ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH

ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005 Marian Stój Fot. 1. M³ody orze³ przedni na gnieÿdzie w Beskidzie Niskim (fot. Marian Stój) Photo 1. Young Golden Eagle on the nest in Beskid Niski Mts (photo Marian Stój) Abstrakt W Europie orze³ przedni wystêpuje g³ównie w pó³nocnej i po³udniowej czêœci kontynentu. Na pó³nocy gniazduje w górach Szkocji i Skandynawii poprzez lasy Szwecji i Finlandii do nizin nadba³tyckich. Jego zasiêg w Europie Po³udniowej obejmuje góry P³w. Iberyjskiego i Apeniñskiego, poprzez Alpy i Karpaty, siêga do Europy Œrodkowej i Ba³kanów. GnieŸdzi siê równie na wyspach Morza Œródziemnego (Hagemeijer, Blair 1997). W Polsce informacje o lêgach or³ów przednich w pierwszej po³owie XX w. pochodz¹ g³ównie z Tatr i s¹siednich terenów: Beskidu ywieckiego, Gorców i Pienin. W latach 30. i 40. gatunek ten coraz czêœciej by³ spotykany na Mazurach, a mianowicie: w Lasach I³awskich, Puszczy Piskiej i okolicach jez. Oœwin (G³owaciñski 001). Kolejne oceny wielkoœci jego populacji w Polsce w drugiej po³owie XX w. odzwierciedla³y raczej stan zbadania gatunku, a nie jego faktyczn¹ liczebnoœæ (Stój et al. 1997). W latach 50. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 81

i 60. populacjê krajow¹ oceniono na 0-30 par, w okresie 1980-1985 na ok.15 par (G³owaciñski 199), a na pocz¹tku lat 90. na 5-10 par (Tucker et al. 1994). W ostatnich latach jego populacja w Polsce wykazuje minimalny wzrost i jest oceniana na 30-35 par, w tym zdecydowana wiêkszoœæ, bo 7-30 par w polskiej czêœci Karpat, co stanowi oko³o 85% populacji krajowej. W Karpatach osi¹ga on zagêszczenie 0,34-0,38 par/100 km powierzchni ca³kowitej badanego terenu. Stosunkowo wysokie parametry rozrodu w niektórych latach i mo liwoœæ dyspersji z s¹siednich lêgowisk (Danko et al. 1994, Tucker et al. 1994, Bezzel 1995) pozwalaj¹ przypuszczaæ, e populacja karpacka mo e nadal nieznacznie wzrastaæ. Teren badañ Badania, monitoring i inwentaryzacje, prowadzono w ramach realizowanych projektów Komitetu Ochrony Or³ów (KOO) sponsorowanych g³ównie przez EkoFundusz. Badaniami zosta³y objête wybrane obszary prowincji Karpat (ryc. 1) o powierzchni oko³o 7 800 km, w podprowincjach: (a) Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie z mezoregionami - Beskid Niski, Beskid S¹decki, Gorce, Beskid ywiecki; (b) Centralne Karpaty Zachodnie z mezoregionami - Tatry, Pieniny, Pogórze Spisko-Guba³owskie, Kotlina Orawsko-Nowotarska; (c) Karpaty Wschodnie z mezoregionami - Bieszczady Zachodnie, Góry Sanocko-Turczañskie. Karpaty odznaczaj¹ siê bardzo wysok¹ lesistoœci¹. Dominuj¹ tutaj lasy bukowe, jod³owe i œwierkowe, które stanowi¹ ³¹cznie blisko 90% drzewostanów. Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie s¹ górami niewysokimi o nielicznych szczytach przekraczaj¹cych 1000 m wysokoœci i najbardziej ró ni¹ siê od Centralnych Karpat Zachodnich, posiadaj¹cych szczyty siêgaj¹ce prawie 500 m (Kondracki 1989). Z kolei Karpaty Wschodnie charakteryzuj¹ siê du ¹ powierzchni¹ terenów leœnych oraz ³¹k i pastwisk po by³ych PGR-ach. Zaludnienie jest niskie. Wystêpuje tu tak e piêtro halne po³onin. Najwy szy szczyt Tarnica (w Bieszczadach) wynosi 1346 m. Ró nice wysokoœciowe maj¹ swoje odzwierciedlenie w zró nicowaniu wystêpowania piêter roœlinnoœci. W polskich Karpatach wyró nia siê 6 piêtrowy uk³ad roœlinnoœci, przy czym ka dy masyw górski posiada pewne odrêbnoœci. Wyniki Rozmieszczenie i liczebnoœæ Wystêpowanie or³a przedniego na terenie Karpat jest nierównomierne, ograniczone zasadniczo do terenów o ma³ej penetracji ludzkiej. W latach 1997-005 stwierdzono 7-30 par, w tym w rewirach zlokalizowano co najmniej 1 gniazdo, które by³o zajête w co najmniej jednym roku badañ. I tak: 7-8 par (6 z gniazdami) wykryto w Bieszczadach Zachodnich. Po 6 rewirów z gniazdami odnotowano w Beskidzie Niskim i w Górach Sanocko-Turczañskich. W Beskidzie S¹deckim rewiry z gniazdami, w Tatrach 1- rewirów, w tym 1 z gniazdem, w Pieninach 1 rewir z gniazdem, 1- rewirów w Beskidzie ywieckim oraz po 1 rewirze w Gorcach, Pogórzu Spisko-Guba³owskim i Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. 8 ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005

1. Beskid ywiecki. Kotlina Orawsko-Nowotarska 3. Pogórze Spisko-Guba³owskie 4. Tatry 5. Gorce 6. Pieniny 7. Beskid S¹decki 8. Beskid Niski 9. Bieszczady Zachodnie 10. Góry Sanocko-Turczañskie Ryc. 1. Po³o enie terenu badañ Fig. 1. Location of the study area Terenem najczêstszego wystêpowania or³a przedniego s¹ Karpaty Wschodnie, gdzie stwierdzone zagêszczenia s¹ ponad dwukrotnie wy sze ni w Zewnêtrznych Karpatach Zachodnich (tab. 1). W Karpatach Wschodnich na powierzchni oko³o 500 km (3% badanego terenu) wystêpuje blisko po³owa populacji tego gatunku w polskiej czêœci Karpat. Zanotowane zagêszczenia w Centralnych Karpatach Zachodnich, ze wzglêdu na ma³¹ powierzchniê i specyfikê tego terenu s¹ ma³o reprezentatywne, nale y je traktowaæ odrêbnie od innych badanych obszarów. Efektywnoœæ lêgów Sukces gniazdowy dla ca³ego okresu badañ wyniós³ 64% (N=90), a wskaÿniki rozrodu: liczba piskl¹t na parê przystêpuj¹c¹ do lêgu - 0,65 i liczba m³odych na parê z udanym lêgiem -. Mo na by uznaæ, e ten poziom produktywnoœci jest wystarczaj¹cy dla utrzymania stabilnej populacji, gdyby nie zbyt ma³a iloœæ par Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 83

Tabela 1. Rozmieszczenie i liczebnoœæ or³a przedniego w Karpatach w latach 1997-005 Table 1. Distribution and number of the Golden Eagle in the Carpathian in 1997-005. (1) Geographical region, () Area, (3) Number of pairs, (4) Density, number of pairs per 100 km, (5) Total Jednostka geograficzna (1) Powierzchnia km Liczba par () (3) Zagêszczenie par / 100 km powierzchni ca³kowitej (4) Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskid Niski Beskid S¹decki Gorce Beskid ywiecki 4345 084 673 497 1091 10-11 6 1 1-0,3-0,5 0,9 0,9 0,0 0,09-0,18 Centralne Karpaty Zachodnie Tatry Pieniny Podgórze Spisko-Guba³owkie Kotlina Orawsko-Nowotorska 997 16 97 369 369 4-5 1-1 1 1 0,40-0,50 0,6-1,3 3 0,7 0,7 Karpaty Wschodnie Góry Sanocko-Turczañskie Bieszczady Zachodnie 490 930 1560 13-14 6 7-8 0,5-0,56 0,64 0,45-0,51 Razem (5) 783 7-30 0,34-0,38 przystêpuj¹cych do lêgu w niektórych latach (tab. ). Po bardzo udanych lêgach w 1996 r., wyj¹tkowo niski sukces lêgowy odnotowano w 1997 r., kiedy to spoœród 8 gniazd ze znanym wynikiem lêgu gniazdo opuœci³ jedynie 1 m³ody orze³ przedni (1,5%). Przyczyn¹ tak nieudanych lêgów s¹ przypuszczalnie trudnoœci ze zdobyciem pokarmu oraz niesprzyjaj¹ce warunki pogodowe. Najwiêcej par przystêpowa³o do lêgu w lata obfituj¹ce w gryzonie (tzw. lata mysie ), np. w r. 001 do lêgu przyst¹pi³o 75% par, zaœ w 004-74%. Natomiast w latach ubogich w gryzonie, np. w 003 r. do lêgu przyst¹pi³o tylko 5% par, a w 005-31% (tab. ). W latach badañ 58 lêgów zakoñczy³o siê sukcesem, w gniazdach tych stwierdzono 57 razy po 1 juv. i tylko 1 raz juv. Przeciêtny sukces gniazdowy wyniós³ 64%. Odnotowano 3 przypadki strat ca³kowitych (35,5% par przystêpuj¹cych do lêgu). Bior¹c pod uwagê wszystkie pary terytorialne, parametry rozrodu bêd¹ znacznie ni sze. Sukces gniazdowy (N=140 lêgów) wyniós³ 41%, a œrednia liczba m³odych na parê (productivity) - 0,4. Stwierdzono, e do rozrodu stosunkowo czêsto przystêpowa³y ptaki nie nosz¹ce szaty ostatecznej. Np. w 003 r. na 17 obserwowanych par terytorialnych, a w 10 przypadkach jeden z ptaków tworz¹cych parê by³ m³odociany (subadultus), co stanowi³o 9,4% osobników tej populacji. Nie zauwa ono jednak, aby mia³o to wp³yw na sukces lêgowy u tych par. 84 ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005

Tabela. Parametry rozrodu populacji or³a przedniego w Karpatach w latach 1997-005 Table. Reproduction parameters of the Golden Eagle population in the Carpathian in 1997-005. (1)Parameter () Number of home ranges occupied by pair with known nest, (3) Number of nesting pairs (4) Number of successful broods (5) Breeding success of all pairs in %, (6) Breeding success (7) Total number of fledglings, (8) Number of fledglings per successful pair, (9) Number of fledglings per pair with home range, (10) Number of fledglings per pair with brood Rodzaj danych (1) 1997 1998 1999 000 001 00 003 004 005 1997-005 Liczba rewirów zajêtych przez parê ze znanym gniazdem () Liczba par przystêpuj¹cych do lêgu (3) 13 8 15 8 16 10 18 11 0 15 0 13 0 5 19 14 19 6 140 90 Liczba lêgów pomyœlnych (4) 1 5 4 8 11 11 3 1 3 58 Sukces gniazdowy wszystkich par w [%] (5) 7,7 33,3 5 44,4 55 55 15 63, 15,8 41 Sukces gniazdowy w [%] (6) 1,5 6,5 40 7,7 73,3 84,6 60 85,7 50 64 Liczba m³odych ogó³em (7) 1 5 4 8 1 11 3 1 3 59 Liczba m³odych na parê z udanym lêgiem (8) Liczba m³odych na parê zajmuj¹c¹ rewir z gniazdem (9) Liczba m³odych na parê przystêpuj¹ca do lêgu (10) 0,08 0,1 0,33 0,6 0,5 0,4 0,44 0,7 9 0,60 0,8 0,55 0,85 0,15 0,6 0,63 0,85 0,16 0,5 0,4 0,65 Pokarm Orze³ przedni jest drapie c¹ oraz padlino erc¹. ywi siê g³ównie upolowanymi przez siebie œredniej wielkoœci ssakami i ptakami, rzadziej zwierzêtami z innych grup systematycznych, ale nie gardzi równie padlin¹ i to o ka dej porze roku. Jego ofiarami w Karpatach s¹ najczêœciej: kuny, zaj¹ce, m³ode sarny, œwistaki, koty domowe, kruki, go³êbie, sowy, myszo³owy, kuraki, czaple oraz drób domowy. Zim¹ czêœciej korzysta z padliny, np. wyk³adanej przez myœliwych w pobli u ambon lub z resztek ofiar upolowanych przez wilki. W latach 1993-1999 w zebranych z gniazd resztkach pokarmu oraz wypluwkach oznaczono 305 ofiar z 37 gatunków zwierz¹t, w tym 13 gatunków ssaków, 0 gatunków ptaków i po gatunki gadów i owadów (Stój et al. 000). G³ówny sposób polowania to powolny lot z g³ow¹ skierowan¹ ku Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 85

do³owi i penetrowanie ³owiska na niewielkiej wysokoœci. Na wietrze chwilami mo e zawisaæ w powietrzu, lecz nie macha wówczas skrzyd³ami, jak to czyni¹ myszo³owy lub pustu³ka. Poluje równie z zasiadki wykorzystuj¹c do tego kêpy drzew rosn¹cych poœród wy ej po³o onych ³¹k i pastwisk, obrze a lasów, grañ skaln¹, a tak e siedz¹c na ziemi na wy szych wzniesieniach w terenie otwartym. Po zauwa eniu ofiary nastêpuje szybki atak i pochwycenie jej silnymi, ostrymi szponami. Ofiary chwytane s¹ g³ównie na ziemi, a ptaki niekiedy podczas zrywania siê do lotu. Zdarzaj¹ siê wyspecjalizowane pary poluj¹ce razem i podejmuj¹ce wspólnie próby wyp³oszeni a z zaroœli ukrytych zwierz¹t. Opis miejsc gniazdowych, gniazd i lêgów W Karpatach orze³ przedni preferuje ma³o zwarte drzewostany jod³owe i jod³owobukowe, w pobli u rozleg³ych terenów bezleœnych i pó³otwartych; zazwyczaj s¹ to wy ej po³o one i tylko czêœciowo u ytkowane ³¹ki lub rzadko wypasane pastwiska. Gniazduje w partiach podszczytowych, w zakresie wysokoœci 500-1450 m n.p.m., w niewielkich obni eniach terenu os³oniêtych od wiatru, jednak zazwyczaj z dobrym widokiem na okolice. W latach 1993-005, w rewirach znaleziono 46 gniazd. WyraŸnie preferuje jod³ê (fot. 1), gdy a 41 (89%) gniazd umieszczonych by³o na tym gatunku drzewa, (4%) na modrzewiu oraz po 1 (po %) na buku, soœnie i skale. Œrednia wysokoœæ drzewa gniazdowego wynosi³a 3 m (zakres 1-41 m, N=3), a jego œredni obwód na wysokoœci pierœnicy - 53 cm (zakres od 147-380 cm, N=35). Wysokoœæ umieszczenia gniazda nad ziemi¹ to œrednio 1 m (zakres od 11-7 m, N=34). Œrednie wymiary gniazda (N=40). Œrednica zewnêtrzna 160 cm (zakres od 130-00 cm), œrednica wewnêtrzna 64 cm (zakres od 40-90 cm), wysokoœæ gniazda 98 cm (zakres od 40-00 cm). G³êbokoœæ niecki gniazdowej (N=1) 1 cm (zakres od 6-18 cm). Na 15 lêgów, w których uda³o siê ustaliæ wielkoœæ zniesienia, 13 by³o dwujajowych (86,7%), a jednojajowe (13,3%). Pomiarów jaj dokona³em w gniazdach z porzuconym lêgiem oraz tam, gdzie nie wylêg³y siê pisklêta. W sumie zmierzy³em 18 jaj pochodz¹cych z 13 lêgów. Œrednie ich wymiary wynosi³y: 75,3 mm (zakres 71,-81,) x 57,5 mm (zakres 53,8-61,5 mm). Jajo najwiêksze mia³o wymiary 81, mm x 58,4 mm, a najmniejsze 71,5 mm x 56,5 mm. W wysiadywaniu jaj bra³ udzia³ równie samiec. 7 razy stwierdzi³em (u ró nych par) jak samiec zastêpowa³ samicê przy wysiadywaniu. Okres inkubacji trwa³ oko³o 45 dni. Pisklêta wykluwa³y siê w I dekadzie maja i przebywa³y w gnieÿdzie do. po³owy lipca. Jeden spóÿniony lêg odnotowa³em w Bieszczadach w 004 r., kiedy to pisklêta klu³y siê dopiero 14 czerwca i opierzaj¹ce siê m³ode w bardzo dobrej kondycji obserwowa³em na gnieÿdzie 3 lipca. Obydwa jednak pad³y podczas 5 dniowego, ci¹g³ego opadu deszczu, trwaj¹cego od 6 do 30 lipca. Po wylocie z gniazda m³ode jeszcze d³ugo pozostaj¹ w rewirze lêgowym pod opiek¹ rodziców, niekiedy a do pocz¹tku zimy. 86 ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005

Fot.. Gniazdo or³a przedniego na jodle. Góry Sanocko-Turczañskie (fot. Marian Stój) Photo. Nest of the Golden Eagle on a fir tree. Sanocko-Turczañskie Mts (photo Marian Stój) Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 87

Wêdrówki i zimowanie Na ogó³ gatunek osiad³y. Czêœæ par zimuje, zw³aszcza w ³agodniejsze zimy, w swych terytoriach lêgowych. Niektóre jednak przemieszczaj¹ siê na ni sze tereny zasobniejsze w pokarm. M³odociane ptaki koczuj¹ pojedynczo. Spotykane s¹ w ró nych czêœciach kraju i - jeœli znajd¹ odpowiednie dla siebie siedlisko - zatrzymuj¹ siê na d³u ej. Inne podejmuj¹ dalsze wêdrówki. Zagro enia i prognozy Najpowa niejszym zagro eniem dla populacji or³a przedniego w polskich Karpatach jest zalesianie jego ³owisk oraz postêpuj¹ca sukcesja na ³¹kach i pastwiskach wynikaj¹ca z zaniechania rolniczego u ytkowania gruntów, czego nastêpstwem jest ich zarastanie roœlinnoœci¹ krzewiast¹ i drzewiast¹. Karpaty posiadaj¹ bardzo wysok¹ lesistoœæ, st¹d ka de dodatkowe zalesianie terenów otwartych jest niepo ¹dane i szkodliwe z punktu widzenia ró norodnoœci biologicznej i ³owisk dla ptaków drapie nych. Komitet Ochrony Or³ów apeluje do administracji Lasów Pañstwowych wy szego szczebla, aby zwolni³a nadleœnictwa gospodaruj¹ce na opisanym terenie z planów dodatkowych zalesieñ, w tym równie gruntów przekazywanych od Agencji Nieruchomoœci Rolnej. Du ym niebezpieczeñstwem dla piskl¹t or³a przedniego jest te sama natura w postaci np. niesprzyjaj¹cych warunków pogodowych. Nawet dwudniowe, ci¹g³e i obfite opady deszczu przy och³odzeniu mog¹ doprowadziæ do œmierci m³odych, bêd¹cych w stadium opierzania siê lub w puchu, ale ju na tyle du ych, e nie mog¹ schowaæ siê pod skrzyd³a samicy. W latach 1997-005 stwierdzi³em 7 przypadków œmierci m³odych z przemokniêcia i wych³odzenia organizmu. Niepokojenie ptaków w miejscach gniazdowych w wyniku prowadzenia prac leœnych oraz wzmo ona penetracja ludzka s¹ tak e przyczyn¹ porzucania lêgów. Z tego powodu w latach badañ stwierdzono 5 przypadków porzucenia gniazd z jajami. Niepokojenie or³ów w ³owiskach zauwa ono równie w wyniku zagospodarowania turystycznego terenów górskich. Wœród innych przyczyn nale y wymieniæ: utratê bazy pokarmowej w wyniku spadku liczebnoœci potencjalnych ofiar w ³owiskach or³a, utratê siedlisk gniazdowych, w wyniku wycinania starych drzewostanów, które s¹ ostojami gatunku, pora enia ptaków pr¹dem elektrycznym na napowietrznych liniach energetycznych oraz przeœladowanie or³ów ze strony cz³owieka. Te ostatnie to ró ne formy k³usownictwa, czêsto z u yciem broni palnej (stwierdzono kilka postrzeleñ i jeden przypadek zatrucia). Obserwuje siê wtedy czêst¹ wymianê partnera na osobnika niedojrza³ego (subadultusa). W sytuacji, gdyby roczna œmiertelnoœæ osobników doros³ych by³a wiêksza od iloœci wyprowadzanych m³odych, to w nied³ugim czasie doprowadzi³oby to do wyginiêcia karpackiej populacji or³a przedniego. 88 ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005

Prognozy co do liczebnoœci or³ów przednich na przysz³oœæ s¹ jednak doœæ obiecuj¹ce, gdy obecnie poprawie ulegaj¹ ³owiska tego gatunku z powodu powrotu do u ytkowania gruntów w górach poprzez koszenie ³¹k i walkê z sukcesj¹. Korzystne tutaj okaza³o siê wejœcie Polski do Unii Europejskiej i korzystanie z dop³at bezpoœrednich dla rolników oraz programów rolno-œrodowiskowych. Dop³aty bezpoœrednie oraz ró ne formy dotacji na koszenie ³¹k i pastwisk, oprócz zwiêkszania ró norodnoœci biologicznej i powierzchni ³owisk wp³ywaj¹ równie na wiêksze zainteresowanie rolników i leœników ochron¹ ptaków drapie nych. Status zagro enia or³a przedniego w Polsce i Europie Polska. EN - gatunek silnie zagro ony wyginiêciem: - Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t (001): Europa. R - gatunek zagro ony z racji rzadkiego wystêpowania: - BirdLife International: SPEC 3, - Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za³¹cznik I, - Konwencja Berneñska: za³¹cznik II, - Konwencja Boñska: za³¹cznik II. Ochrona W Polsce orze³ przedni to gatunek objêty ochron¹ œcis³¹, wymagaj¹cy ochrony czynnej, którego nie dotycz¹ zwolnienia od zakazów wynikaj¹ce z wykonywania czynnoœci zwi¹zanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leœnej lub rybackiej (paragraf 8 rozporz¹dzenia ministra œrodowiska z dnia 8 wrzeœnia 004 r. Dz. U. z 004 r., Nr 0, poz. 37). Zgodnie z cyt. rozporz¹dzeniem, w miejscach gniazdowania wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania. Wielkoœæ stref ochrony okreœla za³¹cznik nr 5 do tego rozporz¹dzenia. Dla or³a przedniego jest to obszar w promieniu do 00 m od gniazda w strefie ochrony ca³orocznej, a do 500 m w strefie ochrony okresowej - obowi¹zuj¹cej od 1 stycznia do 31 lipca ka dego roku. Wyznaczanie granic stref ochrony w terenie powinno opieraæ siê na Instrukcji wyznaczania i ochrony stanowisk zwierz¹t - gatunków zagro onych wyginiêciem, zatwierdzonej przez g³ównego konserwatora przyrody z dnia 15 paÿdziernika 1997 r. Granice stref w lasach, w miarê mo liwoœci nale y poprowadziæ liniami oddzia³owymi, granicami wydzieleñ, wzd³u dróg leœnych, potoków itp. Powinny one byæ zaznaczone na mapach gospodarczych operatów urz¹dzeniowych nadleœnictw. Strefy ustala i likwiduje wojewoda w drodze decyzji administracyjnej. W strefach ochrony (ust.6, art.60 ustawy z dnia 16 kwietnia 004 r., o ochronie przyrody - Dz. U. z 004 r., Nr 9, poz. 880) zabrania siê: Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 89

- przebywania osób, z wyj¹tkiem w³aœciciela nieruchomoœci oraz osób sprawuj¹cych nadzór nad obszarami objêtymi ochron¹, - wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody, - dokonywania zmian stosunków wodnych oraz wznoszenia obiektów, urz¹dzeñ i instalacji. W Lasach Pañstwowych województwa podkarpackiego i ma³opolskiego wojewodowie ustalili strefy ochrony ostoi wokó³ wszystkich gniazd or³ów przednich zlokalizowanych przez cz³onków Komitetu Ochrony Or³ów w latach 1993-005. Wszystkim uczestnicz¹cym w pracach terenowych autor sk³ada serdeczne podziêkowania. Byli to: P. Armatys, T. Baziak, Z. Cenian, J. Cichocki, W. Cichocki, A. Czubat, C. Æwikowski, M. Dziedzic, K. Henel, L. Kluziñski, J. Kornan (S³owacja), P. Kwiatkowski, B. Kozik, M. Kubus, M. Lamentowicz, M. Lewandowski, P. Lewandowski, M. Luniak, L. Machura, G. Mo³odyñski, E. Niezgoda, M. Ostañski, P. Pawlikowski, A. Ryœ, J. Stój, K. Wac³awek, M. Zaj¹c, A. Zator. Golden Eagle Aquila chrysaetos status in the Polish range of the Carpathian in 1997 005 Abstract: In Europe, the Golden Eagle inhabits principally northern and southern parts of the continent. Reports on the Golden Eagles breeding in Poland in the first half of the XXth century were coming mostly from the Tatry mountains and adjoining regions; Beskid ywiecki, Gorce and Pieniny mountains. In the 1930s and 1940s the species become more commonly met in Mazury - (in the I³awa Forests, Pisz Forest and in the vicinity of lake Oœwin). Succeeding quotations of the Golden Eagle population in Poland in the second half of the XX century reflect rather the level of our poor knowledge than its actual numbers. In the 1950s and 1960s the Polish population was estimated at 0 30 pairs, in the years 1980 1985 at around 15 pairs, and on the beginning of 1990s at 5 10 pairs. In recent years the population of Golden Eagle in Poland increases slightly and it is currently estimated at 30 35 pairs. Most of the pairs, as much as 7 30 are breeding in the Polish part of the Carpathian (which accounts for 85% of the Polish population). The density of the species in the Carpathian reaches 0.34-0.38 pairs/100 km of the total investigated area. Relatively high breeding parameters in some of the years and the possibility of dispersal from neighboring breeding territories allow to presume, that the population in the Carpathian region might still increase slightly. 90 ORZE PRZEDNI AQUILA CHRYSAETOS W POLSKIEJ CZÊŒCI KARPAT W LATACH 1997-005

Literatura Bezzel E. 1995. Steinadler. W: Kostrzewa A., Speer G. (eds). Greifvogel in Deutschland, Wiesbaden. BirdLife International/European Bird Census Council. 000. European bird populations: estimates and trends. BirdLife Conservation Series 10. Cambridge. Danko S., Divis S., Dvorska J., Dvorsky M., Chavko J., Karaska D., Kloubec B., Kurka B., Matusik H., Jeske L., Schropfer L., Vacik R. 1994. The state of knowledge of breeding numbers of birds of prey (Falconiformes) and owls (Strigiformes) in the Czech and Slovak Republic as of 1990 and their population trends in 1970-1990. Buteo 6: 1-89. G³owaciñski Z. (red) 199. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. PWRiL, Warszawa. G³owaciñski Z. (red.) 001. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa. Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds). 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T & AD Poyser, London. Kondracki J. 1989. Karpaty. WSiP, Warszawa. Stój M. 004. Aquila chrysaetos (L., 1758) orze³ przedni. W: M. Gromadzki (red.). Ptaki (czêœæ I), Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 000 podrêcznik metodyczny. T. 7: 49-5. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa. Stój M., Æwikowski C., Wac³awek K. 1997. Wystêpowanie or³a przedniego Aquila chrysaetos w Karpatach w latach 1993-1996. Not. Orn. 38: 55-7. Stój M., Æwikowski C., Zub K. 000. Pokarm or³a przedniego Aquila chrysaetos w polskiej czêœci Karpat. Not. Orn. 41: 187-00. Tomia³ojæ L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoœæ. PWN, Warszawa. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T. 003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP pro Natura, Wroc³aw. Tucker G.M., Heath M.F. (red.) 1994. Birds in Europe: their conservation status. Conservation Series 3. BirdLife International, Cambridge. Walasz K. (red.) 000. Atlas ptaków zimuj¹cych Ma³opolski. MTO, Kraków. Zawadzka D., Lontkowski J. 1996. Ptaki drapie ne. Dlaczego chronimy, ekologia, oznaczanie. Agencja Rekl.-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa. Marian Stój ul. Podzamcze 1a, 38-00 Jas³o e-mail: mstoj@poczta.fm Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt (1) / 006 91

Podlo t o r³ a przedniego Aquila chrysaetos, Szkocj a ( fot. Terr y Pickfo rd)