniach archeologicznych społeczności żyjące przed kilkoma tysiącami lat utożsamiać ze znanymi dziś grupami etnicznymi. Archeolodzy określają je więc na podstawie charakterystycznych cech lub miejsc odkryć jako kultury archeologiczne (np. lud kultury pucharów lejkowatych, lud kultury łużyckiej). Pojęciem kultury archeologicznej oznacza się zespół cech wspólnych, jakimi charakteryzują się zabytki występujące na określonym obszarze i w ciągu wydzielonego przedziału czasowego np. z jakimś typem grobów występuje określony typ zabudowy, naczyń, broni czy ozdób, odmienne od występujących w tym samym czasie na innych terenach. Społeczności ludzkie zasiedlające obszar Roztocza pozostawiły materialne ślady swojej bytności - różnego rodzaju ruchome zabytki archeologiczne, jak również widoczne w terenie relikty w postaci wałów ziemnych dawnych grodów, nasypy kurhanów pochówków czy pozostałości osiedli i cmentarzysk skrytych przed naszym okiem pod warstwami gleby. Dzieje tego obszaru rozpoczęły się wraz z pojawieniem się pierwszych grup ludzkich ponad dwanaście tysięcy lat temu po ustąpieniu lądolodu z obszaru Europy Środkowej. Najstarsze ślady pobytu człowieka na omawianym terenie pochodzą ze schyłkowej epoki kamienia tj. od ok. X tysiąclecia p.n.e. i z młodszych okresów. Są to nieliczne zabytki krzemienne znalezione na terenie obozowisk usytuowanych na piaszczystych wydmach w sąsiedztwie dolin rzecznych. Podstawą gospodarki w okresie paleolitu schyłkowego było myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Grupy ludzkie przemieszczały się w poszukiwaniu zwierzyny zakładając obozowiska dla kilkunastu osób. Broń i narzędzia pracy wykonywane były z różnych gatunków krzemienia. W czasie polowania używano oszczepów i kościanych harpunów oraz łuku czego świadectwem są znaleziska krzemiennych grocików do strzał.

Pojedyncze narzędzia krzemienne datowane na okres paleolitu schyłkowego odkryto w czasie badań powierzchniowych w okolicach Bondyrza w dolinie Wieprza (J. Libera 1995). W środkowej epoce kamienia mezolicie, przypadającej na okres od ok. VIII do V tys. p.n.e. nastąpił dalszy rozwój gospodarki łowieckiej. Polowanie w zorganizowanych grupach na duże zwierzęta stadne zastąpiło łowiectwo typu traperskiego, uzupełnione rybołówstwem i zbieractwem. Osadnictwo koncentrowało się na obrzeżach lasów, w bliskim sąsiedztwie cieków wodnych stanowiących dogodne szlaki komunikacyjne. Ślady obozowisk lokalizowane są głównie na piaszczystych wydmach oraz terasach rzek i innych zbiorników wodnych. W powszechnym użyciu były krzemienne mikrolityczne grociki do strzał z łuku, będącego wówczas podstawową bronią dalekosiężną. Drobne narzędzia krzemienne z tego okresu znaleziono w okolicach Bondyrza i Kaczórek w dolinie Wieprza co wiązać można z pobytem grup ludzkich kultury janisławickiej (B. Balcer, J. Machnik, J. Sitek 2002, s. 203). Również badania powierzchniowe w ramach AZP potwierdziły ślady bytowania przedstawicieli tej kultury w Bondyrzu (A. Zakościelna 1983, Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 87 ) i Skaraszowie (A. Urbański 1990, Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 90 87. ). W drugiej połowie V tysiąclecia przed naszą erą docierają na nasze tereny z południowej Europy znad Dunaju ludy rolnicze, które przynoszą ze sobą znajomość uprawy roli i hodowli bydła co powoduje zmianę trybu życia z koczowniczego na osiadły. Ślady osadnictwa pierwszych rolników zarejestrowano m. in. w okolicach Krasnobrodu (A. Zakościelna 1984, Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 88 ). Znacznie liczniej reprezentowane są stanowiska tzw. kultury pucharów lejkowatych ( nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia glinianego z wychylonym wylewem ), która zajęła przede wszystkim tereny Kotliny Hrubieszowskiej i Grzędy Sokalskiej oraz częściowo obszar Roztocza w IV tysiącleciu przed naszą erą. Ludność tej kultury nie zajmowała jedynie urodzajnych gleb lessowych lecz wykorzystywała również gorsze tereny prowadząc tam hodowlę oraz zajmując się łowiectwem i zbieractwem. Ślady osadnictwa ludności tej kultury zarejestrowano na Roztoczu Tomaszowskim, szczególnie licznie w dolinie Wieprza w okolicach Bliżowa, Bondyrza, Kaczórek i Hutek (B. Balcer, J. Machnik, J. Sitek 2002, s. 97-98). Przeprowadzone na tych stanowiskach badania wykopaliskowe potwierdziły istnienie pozostałości obiektów gospodarczych i mieszkalnych oraz pozyskano w ich trakcie liczny materiał zabytkowy co może świadczyć o długotrwałym i stabilnym zasiedleniu tej części Roztocza w środkowym okresie neolitu (W. Koman 1988, s. 5).

W czasie sondażowych badań wykopaliskowych również w Suścu odsłonięto ślady jamy zasobowej na terenie osady położonej na piaszczystej wydmie (J. Kuśnierz, D. Łysiak, A. Urbański 1997). Dla potrzeb hodowli zajmowano tereny o słabszych glebach na zajętym przez puszcze Roztoczu. Odkrycie osady w Suścu jest przypuszczalnie tego potwierdzeniem. Być może mamy tu do czynienia z sugerowanym już wcześniej wykorzystywaniem obszarów leśnych i przetrwaniem na terenie słabo dostępnych wzgórz Roztocza osadnictwa tej kultury w okresie przełomu młodszej epoki kamienia i epoki brązu (B. Balcer 2001, s. 341 349). W młodszej fazie neolitu i początkowym okresie epoki brązu w Europie Środkowej i Wschodniej panował klimat stosunkowo suchy o cechach kontynentalnych, właściwy dla początku okresu subborealnego. W drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e nastąpiło stepowienie terenu, co sprzyjało rozwojowi hodowli. Roztocze i najbliższe okolice zajęła pasterska ludność kultury amfor kulistych, a później u schyłku młodszej epoki kamienia ludność koczowniczej kultury ceramiki sznurowej. Nazwy tych kultur pochodzą od charakterystycznej formy naczynia glinianego amfory o kulistym kształcie brzuśca czasem posiadającej szerokie ucha oraz powszechnego zdobienia ceramiki odciskiem sznura. Ludność kultury amfor kulistych prowadziła półosiadły tryb życia wynikający z konieczności przemieszczania się ze stadami bydła. Zmarłych grzebano w grobowcach w formie skrzyń zbudowanych z płyt kamiennych. Pochówek tego typu, który niestety uległ zniszczeniu odkryto w Kolonii Partyzantów w sąsiedztwie Roztocza. W skład inwentarza grobowego wchodziły cztery naczynia gliniane amfory i narzędzia wykonane z krzemienia (A. Błędowska, M. Gałan, 2006, s. 261 268). Stanowiska kultury amfor kulistych zarejestrowano również w czasie badań powierzchniowych w okolicach Krasnobrodu (A. Zakościelna 1984, Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 88 ). Na podstawie dotychczasowych badań należy stwierdzić, że u schyłku młodszej epoki kamienia na interesujący nas teren ze strefy stepowej wschodniej Europy przybyli przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej. Miejscem wypasu stad bydła, owiec i kóz były tereny wysoczyzn, położone w sąsiedztwie rzek. Uzupełnieniem gospodarki na bardziej urodzajnych glebach była uprawa niewielkich poletek dostarczająca produktów roślinnych. Zmarłych grzebano w pochówkach kurhanowych mających nasypy o średnicy od kilku do kilkunastu metrów, bądź w grobach płaskich nie rysujących się w terenie. Najbardziej znane przykłady pochówków pod nasypami kurhanów pochodzą z pobliskiej Grzędy Sokolskiej (J. Bagińska, W. Koman 1991, s.73 87). Dość licznie rejestrowane są znaleziska pojedynczych wyrobów krzemiennych i kamiennych w postaci siekierek, toporków i innych narzędzi oraz

zabytków ceramicznych. Pochodzą one m. in. z Bondyrza, skąd trafiły do zbiorów Muzeum w Zamościu. Z podobnym typem gospodarki mamy do czynienia we wczesnym okresie epoki brązu, której początek przyjmuje się na ok. 1700 lat p.n.e. Pojawiają się przedstawiciele tzw. kultury mierzanowickiej posiadający ożywione kontakty z terenami położonymi na zachód od Wisły. Podczas wspomnianych wcześniej sondażowych badań wykopaliskowych w dolinie Wieprza (Koman 2002, s.167-205) zarejestrowano pozostałości osad z tego okresu, stąd pochodzą również luźne znaleziska wiązane z przedstawicielami tej kultury (B. Balcer, J. Machnik, J. Sitek 2002, s. 203). Ślady osadnictwa z wczesnego okresu epoki brązu są na interesującym nas terenie dość liczne, w mniejszej jednak ilości niż na sąsiadujących z Roztoczem obszarach. Natrafiono na nie m. in. nad brzegiem Tanwi w Rebizantach (J. Machnik 1959 s. 63 73). Obok stanowisk kultury mierzanowickiej występują sporadyczne pozostałości osad ludności kultury strzyżowskiej zajmującej tereny po obu stronach górnego dorzecza Bugu. Nazwa tej kultury archeologicznej pochodzi od miejscowości Strzyżów nad Bugiem, gdzie po raz pierwszy w czasie badań wykopaliskowych natrafiono na charakterystyczne tylko dla tego terenu zespoły zabytków (Głosik J., Materiały Starożytne, t. XI, 1968, s. 7). Należy podkreślić, że nazwa tej lokalnej kultury na trwałe weszła do polskiej i europejskiej literatury archeologicznej. Przedstawiciele tej kultury wykorzystywali zapewne roztoczańskie wzgórza dla potrzeb hodowli i jako tereny łowieckie. W przedziale 1600-1200 lat p.n.e. tereny między Wisłą a Bugiem zajmuje ludność kultury trzcinieckiej (nazwa pochodzi od miejscowości Trzciniec koło Opola Lubelskiego). Osady lokowano na piaszczystych wydmach oraz terasach rzecznych, dość nisko nad wodą. Ich pozostałości zarejestrowano m.in. w Bondyrzu (W. Koman 1988, s. 15), Kaczórkach, Guciowie, Hutkach - Namule, Obroczy i Tereszpolu Kukiełkach ( M. Juściński 2001, Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 85 ). Obrządek pogrzebowy był bardzo zróżnicowany; obok grobów ciałopalnych występowały szkieletowe, indywidualne i zbiorowe, pojedyncze i na cmentarzyskach liczących nawet kilkadziesiąt pochówków, płaskie i pod nasypami kurhanów. Kurhany na cmentarzysku w Guciowie ( 64 kopce ) posiadają nasypy o średnicy od kilku do kilkunastu metrów. Niestety część z nich uległa zniszczeniu. Przebadano łącznie 18 obiektów zawierających warstwę ciałopalenia ze zwęglonymi resztkami konstrukcji drewnianych oraz przepalonymi ludzkimi szczątkami kostnymi. W niektórych jamach grobowych znajdowały się ślady pochówku kilku osobników. W dolnych partiach warstwy ciałopalenia znajdowały się fragmenty ceramiki, niekiedy naczynia zachowane w całości, a także narzędzia krzemienne: siekiery, grociki oraz fragmentarycznie zachowane kamienne toporki (R. Rogozińska Goszczyńska 1965,

s. 93 98). Stan zachowania ludzkich szczątków kostnych ze śladami cięcia i rozłupywania odkrytych w jamach grobowych na cmentarzysku w Guciowie może sugerować, że być może mamy tutaj do czynienia z praktykami kanibalistycznymi (H. Taras 1995, s. 49 ). Cmentarzysko w Dominikanówce położone w dolinie Wieprza liczy 9 kopców o średnicy powyżej 10 m. W trakcie badań jednego z kurhanów odsłonięto zaciemnienia będące zapewne śladami ognisk i drewnianych słupów. Niewielka ilość fragmentów ceramiki pozwoliła jedynie na określenie przynależności kulturowej obiektu (J. Machnik 1960, s. 79 83). W czasie ok. 1300 1200 lat p.n.e. na skutek najazdu tzw. ludów morskich nastąpił upadek centrów cywilizacyjnych w basenie Morza Śródziemnego i migracje ludności. Od tego okresu na terenie prawie całej Polski rozwija się kultura łużycka (nazwa pochodzi od Łużyc, gdzie odkryto pierwsze cmentarzyska). Nasz region zajęty był przez lokalną grupę tej kultury tzw. grupę ulwówecką (nazwa pochodzi od Ulwówka koło Sokala na Ukrainie). Ślady osadnictwa kultury łużyckiej występują na Roztoczu w niewielkiej ilości w porównaniu z sąsiadującą Kotliną Zamojską, gdzie odkryto liczne osady i cmentarzyska ciałopalne m. in. w Topornicy, Bodaczowie, Komarowie, Pniówku, Wieprzcu (E. M. Kłosińska 2007, s.108). Od ok. VII wieku p.n.e. na terenach Polski rozpoczyna się epoka żelaza. Z terenu Pomorza wraz z grupami ludności tzw. kultury pomorskiej przychodzą nowe formy kultu zmarłych. W miejsce rozległych, liczących po kilkaset pochówków nekropolii pojawiają się pochówki pojedyncze lub niewielkie rodzinne cmentarzyska. W tym samym czasie przeżywają się jeszcze dawne formy obrządku pogrzebowego. W okresie halsztackim epoki żelaza egzystują jeszcze nieliczne grupy ludności kultury łużyckiej. Pierwsze wieki naszej ery to tzw. okres wpływów rzymskich. Na tereny położone w północnej Europie poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, którego wpływ na kulturę Europy był w owym czasie dominujący, napłynęła znaczna liczba importów z jego terenu. Są to głównie przedmioty luksusowe, liczne monety, rzadko broń. Należy zaznaczyć, że poza pojedynczymi znaleziskami o nie ustalonej dokładnie proweniencji, które trafiły do rąk znalazców, brak jest udokumentowanych, istotnych dla archeologii interesującego nas obszaru śladów zasiedlenia u schyłku starożytności ( B. Niezabitowska 2005, s.73). Okres od 375 roku po narodzeniu Chrystusa do 576 roku zwany jest okresem wędrówek ludów. Wielkie ruchy ludności w Europie Środkowej spowodowane zostały ekspansją Hunów, plemion koczowniczych pochodzenia dalekowschodniego na tereny nadczarnomorskie ok. 350 roku, a później do Kotliny Karpackiej w 375 roku. Niepokoje wojenne skłoniły część plemion do powrotu na swoje wcześniejsze miejsca zasiedlenia.

W źródłach pisanych spotyka się wzmianki o wędrówce germańskich Herulów, którzy postanowili około roku 512 wrócić do Skandynawii. Ślady wędrówki tego plemienia w postaci osad i cmentarzysk odkryto na Roztoczu Tomaszowskim w Ulowie. Pochodzące z cmentarzyska zabytki są charakterystyczne dla tej społeczności i datowane są na pocz. VI wieku (B. Niezabitowska 2003, s. 387). Po okresie wędrówek ludów, kiedy tereny te uległy znacznemu wyludnieniu, począwszy od VI wieku nastąpiło zasiedlenie ich przez plemiona słowiańskie. Terytorium w dorzeczu górnego Wieprza i Huczwy zajęte było jak poświadczają źródła pisane przez Słowian Zachodnich - Lędzian. Osiedla zakładano nad brzegami rzek i potoków. Składały się zazwyczaj z kilku domostw zamieszkałych przez niewielką grupę liczącą do trzydziestu mieszkańców. Rzadziej zakładano większe osiedla, niekiedy o planowej, regularnej zabudowie złożone z kilkunastu gospodarstw liczące do stu osób. Na terenie osad odkrywane są ślady czworokątnych półziemianek o wymiarach boków ok. 3 do 4,5 m z paleniskiem lub piecem w jednym z narożników. Ściany wznoszono z drewna w konstrukcji zrębowej lub słupowej, dach wsparty na słupach pokrywany był słomą lub trzciną. W późniejszym okresie domostwa zazwyczaj były naziemne zagłębione tylko częściowo w ziemię, z wykopanymi piwniczkami lub jamami zasobowymi. Obok lokalizowane były jamy na odpadki i otwarte paleniska. Kilka osad z okresu wczesnego średniowiecza datowanych na okres od VIII do poł. XIII wieku znajduje się w dolinie Wieprza w okolicach Guciowa ( stan. 8 10 ). Są one częścią kompleksu osadniczego, w którego skład wchodzi również grodzisko ( stan. 7 ) zlokalizowane na kulminacji wzniesienia nad doliną oraz cmentarzyska kurhanowe ( stan. 1-6 ) położone po obu stronach rzeki. Grodzisko w Guciowie zlokalizowane jest na rozległym wzgórzu nad doliną Wieprza zwanym Monastyr lub Starzyzna. Do czasów współczesnych zachowały się relikty wałów ziemnych przedzielonych fosami. Powierzchnia wraz z umocnieniami wynosi ok. 10 ha, co stawia ten obiekt w rzędzie największych grodzisk na terenie Małopolski. Na podstawie nielicznych materiałów zabytkowych oraz charakteru umocnień rozpoznanych w trakcie badań wykopaliskowych, można określić okres funkcjonowania grodu jako ośrodka plemiennego na koniec wieku X i wiek XI ( H. Zoll Adamikowa 1974, s. 115 171). W trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie osad otwartych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych odsłonięto pozostałości półziemianek, obiekty gospodarcze oraz warstwę kulturową z zachowanymi materiałami zabytkowymi typowymi dla osadnictwa słowiańskiego w tym czasie (H. Zoll Adamikowa 1974, s. 115 171). W 1997 roku w czasie ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 9 odsłonięto prawie w całości chatę

półziemiankową o drewnianej konstrukcji z dachem wspierającym się pierwotnie na drewnianych słupach zlokalizowanych w jej centrum. Lokalizacja stanowiska archeologicznych w obrębie wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego w Guciowie.

Na podstawie materiałów zabytkowych odkrytych w czasie badań można przyjąć, że okres użytkowania półziemianki przypadał na przełom IX i X wieku (A. Urbański 1998, s. 148 150). Zgodnie z panującym wówczas obrządkiem pogrzebowym zmarli paleni byli na stosie. Przepalone szczątki kostne składano wraz z ubogimi darami dla zmarłego do popielnicy lub zakopywano bezpośrednio do płytkiej jamy grobowej. Miejsce pochówku zaznaczano często w formie usypanego z ziemi kopca kurhanu. Niekiedy jako miejsca pochówków wykorzystywane były nasypy kurhanów pradziejowych kultury trzcinieckiej z epoki brązu. Praktyki tego typu stwierdzono m. in. w Guciowie na stan. 6 (H. Zoll Adamikowa 1975 ). Cmentarzyska liczące kilkadziesiąt a niekiedy nawet powyżej stu kurhanów lokalizowane były w sąsiedztwie cieków wodnych. W trakcie badań wykopaliskowych wybranych kurhanów na terenie kilku cmentarzysk w dolinie Wieprza w okolicach Guciowa zarejestrowano typowe dla tamtego okresu formy pochówków z warstwą ciałopalenia, fragmentami naczyń glinianych oraz niewielką ilością zabytków metalowych. Okres użytkowania cmentarzysk przypadał na VIII X wiek. Wczesnośredniowieczny pochówek kurhanowy w Guciowie. Fot. Wiesław Koman. Cmentarzyska ciałopalne o podobnym charakterze znane są z terenów sąsiadujących z Roztoczem w Lipsku Polesiu, badanym przez Michała Drewkę w okresie dwudziestolecia

międzywojennego i w latach 50 tych ubiegłego stulecia (M. Drewko 1956, s. 82 84). oraz w Mokrem koło Zamościa rozpoznanym wykopaliskowo w latach 80 tych. Przygraniczny charakter tego obszaru przyczynił się do powstania obiektów obronnych - grodów, których pozostałości w formie wałów ziemnych z resztkami konstrukcji drewnianych są widoczne do dziś. Stanowiły ochronę szlaków handlowych i granic, pełniły funkcje administracyjne oraz były miejscem schronienia na wypadek zagrożenia w czasie najazdów. W okresie od X wieku o terytorium położone w dorzeczu górnego Wieprza i środkowego Bugu rywalizowały państwo polskie i Ruś Kijowska. Wschodnia część państwa Dulebów przyłączona została do Rusi Kijowskiej, zachodnia weszła w skład państwa Mieszka I. Z roku 979 ( w starszej literaturze 981 r.) pochodzi wzmianka zamieszczona w ruskich kronikach o zajęciu Czerwienia i innych grodów polskich przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. W okresie XI-XIII wieku Ziemia Czerwieńska, bowiem tę nazwę przyjęto na określenie tego terytorium, wchodziła w skład Księstwa Włodzimiersko-Halickiego. Kres funkcjonowaniu grodów nad górnym Wieprzem i Huczwą położyły najazdy mongolskie w połowie XIII wieku. W drugiej połowie wieku XIII i w XIV tereny te weszły w skład Księstwa Bełskiego. Ziemia Czerwieńska stanowiła ważne ogniwo wiążące ożywione kontakty handlowe, kulturalne i polityczne między Polską i Rusią w okresie XI-XIII wieku. Wzdłuż pasma wzgórz roztoczańskich i dolinami rzek przebiegał ważny szlak handlowy o znaczeniu europejskim, wiodący z Kijowa przez Włodzimierz, Czerwień, Zawichost do Krakowa, dalej do Pragi i miast zachodnioeuropejskich. Jedno z jego odgałęzień przebiegało doliną Poru i Wieprza obok grodu w Guciowie, dalej doliną Kryniczanki i Siniuchy lub Huczwy do grodu w Czerwieniu. Szlak ten wykorzystywany był również w czasie wypraw wojennych w tamtych czasach (T. Wąsowicz 1961, s. 203 254 ). Niewątpliwie najważniejszym obiektem jest grodzisko w Czermnie identyfikowane ze znanym z latopisów grodem Czerwieniem. Zakonnik Nestor, ruski kronikarz żyjący w latach 1056 1116, autor,, Powieści minionych lat zapisał, że gród Czerwień oraz Przemyśl i inne grody został zajęty przez kijowskiego księcia Włodzimierza Wielkiego podczas wspomnianej wyprawy wojennej w roku 979 i pozostawał z krótkimi przerwami w czasie panowania Bolesława Chrobrego i Bolesława Śmiałego w posiadaniu Rusi do XIV wieku. Ze względu na wielkość kompleksu osadniczego Czermna Czerwienia, zachowane do czasów współczesnych relikty umocnień, jak również dużą ilość materiałów zabytkowych pozyskanych w czasie badań wykopaliskowych należy zaliczyć go do najważniejszych

ośrodków o charakterze miejskim na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza (A. Urbański 2000, s. 239 243). Gród w Sąsiadce wymieniany w źródłach od 1076 roku pełnił ważną rolę na pograniczu polsko ruskim. Zlokalizowany został w obronnym z natury miejscu nad zabagnioną, szeroką doliną Poru na wysokim cyplu lessowym, odciętym od wysoczyzny głęboką fosą. Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości wałów ziemnych o wysokości od 3,5-6 m i szerokości 12 15 m z resztkami drewnianych konstrukcji obronnych grodu, wał zaporowy stanowiący dodatkowe umocnienie i czytelne ślady podgrodzia, stanowiącego zaplecze gospodarcze. Dzięki wieloletnim badaniom wykopaliskowym, prowadzonym w okresie międzywojennym i latach 50 tych rozpoznano charakter i fazy budowy umocnień, rozplanowanie obiektów w obrębie grodu i podgrodzia oraz pozyskano dużą ilość materiału zabytkowego, w tym pięć unikalnych ołowianych pieczęci księcia Dawida Igorowicza z końca XI wieku (Z. Wartołowska, 1958). W czasie badań wykopaliskowych odkryto na terenie grodziska dwuizbowy budynek mieszkalny z piecem i głęboką na 16m studnię wydrążoną w lessie, zaś na podgrodziu zabudowania w formie półziemianek z piecami kopułkowymi, rozmieszczone w regularnym układzie zabudowy. O roli i znaczeniu, również militarnym, grodu w Sąsiadce świadczy odkrycie elementów uzbrojenia mieczy, ostróg, umba tarczy, jak również fakt, że wczesnośredniowieczny Sutiejsk znany był nawet kupcom arabskim w XII wieku. Fotografia lotnicza grodziska wczesnośredniowiecznego w Sąsiadce. Fot. Stanisław Orłowski.

Ważną rolę pełnił również w okresie wczesnego średniowiecza i w czasach późniejszych gród w Szczebrzeszynie zlokalizowany podobnie jak obiekt w Sąsiadce na wysokim lessowym cyplu odciętym od wysoczyzny, nad szeroką doliną Wieprza, w miejscu dogodnym do przeprawy przez rzekę. Na wzniesieniu zachowały się obok ziemnych wałów z resztkami drewnianych konstrukcji, pozostałości murowanej wieży i kamienne mury fundamentowe średniowiecznego zamku zniszczonego przez pożar odnotowany w roku 1583. Prowadzone w latach 1978 79 i 1981-1982 badania wykopaliskowe wykazały zasiedlenie wzgórza w X wieku, z którego pochodzi chata z kamiennym piecem oraz w okresie XII XIII wieku, kiedy na jego terenie zlokalizowano cmentarzysko szkieletowe. W XIV wieku, w czasie panowania Kazimierza Wielkiego zbudowano tu zamek z wieżą mieszkalno obronną oraz dodatkowo wzmocniono wałem z częstokołem od strony suchej fosy i murowaną bramą wjazdową od strony północno-wschodniej. W trakcie badań archeologicznych obok zabytków z okresu wczesnego średniowiecza i średniowiecza natrafiono na materiały poświadczające zamieszkanie wzgórza w okresie XVI XVII wieku m. in. żelazne noże, ostrogi, fragmenty naczyń ceramicznych, szklanych oraz pozostałości pochówków (E. Banasiewicz 1990, s. 103 105). Na uwagę zasługuje również grodzisko w Suścu zlokalizowane w obronnym z natury miejscu, na wysokim cyplu w widłach rzek Tanew i Jeleń. Powstał przez odcięcie sztucznym przekopem od piaszczystej wierzchowiny i usypanie zachowanych do dnia dzisiejszego wałów ziemnych. W czasie badań wykopaliskowych przeprowadzonych na jego terenie w 1972 roku stwierdzono, że został zlokalizowany na miejscu starszej osady datowanej na VIII/IX wiek (A. Hunicz 1972). Ze względu na położenie w oddaleniu od szlaków handlowych i w niedostępnym, puszczańskim terenie należy przypuszczać, że pełnił w okresie wczesnego średniowiecza rolę schronienia dla ludności na wypadek zagrożenia wojennego. Podsumowując rozważania o społecznościach zamieszkujących obszar dzisiejszego Zwierzyńca i jego najbliższej okolicy można stwierdzić, że spotykamy się tutaj z jego stałą penetracją od czasów paleolitu schyłkowego, a więc od kilkunastu tysięcy lat. Zmienność osadnictwa pozostawała w związku z typem gospodarki, czego przykładem może być ekstensywna uprawa roli przez przedstawicieli kultury pucharów lejkowatych w młodszej epoce kamienia, jak również wynikała ze zmian klimatycznych a co za tym idzie szaty roślinnej i innych elementów środowiska naturalnego. Powodowało to konieczność wyboru najkorzystniejszych dla danych społeczności siedlisk do zamieszkania. Nie bez znaczenia były również migracje ludności zarówno naturalne czy spowodowane wypadkami politycznymi. Znajomość najstarszej historii wynika ze stanu badań na omawianym terenie.

Stan bazy źródłowej jest w przypadku okolic Zwierzyńca bardzo ubogi w porównaniu do innych regionów Polski. Liczba prowadzonych tu badań archeologicznych jest niewielka i uległa zwiększeniu dopiero w ciągu ostatnich lat. Należy jednak podkreślić, że są to prace przynoszące znaczące wyniki i wpływające w istotny sposób na rekonstrukcję najstarszych epok nie tylko w odniesieniu do najbliższych okolic, ale także w Polsce i poza jej granicami. Nowe, zaskakujące odkrycia, jakie mają miejsce na Roztoczu, jak choćby te dotyczące Ulowa czy położonej w jego wschodniej części Łukawicy będą miały również miejsce w okolicach Zwierzyńca i pozwolą na lepsze poznanie pradziejów tego regionu. Streszczenie Obszar Roztocza, zarówno w granicach Polski, jak również po stronie ukraińskiej jest w porównaniu do terenów ościennych słabo rozpoznany pod względem archeologicznym. Systematyczne prace badawcze prowadzone były w okresie międzywojennym i w 2. poł. XX wieku jedynie na wybranych, ważniejszych stanowiskach. Należy jednak zwrócić uwagę na istotny przyrost materiałów źródłowych w ostatnich latach dzięki prowadzonym badaniom archeologicznym wykopaliskowym i powierzchniowym w ramach tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski oraz publikacji ich wyników w opracowaniach naukowych i popularnych w Polsce i na Ukrainie. Autor omawia dotychczasowy stan badań nad prahistorią i okresem wczesnopiastowskim Roztocza, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów posiadających własną formę krajobrazową grodzisk wczesnośredniowiecznych: Sąsiadka, Szczebrzeszyn, Guciów, Susiec i cmentarzysk kurhanowych: Guciów, Dominikanówka, Łukawica. Mgr Andrzej Urbański MUZEUM ZAMOJSKIE w Zamościu 22 400 Zamość ul. Ormiańska 30

Literatura Bagińska J., Koman W. 1991 Badania nad kurhanami kultury ceramiki sznurowej na Grzędzie Sokalskiej, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 6,, s.73-87. Balcer B. 2001 Z badań przemysłu mierzanowickiego na Roztoczu (w:) Schyłek neolitu i wczesna epoka brązu w Polsce Środkowo- wschodniej, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t.vi, UMCS, Lublin, 2001, s. 341 349. Balcer B., Machnik J., Sitek J. 2002 Z pradziejów Roztocza na ziemi zamojskiej, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków, 2002. Banasiewicz E. 1990 Grodziska i zamczyska Zamojszczyzny, Zamość, 1990, s. 103 105. Błędowska A., Gałan M. 2006 Materiały ze zniszczonego obiektu kultury amfor kulistych z miejscowości Kolonia Partyzantów, pow. tomaszowski, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VIII, 2006, s. 261 268. Buraczyński J. 1997 Roztocze. Budowa - rzeźba krajobraz, Lublin Drewko M. 1956 Prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym we wsi Lipsko, pow. Zamość, Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 82 84. Głosik J. 1968 Kultura strzyżowska, Materiały Starożytne, t. XI, 1968, s. 7. Hoczyk Siwkowa S. 1980 Szczebrzeszyn, Informator Archeologiczny, Badania rok 1979 s. 191, 269. 1982 Szczebrzeszyn, Informator Archeologiczny, Badania rok 1981 s. 257. Hunicz A. 1971 Susiec, pow. Tomaszów Lubelski, Informator Archeologiczny, Badania 1971, s. 127. 1972 Susiec, pow. Tomaszów Lubelski, stanowisko Kościółek Dokumentacja z badań archeologicznych prowadzonych na zlecenie WKZ, Lublin, ( maszynopis ). Juściński M. 2001 Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 85. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Zamościu Kłosińska E. M. 2007 Południowo wschodnie rubieże Lubelszczyzny w czasach kultury łużyckiej i pomorskiej,[w:] Pradzieje południowo-wschodniej Lubelszczyzny, Lublin, s. 108. Koman W. 1988 Badania sondażowe w dolinie Wieprza, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1988 roku, Zamość, s. 5. 2002 Wstępne wyniki sondażowych badań wykopaliskowych w Kotlince Bliżowa i dolinie rzeki Wieprz na odcinku pomiędzy miejscowościami Hutki Namule Guciów na Roztoczu Tomaszowskim, [w:] B. Balcer, J. Machnik, J.Sitek, Z pradziejów Roztocza na ziemi zamojskiej, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków, 2002, s.167-205.

Kuśnierz J., Łysiak D., Urbański A. 1997 Dokumentacja ratowniczych badań archeologicznych w Suścu stan. 13, Zamość (Archiwum Działu Archeologii Muzeum Zamojskiego w Zamościu). Kuśnierz J., Urbański A. 2008 Badania archeologiczne w obrębie wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego w Guciowie na Roztoczu (pow. Zamość, woj. lubelskie), Materiały i badania z archeologii Przykarpacia i Wołynia, Wyd. 12, Lwów, 2008, s. 304 315. Libera J. 1995 Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej Polski, Część Pierwsza, Analiza, Lublin, Machnik J. 1959 Archeologiczne badania powierzchniowe w południowej Lubelszczyźnie w Sprawozdania Archeologiczne, VII, s. 63-72. Niezabitowska B. 2003 Die Heruler, (w ): Die Vandalen Die Koenige, Die Eliten, Die Krieger,Die Handwerker Katalog wystawy, Kulturzentrum Bevern, Katedra Archeologii UMCS Lublin, Muzeum Zamojskie Zamość, Bevern, s. 387-394. 2004 Herulowie, (w:) J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie strażnicy bursztynowego szlaku, Lublin-Warszawa, 2004, s. 271-274. 2005 Zanim przyszli Słowianie czyli Roztocze u schyłku starożytności, (w:) Archeologia Roztocza Krajobraz przyrodniczo - kulturowy, Lublin, 2005, s.73. Rogozińska Goszczyńska R. 1965 Sprawozdanie z badań na cmentarzysku kurhanowym kultury trzcinieckiej w Guciowie, pow. Zamość, w sezonie wykopaliskowym 1963, Sprawozdania Archeologiczne, t. 17, s. 94 97. Taras H. 1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, s. 49. Urbański A. 1990 Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 90 87. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Zamościu 1998 Półziemianka wczesnośredniowieczna z Guciowa stan. IX, woj. zamojskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. III, 1998, s. 148 150. 2000 Nowe datowania grodziska w Czermnie nad Huczwą [ w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, Warszawa, 2000, s. 239 243. Wartołowska Z. 1958 Gród Czerwieński Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim, Światowit, t. XXII Wąsowicz T. 1961 Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Lubelszczyżnie, Archeologia Polski, t. 6, s. 203 254. Zakościelna A. 1983 Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 87. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Zamościu. 1984 Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 92 88. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Zamościu. Zoll Adamikowa H. 1974 Wyniki wstępnych badań wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Guciowie pow. Zamość, Sprawozdania Archeologiczne, t. 26, 1974, s. 115 171. 1975 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne na terenie Polski. Cz. I. Źródła, Wrocław - Warszawa - Kraków Gdańsk.