ROŚLINY DZIKO WYSTĘPUJĄCE I ICH ZASTOSOWANIE PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH

ROŚLINY DZIKO WYSTĘPUJĄCE I ICH ZASTOSOWANIE PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH 1

2

Czesława Trąba Krzysztof Rogut Paweł Wolański ROŚLINY DZIKO WYSTĘPUJĄCE I ICH ZASTOSOWANIE PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH - materiały dydaktyczne - 1 Rzeszów 2012

Spis treści Wstęp...4 Co możemy przygotować z zebranego surowca...5 Ogólne zasady zbioru...6 Babka lancetowata...8 Babka zwyczajna...10 Barszcz zwyczajny...12 Bez czarny...14 Biedrzeniec mniejszy...16 Bluszczyk kurdybanek...18 Borówka brusznica...20 Borówka czarna...22 Brzoza brodawkowata...24 Bukwica zwyczajna...26 Bylica piołun...28 Bylica pospolita...30 Chaber bławatek...32 Chmiel zwyczajny...34 Chrzan pospolity...36 Cykoria podróżnik...38 Dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy...40 Dąbrówka rozłogowa...42 Dziewanna drobnokwiatowa...44 Dzięgiel leśny...46 Dzika róża...48 Dziurawiec zwyczajny...50 Fiołek polny...52 Glistnik jaskółcze ziele...54 Głóg jednoszyjkowy, głóg dwuszyjkowy...56 Głowienka pospolita...58 Gwiazdnica pospolita...60 Jałowiec pospolity...62 Jarząb pospolity...64 Jasnota biała...66 Jastrzębiec kosmaczek...68 Jeżyna fałdowana...70 Kasztanowiec zwyczajny...72 Komosa biała...74 Koniczyna biała...76 Koniczyna łąkowa...78 Krwawnica pospolita...80 Krwawnik pospolity...82 Kurzyślad polny...84 Lebiodka pospolita...86 Lipa drobnolistna, lipa szerokolistna...88 Lnica pospolita...90 Łopiany...92 Macierzanka piaskowa...94 Mak polny...96 2

Malina właściwa...98 Mniszek lekarski...100 Mydlnica lekarska...102 Nostrzyk żółty...104 Nawłoć pospolita...106 Nawłoć późna, nawłoć kanadyjska...108 Olsza czarna...110 Perz właściwy...112 Pięciornik gęsi...114 Pięciornik kurze ziele...116 Podagrycznik pospolity...118 Podbiał pospolity...120 Pokrzywa zwyczajna...122 Poziewnik szorstki...124 Poziomka pospolita...126 Przetacznik leśny...128 Przymiotno kanadyjskie...130 Przywrotniki...132 Rdest ostrogorzki...134 Rdest ptasi...136 Rdest wężownik...138 Robinia akacjowa...140 Rozchodnik ostry...142 Rumianek bezpromieniowy...144 Rumianek pospolity...146 Rzeżucha łąkowa...148 Serdecznik pospolity...150 Szczawik zajęczy...152 Skrzyp polny...154 Sosna zwyczajna...156 Stokrotka pospolita...158 Szczaw zwyczajny...160 Śliwa tarnina...162 Ślaz dziki...164 Świetlik łąkowy...166 Tasznik pospolity...168 Tatarak zwyczajny...170 Tobołki polne...172 Uczep trójlistkowy...174 Wiązówka błotna...176 Wierzba biała, wierzba krucha...178 Wierzbówka kiprzyca...180 Wiesiołki...182 Wrotycz pospolity...184 Wrzos zwyczajny...186 Żarnowiec miotlasty...188 Żółtlica drobnokwiatowa...190 Żywokost lekarski...192 Kalendarz zbioru surowca roślinnego...194 Sklepy...196 Gospodarstwa...197 Firmy...197 Warsztaty...197 Bibliografia...198 3

Wstęp Czy dostrzegasz, jakie rośliny rosną w Twoim najbliższym otoczeniu, często tuż przy drodze, w ogrodzie, na pobliskich łąkach? Czy wiesz, że wiele z nich ma właściwości lecznicze, niektóre znaczyły wiele w kulturze naszych przodków, a w szeregu drzemią nawet ślady magii sprzed wieków? Jesteśmy przekonani, że większość z nich znasz z widzenia. Zachęcamy do głębszego zapoznania się z nimi, ponieważ wiedza ta może być bardzo przydatna, a nawet opłacalna. Od stuleci w Europie Środkowej lecznicze i aromatyczne rośliny były zbierane z naturalnych środowisk w celu wykorzystania ich właściwości. Obecnie wiedza ta niestety idzie w całkowite zapomnienie. Celem książki jest zwrócenie uwagi Czytelnika na znaczenie dziko występujących roślin w życiu człowieka i ich praktyczne wykorzystanie. Począwszy od stosowania ich w celach spożywczych, poprzez obecność w różnego rodzaju tradycjach i zwyczajach, w naszej kulturze i codziennym życiu. Współczesny człowiek bowiem zbyt często zapomina o tej roli. Oddajemy do dyspozycji Czytelnika praktyczny podręcznik o dziko występujących roślinach, które licznie występują na terenie województwa podkarpackiego. Znajdują się w nim informacje, gdzie jakie rośliny można znaleźć, kiedy i jak je zbierać, do czego można je wykorzystywać. Lektura tej publikacji pozwoli odkryć potencjał, jaki drzemie w tych roślinach. Ponadto zbieranie dziko występujących roślin może być także dodatkowym źródłem dochodu. Mamy nadzieję, że lektura tej książki nie będzie jednorazowa, że wejdzie ona w skład niezbędnika podczas wędrówek i stanowić będzie skarbnicę wiedzy na temat otaczających nas dziko występujących roślin. Wierzymy, że informacje zebrane w tej publikacji uchronią dzikie rośliny od zapomnienia, a może nawet niektóre znów zagoszczą w naszym codziennym życiu. Redakcja MD 4

Co możemy przygotować z zebranego surowca W niniejszej publikacji przy każdym z opisywanych gatunków znajdziemy ciekawy przepis na herbatki, napary, nalewki itp., ale czy wiemy dokładnie co kryje się pod postacią poszczególnych form? Poniżej przedstawiamy postacie możliwych do otrzymania produktów. Napar (herbatka) jest to jedna z najczęściej stosowanych form wyciągów z takich części roślin, jak liście, kwiaty, drobne nasiona. Napar otrzymujemy po zalaniu wrzątkiem rozdrobnionego surowca i odstawieniu pod przykryciem na ok. 20 min. Napary są nietrwałą postacią i powinny zostać spożytkowane w tym samym dniu. Odwar sporządza w głównej mierze z twardych części roślin, takich jak korzenie, kora czy nasiona, które nie tak łatwo się ekstrahują. Odwar otrzymujemy gotując od 5-40 min. rozdrobnione części roślin, a następnie odcedzając po około 10 min. Należy spożytkować w tym samym dniu. Macerat to wodny wyciąg z roślin, ale na zimno. Surowiec roślinny, który jest wrażliwy na wysoką temperaturę, zalewany zimną wodą, odstawiamy na 6-10 godz., a następnie odcedzamy. Należy spożyć w tym samym dniu, ewentualnie można przechowywać w lodówce do 3 dni. Nalewka jest alkoholowym wyciągiem z zasuszonego materiału roślinnego. Rozdrobniony surowiec roślinny zalewamy alkoholem (30-70%), szczelnie zamykamy i odstawiamy na kilkanaście dni (owoce, które zawierają mało miąższu np. jarzębinę, tarninę zbieramy po pierwszych przymrozkach, trzeba również pamiętać, iż owoce pestkowe należy wcześniej pozbawić pestek). Następnie filtrujemy przez watę/gazę i zlewamy do szklanych naczyń z ciemnego szkła. Można przechowywać nawet kilka lat. Kompresy przykłada się na ciało w celu złagodzenia bólu czy leczenia schorzeń skóry. Otrzymujemy go namaczając czystą lnianą lub bawełnianą serwetkę w naparze lub odwarze i przykładając na skórę. W celu zapobiegnięcia przed szybkim wystygnięciem owijamy folią i kocem. Kataplazmy w odróżnieniu od kompresów otrzymuje się poprzez przykładanie do skóry całych lub rozdrobnionych części roślin, po wcześniejszym ich zamoczeniu we wrzątku. Przykrywamy gazą. Inhalacje, parówki stosuje się w celu złagodzenia kataru. Po zalaniu wrzątkiem roślin i odczekaniu 10-15 min. pochylamy się nad otrzymanym naparem w odległości ok. 30 cm. Głowę przykrywamy ręcznikiem, aby para nie uciekała na zewnątrz. Syrop jest wyciągiem z suszonych lub świeżych roślin gotowanych w roztworze cukru (posiada on właściwości konserwujące). Otrzymuje się go gotując rozdrobniony materiał roślinny na wolnym ogniu, a następnie po dodaniu cukru lub miodu, nie doprowadzając do wrzenia, podgrzewa aż do zgęstnienia. Po przestygnięciu syrop zlewa się do ciemnych szklanych naczyń i przechowuje szczelnie zamknięte w lodówce. Maseczki możemy nakładać na twarz i szyję po wcześniejszym zmieleniu (np. w maszynce do mięsa) świeżych części roślin. Przykrywamy wilgotną ligniną. Po 20-30 min. skórę oczyszczamy i obmywamy letnią wodą z dodatkiem np. soku z cytryny. 5

Ogólne zasady zbioru Zbierający zioła na własne potrzeby czy na sprzedaż, dobrze powinien je znać jeśli chce pozyskać z nich surowiec. Musi opanować też technikę zbioru i sposobu postępowania z zebranym materiałem, aby praca nie poszła na marne, a zebrany surowiec był pełnowartościowy. Różne rośliny należy zbierać w różnych fazach ich rozwoju. Inną zawartość substancji czynnych będzie miała ta sama roślina przed, na początku lub w czasie kwitnienia, a jeszcze inny po przekwitnięciu. W niektórych wypadkach nawet pora dnia zbioru może mieć znaczenie. Podczas zbioru trzeba zwrócić uwagę na pogodę, ponieważ zawartość substancji czynnych w roślinach bywa inna w dni słoneczne, a inna w dni pochmurne. Rośliny należy zbierać w dni pogodne, słoneczne i suche, po obeschnięciu rosy porannej lub przed rosą wieczorną. Surowiec mokry od deszczu lub rosy zaparza się, szybko gnije i w konsekwencji traci wartość. Często nie cała roślina jest surowcem do pozyskania, a jedynie jakaś jej część. Zebrany surowiec nie powinien zawierać innych części niż te, które są przewidziane. Wykluczone jest, aby w takim pozyskanym surowcu były rośliny lub ich części, które są zepsute, zgniecione, pożółkłe, sczerniałe lub spleśniałe. Nie jest dobrze gdy zebrany materiał posiada jakieś organiczne zanieczyszczenia (np. części innych roślin) lub mineralne zanieczyszczenia (np. piasek, ziemia). Wszystkie te czynniki zmniejszają wartość surowca, a często powodują, że jest on niezdatny do użycia. Pozyskiwanie ziela Nadziemną część rośliny, czyli ziele, zbiera się zazwyczaj na początku pełnego kwitnienia. Zbiór tylko niektórych z nich przypada na inny termin. Rośliny o niezdrewniałych łodygach ucina się tuż nad ziemią, wykorzystując zarówno łodygę, liście oraz kwiat. Natomiast w przypadku roślin o łodygach zdrewniałych, zgrubiałych pozyskujemy jej wierzchołki lub tylko liście. Pozyskiwanie surowca ręką niszczy roślinę, ponieważ powodować to może wyrwanie korzenia lub jego uszkodzenia. Ziele należy zbierać w dni suche i pogodne. Podczas zbioru należy zwrócić uwagę, aby rośliny nie były zakurzone, zwiędnięte czy chore. Najlepiej zebrać tyle surowca, ile jesteśmy w stanie jednorazowo wysuszyć. Pozyskiwanie liści Liście roślin zielnych najlepiej zbierać tuż przed lub na początku okresu kwitnienia rośliny. Liście np. brzozy pozyskuje się jeszcze wcześniej, świeżo rozwinięte, lepkie. Podczas zbioru należy zwrócić uwagę na to, aby liście nie były uszkodzone, z plamami, zwiędnięte czy pożółkłe i stare. Nie można ogałacać całej rośliny, bo szybko obumrze, jednorazowo można pobrać z roślin maksymalnie ⅓ wszystkich liści. Ściskanie blaszek liściowych podczas zbioru powoduje powstawanie ciemnych plam, co jest wysoce nie wskazane. Pozyskany surowiec układamy luźno i najlepiej zaraz po zbiorze rozpocząć proces suszenia w cienkich warstwach. Pozyskiwanie korzeni i kłączy Zarówno korzenie, jak i kłącza wykopuje się zasadniczo późną jesienią albo wczesną wiosną, ponieważ w tych właśnie okresach nagromadzone jest w nich dużo substan- 6

cji o cennych właściwościach. Niektóre korzenie i kłącza pozyskuje się jeszcze przed wypuszczeniem przez roślinę liści. Gdy pozyskujemy taki surowiec jesienią warto zdążyć przez całkowitym zeschnięciem liści, aby można było rozpoznać bezbłędnie roślinę. Do wykopania korzeni pomocna może być łopata lub widły. Część korzenia należy pozostawić na miejscu i przykryć ziemią do dalszej wegetacji. Korzenie i kłącza należy otrząsnąć z ziemi, oczyścić z bocznych korzonków. Zasadniczo trzeba korzenie opłukać pod bieżącą wodą, tuż przed suszeniem. Pozyskiwanie kwiatów Zbiór kwiatów wymaga największej dokładności i staranności. Najlepiej dokonywać go ręcznie. Odpowiednią porą zbioru jest okres rozkwitania kwiatów lub pełnia ich rozkwitu w porze popołudniowej, w pogodne dni. Nie należy zbierać kwiatów zwiędłych czy uszkodzonych. Naszym surowcem mogą być same płatki kwiatowe, wtedy wyskubujemy je delikatnie i luźno układamy w koszu. Gdy pozyskujemy całe koszyczki kwiatowe, należy je oderwać, każdy z osobna tuż u nasady. Ponieważ ta część rośliny jest bardzo delikatna, łatwo więdnie i może również zmieniać barwę, kwiaty powinno zbierać się ostrożnie, nie ściskając i niezwłocznie po zbiorze rozpocząć proces suszenia. Pozyskiwanie owoców Owoce pozyskuje się zasadniczo gdy są dojrzałe lub przed ich całkowitym dojrzeniem, nigdy natomiast, gdy są przejrzałe. Owoce mięsiste należy zbierać w dni suche i słoneczne, natomiast owoce suche w dni pochmurne przed obeschnięciem rosy. Nasiona należy zbierać tuż przed całkowitym dojrzeniem owoców, ponieważ nasiona po dojrzeniu owoców najczęściej szybko z nich wypadają. Niektóre owoce, takie jak na przykład jagody bzu czarnego, zbiera się w całych owocostanach, ponieważ są one bardzo nietrwałe. Inne owoce, takie jak na przykład jeżyny czy maliny, aby zachowały jędrność warto zbierać razem z dnem kwiatowym i szypułką, a oddzielić je dopiero przed samym suszeniem, są one trwalsze i nie uszkadzają się tak łatwo. Pozyskiwanie kory W celach leczniczych korę pozyskuje się na wiosnę. Najlepszym momentem jest okres, w którym pączki zaczynają pęcznieć, ponieważ kora łatwo wtedy odchodzi od drewna. Korę pozyskuje się z młodych, kilkuletnich pędów nadziemnych, która jest czysta i gładka. Najpierw pędy pozbawia się bocznych gałązek, a następnie nacina na około, a po rozcięciu kory wzdłuż pędu zdejmujemy korę za pomocą noża. Korę pozyskujemy jedynie ze ściętych pędów i drzew lub w miejscach do tego wyznaczonych. Pozyskiwanie pączków Najlepszym okresem na pozyskiwanie pączków jest wczesna wiosna, ponieważ mają one wtedy odpowiedni aromat i zawierają najwięcej substancji czynnych. Kiedy pąki zaczynają pękać i pokazują się wierzchołki liści nie nadają się one wtedy już na surowiec do pozyskania. Pączki pozyskuje się wyłącznie z drzewek wyciętych podczas czyszczeń w młodniku. Ne należy zbierać roślin dla celów leczniczych i kulinarnych z pól uprawnych, gdzie stosuje się intensywne nawożenie i pestycydy, z torowisk kolejowych i wszelkich miejsc podejrzanych o skażenie gleby i powietrza substancjami toksycznymi. 7

Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.) Rodzina: babkowate Plantaginaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Babka wąskolistna, babka koniczynowa, języczki polne, żywiec, bapka, biczki, barankowy język, języczek, skołojrza. MD Opis Jest to roślina wieloletnia, wyrastająca na wysokość 5-50 cm, o liściach ogonkowych lancetowatych lub równowąsko lancetowatych o unerwieniu równoległym, zebranych w przyziemne rozetki. Z rozetki liściowej wyrasta kilka bezlistnych, dłuższych od liści pędów (10-15 cm wysokości) zakończonych krótkim, cylindrycznym, kłosokształtnym kwiatostanem o drobnych, brunatnych kwiatach. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest torebka zawierająca dwa lśniące nasiona, które zachowują żywotność do pięciu lat. Babka rozmnaża się z nasion, które kiełkują wiosną oraz wegetatywnie z fragmentów kłączy. Gatunek podobny Babka średnia - Plantago media L. Występowanie Pospolicie rośnie w Europie, Ameryce Północnej i Azji. W Polsce występuje na łąkach, pastwiskach, miedzach i trawnikach, zrębach leśnych, torowiskach kolejowych. Zachwaszcza koniczyny i lucerny. Spotykana jest na różnych glebach (przesuszone torfowe i mułowo-torfowe, mady, gleby płowe). Pozyskiwanie surowca Surowcem są liście, które pozyskuje się ze stanowisk naturalnych lub z upraw. Nasiona w ilości 2 kg na ha wysiewa się pod koniec marca na głębokość 0,5 1 cm. W pierwszym roku przeprowadza się zbiór liści jeden raz, a w drugim dwukrotnie, z ogonkiem lub bez (lepiej wysychają). Należy je suszyć w cieniu i na przewiewie rozłożone w cienkiej warstwie lub w suszarni w temperaturze do 40 o C. Surowiec powinien zachować naturalną barwę. Jest 8

bez zapachu i ma smak gorzkawy. Plon liści z 1 ha wynosi około 0,8-2 t. Ze stanowisk naturalnych liście można zbierać od maja do sierpnia. Skład chemiczny Glikozyd aukubina, do 10% śluzu, saponiny, garbniki, kwasy organiczne, karoten, witaminy C i K, duże ilości soli mineralnych sodu, potasu, magnezu i cynku. Zastosowanie Babka lancetowata była znana już w starożytności. Pliniusz zalecał ją na 24 choroby, w tym przeciw kaszlowi, na rany, i przeciw malarii. W lecznictwie ludowym wielu krajów babka uważana była za remedium na prawie wszystkie dolegliwości. Świeże, umyte liście były używane do okładów na wrzody, liszaje, trudno gojące się rany oraz po użądleniu pszczół i os. Kneipp zalecał sok ze świeżych liści babki jako składnik tzw. kuracji wiosennej. Obecnie liście babki stosowane są jako środek przeciwkaszlowy przy astmie i innych schorzeniach układu oddechowego. Napar z ziela łagodzi przewlekłe nieżyty żołądkowe i zapalenie nerek. Liście babki lancetowatej najczęściej stosowane są w mieszankach z innymi ziołami. Nasiona babek mogą być gotowane jak kasza lub mielone i dodawane do ciastek i chleba. Mają smak zbliżony do siemienia lnianego. W wielu krajach Europy jada się młode liście babki surowe lub przyrządzone jak szpinak. Nasiona tej rośliny to przysmak kanarków. Rozgniecione, świeże liście można stosować w maseczkach kosmetycznych. Suszone liście są składnikami niektórych gatunków tytoniu fajkowego. Przepisy Liście babki smażone w cieście Ubić 2 jaja, 3 łyżki mąki, sól, 1 łyżkę oleju, 1 łyżkę wody, około 20 sztuk liści babki oprószyć mąką i maczać w cieście. Należy smażyć je szybko na rozgrzanym oleju, a po odsączeniu posypać cukrem pudrem. Napar 1 łyżkę ziół na szklankę wrzącej wody, parzyć 15 min., pić 2-4 razy dziennie po ½ szklanki. Można też stosować do płukania gardła, okładów i przemywań. Rozcieńczonym pół na pół wodą naparem można przemywać oczy w zapaleniu powiek lub spojówek. MD 9

Babka zwyczajna (Plantago major L.) Rodzina: babkowate Plantaginaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Babka pospolita, babka większa, babka szerokolistna, skołojrza, baśki. MD Opis Bylina o wysokości 15-40 cm, która nie wytwarza wyraźnej łodygi, z niedużą rozetką liści odziomkowych, dużych, szerokojajowatych, całobrzegich, o zaostrzonym wierzchołku. Szypułki kwiatostanowe osiągają wysokość do 60 cm. Drobne kwiaty są niepozorne i zebrane w kłosokształtne kwiatostany. Kwitnie od maja do września, roślina wiatropylna. Owocem jest jajowata torebka z kilkunastoma drobnymi, błyszczącymi kanciastymi nasionami, otwierająca się wieczkiem. Gatunek podobny Babka wielonasienna Plantago intermedia Gilib. występująca na wilgotnych siedliskach. Występowanie Jest to roślina silnie wydeptywanych miejsc (brzegi dróg, ścieżki polne, chodniki, pastwiska, podwórza, brzegi zbiorników wodnych). W zależności od warunków siedliskowych rośliny są drobne lub duże, o liściach wznoszących się lub silnie przylegających do podłoża. Pozyskiwanie surowca Surowcem są liście babki zwyczajnej, które zbiera się od wiosny do jesieni, wybierając młode, zdrowe i czyste. Przed suszeniem należy odrzucić z surowca trawy i inne rośliny. Liście można suszyć w warunkach naturalnych, w przewiewnym i zacienionym miejscu lub suszarni ogrzewanej do 40 o C. Dobrze wysuszone liście powinny posiadać naturalną, zieloną barwę. Skład chemiczny Śluz, gorzki glikozyd aukubina, enzymy, kwasy organiczne, 10

garbniki, saponiny, witaminy C i K, flawonoidy i sole mineralne z dużą zawartością potasu. Zastosowanie Babka zwyczajna jest starą, ludową rośliną leczniczą. W Chinach zbierano liście i nasiona już ponad 3000 lat temu. Nasiona stosowano jako środek wykrztuśny, moczopędny i leczący bezpłodność. Starożytna grecka i rzymska medycyna, zalecały stosowanie nasion przy czerwonce, malarii, przeciw ukąszeniom wężów i skorpionów. Zielarze perscy i arabscy zaczęli stosować babkę w X w. W polskim lecznictwie ludowym liść babki zwyczajowo był szeroko stosowany jako środek osłaniający, wykrztuśny, przeciwzapalny, w chorobach przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych, a zewnętrznie do płukania gardła przy stanach zapalnych, spojówek i bólach zębów. Świeże liście przykładano na ropiejące rany, owrzodzenia i oparzenia. Sok działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie przy użądleniach pszczół i trzmieli. Przepisy Napar z liści Garść ziół zalać dwoma szklankami wrzącej wody, zostawić 15 min. do naciągnięcia, pić 3 razy dziennie pół szklanki przy owrzodzeniach żołądka i jelit, biegunkach, ponadto stosować do płukanek, maseczek, okładów, przemywań. Obecnie liście babki zwyczajnej stosuje się rzadko, głównie jako składnik mieszanek wykrztuśnych. Częściej w medycynie oficjalnej używa się jednak liści babki lancetowatej o podobnym działaniu, ale zwierających więcej składników czynnych i łatwiej przyswajalnych. Z młodych listków babki i mniszka pospolitego oraz ogórecznika lekarskiego przyrządza się sałatkę dla urody. MD 11

Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium L.) Rodzina: selerowate Apiaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Barszczownik pospolity. CT Opis Jest rośliną dwuletnią, czasem byliną o wzniesionej, bruzdkowanej, dętej łodydze wyrastającej na wysokość do 1,5 m. Liście są trójdzielne lub pierzastodzielne. Kwiaty białe lub różowawe są zebrane w duże baldachy 15-20 promieniowe. Kwitnie od czerwca do września. Owocem jest rozłupnia. Wszystkie części rośliny, a głównie owoce mają silny, specyficzny, niezbyt przyjemny zapach. Gatunek podobny Barszcz Mantegazziego - Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier pochodzący z Kaukazu, niegdyś i w uprawiany PGR jako roślina pastewna. Obecnie uważany za gatunek ekspansywny np. w Beskidzie Niskim. Jego pędy zawierają duże ilości furranokumaryny, która działa drażniąco na skórę w słoneczne dni. Szczególnie wrażliwe na poparzenie są usta oraz skóra u osób z jasną karnacją. Występowanie Rozpowszechniony jest w całej Europie i zachodniej Azji, Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce występuje na łąkach, zaroślach, przydrożach, na łęgach, w olsach. Preferuje żyzne, wilgotne gleby mułowo-torfowe i mady o odczynie obojętnym. Pozyskiwanie surowca Surowcem jest ziele, owoce i korzeń. Ziele, a głównie młode liście należy zbierać tylko wiosną lub na początku lata, zaś owoce i korzenie jesienią. 12

Skład chemiczny Olejek eteryczny inny w zielu niż w owocach, związki flawonowe, kumarynowe, proteiny, karoteny, związki żywicowe i sole mineralne. Zastosowanie Rodzajowa nazwa łacińska barszczu Heracleum wywodzi się od najpotężniejszego, greckiego herosa Herkulesa, być może dlatego, że niektóre gatunki z tego rodzaju np. barszcz Sosnowskiego wyrastają na wysokość ponad 2 m. W naszym kręgu kulturowym ziele barszczu zasłynęło głównie ze swych zalet kulinarnych. Zbierane w maju młode liście barszczu zwyczajnego służyły po zakiszeniu jako główny składnik i jednocześnie aromatyczna przyprawa kapłoniej polewki zwanej barszczem. Zupę tą zaprawiano dodatkowo kaszą jaglaną, jajami i śmietaną. Barszcz uważany był za afrodyzjak. Dziś barszcz jada się wyłącznie w północnych regionach Rosji jako warzywo. Młode ogonki liściowe gotuje się tak jak szparagi, albo suszy się je w słońcu, póki nie zżółkną i nie zaczną wydzielać słodkiego soku, wtedy stanowi prawdziwy rarytas. Młode kwiatostany krótko gotowane lub smażone smakują jak brokuły. O użytkowaniu sfermentowanych liści i łodyg barszczu w Polsce, Rosji i na Litwie wiadomo ze słynnego angielskiego zielnika Gerarda z 1597 r. Pisze o nim także Marcin z Urzędowa w Herbarzu Polskim wydanym w 1595 r., a następnie Szymon Syreński w swym zielniku z 1613 r. Na Litwie i w Rosji barszcz fermentowano niekiedy z borówkami. Był czymś pośrednim pomiędzy piwem, a kiszoną kapustą. Barszcz zaczął wychodzić z użycia w XVIII w. Ostatnia wzmianka o użytkowaniu zupy z barszczu na Litwie pochodzi z 1845 r., a ze Szwecji z 1811 r. Z nasion można uzyskać dobrą nalewkę. W lecznictwie odwar z ziela jest stosowany w zaburzeniach trawiennych i biegunkach. Nalewka alkoholowa z ziela jest pomocna w impotencji. Napar z ziela lub owoców stosuje się przeciw robakom. Odwar z ziela można stosować także przy padaczce. Przepisy Napar 30 g suchego ziela zalać 400 g zimnej, przegotowanej wody i po 8 godzinach pić po kilka łyków co godzinę. Stosuje się przeciw robakom. Nalewka garść zielonych nasion barszczu, zalać ½ l spirytusu, dodać 2 łyżki miodu. Nalewka ma anyżowy zapach i jest smaczna. CT 13

Bez czarny (Sambucus nigra L.) Rodzina: przewiertniowate Caprifoliaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Bess, bestek, bez, bez apteczny, bez lekarski, bez pospolity, bzina, bzowina, buzina, holunder, hyćka, hyczka, kaszka. PW Przepisy Odwar Odwar z kwiatów bzu. 1 ½ łyżki kwiatów bzu zalać 1 szklanką zimnej wody i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ⅓ - ½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny. Jako środek napotny i przeciwgorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru Opis Jest to krzew, niekiedy niewysokie drzewo, o korze szarej lub brunatnej. Wewnątrz gałązek znajduje się wyraźny, biały rdzeń. Krzew ten ma duże, naprzeciwległe, nieparzystopierzaste liście, złożone z 5-7 eliptycznych, nierówno piłkowatych listków. Liście rozwijają się znacznie wcześniej niż kwiaty, które są drobne, białokremowe i osadzone na długich szypułkach oraz zebrane w płaskie, baldachokształtne kwiatostany. Bez czarny kwitnie w czerwcu. Owocem bzu jest czarna lub czarnofioletowa, 3-6 nasienna, lśniąca jagoda. Owoce są soczyste, dojrzewają w sierpniu i we wrześniu. Gatunek podobny Dziki bez hedb - Sambucus ebulus L. Występowanie Rodzimy obszar występowania tego gatunku to Europa, Tunezja, Kaukaz, Azja Zachodnia i Indie. Poza tym jest uprawiany w wielu krajach świata, w Polsce pospolity na całym obszarze kraju. Występuje w zaroślach, na brzegach lasów, przy drogach, na miedzach, śmietniskach i na wszelkich nieużytkach na glebach żyznych, zasobnych w wapń. Ze względu na wartości lecznicze i ozdobne, jest często sadzony w parkach i ogrodach. Pozyskiwanie surowca Surowcem zielarskim jest kwiat i owoc bzu czarnego. Zbiera się całe kwiatostany w tym czasie, gdy część kwiatów jeszcze się w nich nie rozwinęła. Ścina się je sekatorem i układa luźno w koszykach. Nie nadają się do zbioru kwiatostany, z których opadają pierwsze przekwitające kwiaty. Zbiór kwia- 14

tów można prowadzić tylko w dni suche i po obeschnięciu rosy. Zbiór mokrych kwiatów powoduje, że ciemnieją one w czasie transportu i suszenia. Nie należy również dopuszczać, by w czasie transportu kwiaty były zgniecione. Suszy się całe kwiatostany w dni suche i pogodne w warunkach naturalnych, w miejscach przewiewnych i zacienionych, rozkładając je cienką warstwą albo rozwieszając na drutach lub sznurkach. Suszenie należy przerwać, gdy kwiaty są już suche, a szypułki jeszcze elastyczne. Wówczas ociera się kwiaty na sitach lub ręcznie osmykuje z szypułek. Dobrze wysuszony kwiat powinien zachować białokremową barwę. Przy zbiorze owoców ścina się całe baldachy wówczas, gdy wszystkie owoce są dojrzałe, czarne, lśniące. Ścięte kiście układa się w płaskich koszach ostrożnie, aby nie pognieść owoców i jak najszybciej przenosi się do suszarni ogrzewanej, początkowo w temp. 30 o C, później do 55 o C. Wysuszone owoce ociera się na sitach i oczyszcza z szypułek. Skład chemiczny W kwiatach bzu czarnego występują flawonoidy, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek zwiększający wydzielanie potu, witaminy A, B i C oraz sole mineralne. Owoce zawierają około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbników, zespół 3 barwników antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne. z dodatkiem 1-2 łyżek soku malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem Azulanu można stosować zewnętrznie do okładów i płukania jamy ustnej. Odwar Zmieszać po 20 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wiązówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 ½ szklankami gorącej wody i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10-15 min. i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po ¾-1 szklanki jako środek moczopędny. Zastosowanie Bez czarny znany był już ludom pierwotnym, o czym świadczą nasiona znalezione w wykopaliskach z epoki kamiennej. W starożytności stosowano owoce bzu jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz przeciw ukąszeniom żmij, oparzeniom, wrzodom itd. W lecznictwie ludowym kwiaty bzu czarnego były szeroko stosowane jako lek napotny, przeciwgorączkowy oraz do okładów przy egzemach i wrzodach, jak również na dolegliwości gardła. Sok i powidła z owoców bzu od najdawniejszych czasów stosowane były w chorobach gorączkowych. Wykorzystywano również korę i liście tej rośliny. We współczesnej medycynie bez czarny znajduje również szerokie zastosowanie, przeważnie w chorobach gorączkowych. Wykazuje także działanie moczopędne. Odwary z kwiatów są również zalecane do płukania gardła i jamy ustnej, przy anginie, grypie itp. Można je także dodawać do kąpieli kosmetycznych. Owoce bzu zaliczane są do tzw. środków czyszczących krew. Mają też duże znaczenie w chorobach reumatycznych, niektórych schorzeniach skórnych, czy chorobach zakaźnych. 15

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga L.) Rodzina: selerowate Apiaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Bibernella, rozpikamień, biedrzeniec pospolity. Opis Jest to bylina dorastająca do 50 cm. Swym wyglądem nieco przypomina kminek, zapachem pietruszkę. Łodyga jest naga lub krótko owłosiona, a liście nieparzysto pierzastozłożone. Kwiaty drobne, białe lub żółtawe zebrane są w baldachy na szczytach rozgałęzień. Kwitnie od czerwca do września. Owocem jest rozłupka. MD Gatunek podobny Biedrzeniec większy Pimpinella major L. Huds., o podobnych właściwościach jak biedrzeniec mniejszy. Występowanie Jest rośliną euroazjatycką, rosnącą na niżu po piętro subalpejskie. Biedrzeniec mniejszy to najpospolitszy gatunek z rodziny selerowatych rosnący w stanie dzikim na terenie całej Polski, na suchych łąkach, murawach, borach suchych i świeżych, polanach, zboczach i w zaroślach. Preferuje gleby brunatne, rędziny, mady, czarnoziemy o odczynie obojętnym bądź alkalicznym. Pozyskiwanie surowca Surowcem jest korzeń biedrzeńca mniejszego i wielkiego. Korzenie obydwu gatunków wykopuje się wczesną wiosną lub jesienią. Po oddzieleniu części nadziemnych, należy korzenie dobrze oczyścić z ziemi. Surowiec suszy się w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 35 o C. Wysuszone korzenie mają barwę szarożółtą do żółtobrunatnej, zapach słaby i nieprzyjemny. Niekiedy zbiera się ziele biedrzeńca w okresie kwitnienia. Jest ono jednak uboższe w związki czynne i słabiej rozpoznane. Zwykle surowiec stosowany jest z innymi ziołami w mieszankach. 16

Skład chemiczny Olejek eteryczny - do 0,5% zawierający azulen, furanokumaryny, trójterpeny, garbniki, saponiny, kwasy wielofenolowe, cukry, żywice, związki białkowe, znaczne ilości soli mineralnych, zwłaszcza potasu i wapnia. Zastosowanie Biedrzeniec był znany już w starożytnym Rzymie, gdzie polecano go w chorobach serca oraz w schorzeniach kobiecych. W średniowieczu uchodził za lek skuteczny przeciw dżumie. W lecznictwie ludowym korzeń był macerowany w alkoholu i zalecano pić kieliszek na czczo przed ciężką pracą lub przyrządzano herbatkę. Obecnie w lecznictwie stosowany jest w schorzeniach górnych dróg oddechowych jako lek przeciwkaszlowy i wykrztuśny, w nieżytach przewodu pokarmowego z niedokwaśnością i w zaburzeniach miesiączkowania, w schorzeniach nerek i pęcherza moczowego. Zewnętrznie jest używany do płukania gardła przy chrypce i stanach zapalnych jamy ustnej. Okłady z ziela przyspieszają gojenie ran. Świeżym sokiem z korzenia można usuwać plamy i wypryski na twarzy. Przepisy Odwar Zalać zioła wodą o temperaturze pokojowej, podgrzać i gotować 2-3 min., po czym odstawić na 10-15 min. Odwarem płukać gardło. Napar 1 łyżeczkę korzenia zalać filiżanką wrzącej wody, zostawić do naciągnięcia na 15 min. Pić 2-3 razy dziennie filiżankę jako środek wykrztuśny lub w dolegliwościach żołądkowych. Biedrzeniec mniejszy ma smaczne liście, o łagodnym, ale głębokim smaku, nadaje się jako przyprawa do zup, przypomina lubczyk. Stosowane są w kuchniach Hiszpanii, Włoch i Francji. W Niemczech biedrzeniec jest stosowany do wyrobu likieru żołądkowego, a drobno posiekane liście jako aromatyczny dodatek do sosów i sałatek z delikatnych warzyw. Mark14/WikiCom 17

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.) Rodzina: jasnotowate Lamiaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Bluscz ziemny, blusczyk ziemny, bluszcz zimowy, bluszczak, bluszczyk, bluszczyk pospolity, bluszczyk ziemny, błuszczyk, brzestan, kurybanek, kurdyban, obłużnik, kundrat, obłożnik bluszczowy, muszki, kundran, ziele św. Piotra, kocimunda, kocie bułki, kurwanek, skulasznik. PW Opis Jest to roślina wieloletnia z krótkimi podnoszącymi się łodygami i pełzającymi pędami o długości do 0,5 m. Tworzy długie, ulistnione rozłogi. Liście są naprzeciwległe o kształcie sercowato okrągłym lub nerkowatym, grubo karbowane, ogonkowe. Fioletowe kwiaty z odcieniem niebieskim zebrane są po 1-3 w kątach liści. Korona jest zrosłopłatkowa, dwuwargowa. Kwitnie od kwietnia do lipca. Owocem jest poczwórna rozłupnia o jajowatych, brunatnych rozłupkach. Gatunek podobny Bluszczyk kosmaty - Glechoma hirsuta Waldst. & Kit., występujący w Karpatach i Puszczy Białowieskiej. Roślina rzadka. Występowanie Występuje w całej Europie, w umiarkowanych strefach Azji, na Syberii, zadomowiony także w Ameryce Północnej, gdzie jest gatunkiem zawleczonym. W Polsce jest rozpowszechniony na niżu i w górach, jako chwast wśród roślin pastewnych, na trawnikach, łąkach, brzegach lasów liściastych i mieszanych, na wyrębach. Pozyskiwanie surowca Surowcem zielarskim jest ziele bluszczyka. Zbioru dokonuje się na początku kwitnienia rośliny. Zbiera się całe pędy bez najniższej, słabo ulistnionej części łodygi. Przed rozłożeniem do suszenia należy usunąć z surowca wszelkie inne rośliny. Zebrane ziele można suszyć w warunkach naturalnych, rozkładając je cienką warstwą 18

w miejscu zacienionym, suchym i przewiewnym. Jeśli suszony jest w suszarni, to w temperaturze do 40 o C. Dobry surowiec powinien składać się z pędów ulistnionych i ukwieconych o naturalnym zabarwieniu. Skład chemiczny Garbniki -6%, gorycze, olejek eteryczny, cholina, kwasy organiczne, znaczne ilości soli mineralnych, saponiny. Zastosowanie Bluszczyk kurdybanek jest stosowany w lecznictwie od XII w. Ziele, a także sok ze świeżych roślin stosowano powszechnie w medycynie ludowej w chorobach płuc, jako środek wpływający korzystnie na apetyt, trawienie i przemianę materii, a zewnętrznie do kąpieli i na rany. Ks. S. Kneipp (1821-1897) zalecał herbatę ze świeżego lub suszonego ziela w chorobach płuc, dróg moczowych i malarii. Przy uciążliwych bólach głowy polecano wciągać nosem sok bluszczyka. We współczesnej medycynie ziele bluszczyka stosowane jest jako środek zwiększający wydzielanie soków żołądkowych, żółci i w nieżytach górnych dróg oddechowych. Ze względu na dużą zawartość garbników uważany jest za środek przeciwbiegunkowy i przeciwzapalny, odpowiedni też do kąpieli w bólach reumatycznych. Okłady z ziela zalecane są na trudno gojące się rany, wrzody i oparzenia. W Niemczech świeże ziele bluszczyka stosuje się wraz z włoszczyzną jako przyprawę do zup. W Anglii było jedną z głównych przypraw do piwa, a wyparł je dopiero chmiel. W Wielkopolsce, na Śląsku i w Karpatach Wschodnich liście stanowiły przyprawę do rosołu i zup ziemniaczanych. Jeszcze na początku XIX w. prawdopodobnie obok kminku bluszczyk był najpopularniejszą przyprawą, o której obecnie się nie pamięta. Lekko gorzkawe liście bluszczyka mogą być stosowane w sałatkach, omletach i herbatkach. Można przyprawiać nimi sery i masło, stosując zamiast pietruszki, a wiosną dodawać do soków. Przepisy Napar Z 1,5 łyżeczki ziela na 2 szklanki wrzącej wody, parzyć przez 15 min. Pić po ½ szklanki 2-3 razy dziennie. Odwar Do użytku zewnętrznego stosuje się odwar z 15-25 g ziela gotowanego ok. 3 min. w 2 szklankach wody. Nadaje się do kąpieli i okładów. PW 19

Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea L.) Rodzina: wrzosowate Ericaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Borowicze, borowie, borowken, borówka wiecznozielona, borówka wiecznie zielona, borówka kamioneczka, borówka czerwona, brusznica, brusznik, brzuszecznik, brzucznica, czerwienica, czerwona jagoda, głogodze, gogoza, gruszpan, kamioneczka, kamionka, kwaśnica. MD Opis Jest krzewinką o wysokości 15-40 cm. Wykształca zimotrwałe, skórzaste, ciemnozielone, błyszczące liście, odwrotnie jajowato-eliptyczne z lekko podwiniętymi brzegami. Spodem są wyraźnie jaśniejsze, gruczołowato kropkowane. Na szczytach pędów wzniesionych lub płożących znajdują się graniaste kwiatostany z kubeczkowatymi, białawymi lub różowawymi kwiatami. Kwitnie od maja do lipca. Owocem jest okrągła czerwona jagoda, wewnątrz mięsisto-soczysta, kwaskowato-gorzkawa. Dojrzewa od lipca do sierpnia. Czasem borówka zakwita po raz drugi i owocuje jeszcze raz we wrześniu i październiku. Jest to roślina długowieczna, żyjąca do 100 lat. Rośnie najlepiej na glebach kwaśnych. Gatunek podobny Mącznica lekarska - Arctostaphyhs uva ursi L., modrzewnica północna - Andromeda polifolia L. Występowanie Borówka brusznica w stanie dzikim rośnie w strefie klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce spotykana jest na całym niżu i w górach. Rośnie w dużych skupiskach, w borach sosnowych, na górskich murawach i pastwiskach, wrzosowiskach, połoninach i porębach, zarastając nieraz całe wzgórza. Pozyskiwanie surowca Surowcem są liście i owoce zbierane ze stanowisk naturalnych. Jesienią lub na przedwiośniu ścina się całe gałązki i osmykuje z nich liście. Suszyć je można w warunkach naturalnych, rozkładając cienką warstwą w miejscu zacie- 20

nionym o dobrym przewiewie. Surowiec nie może zawierać pokruszonych liści oraz części gałązek. Owoce zbiera się tuż przed pełną dojrzałością i używa na przetwory. Skład chemiczny Liście borówki zawierają glikozydy fenolowe (m.in. arbutynę), garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne z dużą ilością manganu. W owocach znajdują się kwasy organiczne (jabłkowy, benzoesowy), witaminy A i C, antocyjany, pektyny, garbniki i cukry. Brusznica zawiera wiele kwasu szczawiowego, trudnego do wydalenia przez organizm. Zastosowanie Borówka brusznica znana była w starożytności, pisze o niej np. Dioskorides. W Polsce w lecznictwie ludowym stosowano liść razem z kwiatostanem w dolegliwościach reumatycznych. Owoce gotowane z cukrem podawano w zimnicy, chorobach żołądka, biegunce, a także przy braku apetytu. Odwar z liści natomiast używany był w kamicy nerkowej jako środek moczopędny. Zewnętrznie zmiażdżone jagody przykładano na oparzenia. Obecnie w lecznictwie liść brusznicy stosuje się jako lek moczopędny i odkażający drogi moczowe w schorzeniach nerek i pęcherza moczowego, głównie w postaci mieszanek z innymi surowcami o podobnym działaniu. Niewskazane jest spożywanie borówki brusznicy w większej ilości przy kamicy żółciowej. Z owoców borówki brusznicy przyrządza się w gospodarstwie domowym dżemy, soki, konfitury, kompoty i galaretki. Są także cennym surowcem dla przemysłu spożywczego. Duże dawki wyciągów z liści brusznicy stosowane przez dłuższy czas mogą powodować objawy przewlekłego zatrucia hydrochinonem, takie jak wymioty, stany pobudzenia, kurcze i niedokrwistość hemolityczną. Jednocześnie zawarte w odwarach garbniki mogą drażnić żołądek i powodować zaparcia. Przepisy Odwar 1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej i ogrzewać do wrzenia, gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min. i przecedzić. Pić ⅓ - ½ szklanki 2-3 razy dziennie jako środek odkażający układ moczowy, a zwłaszcza pęcherz, oraz łagodny lek w nieżytach przewodu pokarmowego i mało nasilonych biegunkach. Odwar Zmieszać po 20 g liści borówki brusznicy, kwiatu wrzosu, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela skrzypu. Zalać 1 ½ łyżki ziół 2 szklankami gorącej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić ½ - ⅔ szklanki 2-3 razy dziennie jako łagodny środek moczopędny i odkażający drogi moczowe. Natomiast liście brusznicy w mieszankach ziołowych są całkowicie bezpieczne. 21

Borówka czarna (Vaccinium myrtillus L.) Rodzina: wrzosowate Ericaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Borówka czernica, czernica, czarna jagoda, jagodzina, borowina. MD Opis Nazwa łacińska wywodzi się od łacińskiego słowa vaccae jagoda, myrtillus dodano do nazwy w XVI wieku ze względu na podobieństwo jagód i liści do mirtu. Jest to krzewinka, chamefit tworząca kępy i zwarte łany, o łodygach kanciastych, sztywnych, zielonych lub czerwonawych, gęsto rozgałęzionych, osiągająca wysokość 15-60 cm. Wykształca drobne liście, naprzemianległe, jajowate o brzegach drobno piłkowanych, żywo zielone, opadające jesienią. Kwiaty wyrastające pojedynczo z kątów liści są drobne, dzbanuszkowate, koloru zielonkawego lub różowego. Kwitnie w kwietniu lub maju, najobficiej w wieku 5-8 lat. Pojedyncze osobniki żyją nawet do 30 lat. Owocem jest soczysta jagoda o ciemnogranatowej skórce z woskowym nalotem. Pierwsze jagody dojrzewają w czerwcu. Gatunek podobny Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum L. Występowanie Występuje prawie w całej Europie (na południu kontynentu tylko w górach), północnej Azji oraz zachodniej części Ameryki Północnej. Rośnie na ubogich i kwaśnych glebach piaszczystych, ale dość wilgotnych. Dobrze znosi półcień. Najlepiej rozwija się w borach sosnowych, sosnowo - świerkowych i mieszanych. W czasie ostrych zim młode pędy borówki czarnej często wymarzają, a późne przymrozki znacznie ograniczają jej owocowanie. Pozyskiwanie surowca Surowcem zielarskim jest owoc i liście. Owoce należy zbierać ręcznie do lekkich płaskich koszyków. Nie powinno zbierać się borówek specjalnymi grzebieniami, co jest czę- 22

sto praktykowane, bo krzewinki są kaleczone i niszczone. Zaraz po zbiorze owoce należy suszyć w suszarni, początkowo w temperaturze 30 o C, stopniowo podwyższając ją do 60 o C, natomiast unikać suszenia na słońcu. Wysuszone owoce powinny zachować czarną barwę, nie mogą być przypalone, ani zbrylone. Liście należy zbierać pod koniec owocowania borówki, osmykując je z obficie ulistnionych gałązek w taki sposób, aby z roślin nie zerwać wszystkich liści. Można je suszyć w warunkach naturalnych, w cienkiej warstwie, w miejscach zadaszonych i przewiewnych. Po wysuszeniu powinny być zielone, nie pokruszone i bez domieszki innych części rośliny. 1 kg suszu uzyskuje się z 4 kg świeżych liści i 7,5 kg świeżych owoców. Skład chemiczny Owoce: witaminy C, A, D z grupy B i rutyna (witamina P), pektyny, garbniki, karotenoidy, flawonoidy, barwniki antocyjanowe na czele z myrtylliną, arbutyna, kwasy organiczne, sole mineralne żelaza, manganu, potasu, litu i molibdenu. Liście: chlorofil, karotenoidy, flawonoidy, triterpeny, garbniki, kwasy organiczne, arbutyna, inozyt (substancja regulująca poziom cukru we krwi), sole mineralne, zwłaszcza manganu. Zastosowanie Owoce: świeże działają rozwalniająco na przewód pokarmowy. Napary i wyciągi z suszonych jagód są skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym, przeciwbakteryjnym, stosowane również w zatruciach pokarmowych, działają przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie oraz mają wpływ na ostrość widzenia, zwłaszcza o zmierzchu. Odtruwają organizm z metali ciężkich np. rtęci. Zapobiegają szybkiemu zmęczeniu oczu podczas pracy przy komputerze, pieczeniu i uszkodzeniu siatkówki przez szkodliwe działanie promieniowania UV. Liście: mają działanie łagodnie zapierające i przeciwbakteryjne, obniżają poziom cukru we krwi, są moczopędne oraz pomocne w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych. Owoce borówki czarnej znajdują też zastosowanie w gospodarstwie domowym do wyrobu soków, dżemów i kompotów. Surowe i mrożone z cukrem stanowią doskonały farsz do pierogów, naleśników i lodów. W przemyśle spożywczym służą do podbarwiania win i do wyrobu czerwonego barwnika spożywczego. Niegdyś owoce i liście stosowane były do farbowania wełny, bawełny, jedwabiu i papieru na czerwono lub fioletowo. Przepisy Odwar 3 łyżki suszonych jagód zalać ½ l wody, ogrzewać do zagotowania, a następnie gotować 10 min., pić ½ filiżanki 2-3 razy dziennie. Lek przeciwbiegunkowy dla dzieci. Nalewka 2-3 garście świeżych zmiażdżonych owoców zalać w szczelnym słoiku 1 ½ szklanki czystej, mocnej wódki. Nalewkę można stosować przez kilka lat. Jedną łyżeczkę nalewki po rozcieńczeniu w niewielkiej ilości przegotowanej wody pić 3 razy dziennie przy zatruciach pokarmowych. 23

Brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth.) Rodzina: brzozowate Betulaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Brzoza biała, brzezina. PW Przepisy Odwar 3 łyżki rozdrobnionej kory lub gałązek zalać 400 ml wody; gotować 10 min.; odstawić na 20 min.; przecedzić. Zażywać 4 razy dziennie po 100-150 ml; dzieciom podawać 30- -50-100 ml, zależnie od wieku. W odwarze można płukać chore, przetłuszczające się włosy. Opis Brzoza brodawkowata jest drzewem osiągającym wysokość do 20 m, o białej łuszczącej się okrężnie korze. Młode gałązki są zwisające, ciemne i nagie, pokryte kropelkami żywicy, a gałęzie wzniesione. Liście mają kształt trójkątnie jajowaty. Są długo zaostrzone, brzegiem nierówno, podwójnie ząbkowane. Na dolnej i górnej stronie blaszki liściowej występują włoski gruczołowate. Posiada kwiaty niepozorne, tzw. kotki, rozwijające się przed liśćmi. Kwiaty męskie są podłużnie walcowate, zwisające, zebrane po dwa na szczytach pędów, kotki żeńskie zaś na ogonkach, cylindryczne o długości 2-4 cm długości, barwy żółtozielonej, później jasnobrązowej. Kwitnie w kwietniu i jest rośliną wiatropylną. Owocem jest oskrzydlony orzeszek, roznoszony przez wiatr. Gatunek podobny Brzoza omszona - Betula pubescens Ehrh. Występowanie Występuje w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Polsce jest pospolitym gatunkiem na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rośnie w lasach na miejscach suchych, czasem jest sadzona w parkach i koło domów. Pozyskiwanie surowca Surowcem zielarskim są zarówno liście, pączki, jak i kora. Liście zrywa się w maju, gdy są jeszcze młode i lepkie, ale i późniejsze są dobrym surowcem zielarskim. Można je suszyć w warunkach naturalnych w miejscu zacienionym o dobrym przewiewie. Dobrze wysuszone liście mają zielony kolor, słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, cierpki smak, zaciśnięte w dłoni kruszą się z szelestem. Korę pozyskuje się wiosną, na przedwiośniu lub w jesieni, z młodych gałęzi 24

i pni. Korę suszy się w normalnej temperaturze lub lepiej w lekko ogrzanym, otwartym piekarniku. Można ją zastąpić cienkimi gałązkami zbieranymi wraz z pączkami wiosną. Po wysuszeniu całe gałązki należy rozdrobnić. Pączki zbiera się tylko z gałęzi ściętych zimą, lub wczesną wiosną z gałęzi przeznaczonych np. na miotły. Należy je suszyć w suszarniach podgrzewanych do około 40 o C. Skład chemiczny Flawonoidy, garbniki, saponiny, trójterpeny, olejek eteryczny, witaminy P i C, sole mineralne, betulina i kwasy organiczne. Kora zawiera dużo betuliny i żywicy. Zastosowanie Brzoza brodawkowata znana była już w starożytności, lecz nie stosowano jej w lecznictwie. Przez Germanów i Słowian uważana była za zwiastunkę wiosny, symbol wieczności i mądrości, a także miała chronić przed czarami i urokami. Dopiero w średniowieczu zaczęto ją stosować w lecznictwie. Św. Hildegarda (XII w.) wykorzystywała kwiat brzozy do leczenia wrzodów, Matthioli (XVI w.) sokiem z brzozy leczył kamicę nerkową. W lecznictwie ludowym stosowany był sok zarówno z korzeni, pni jak i gałązek brzozy, w tzw. kuracjach wiosennych, pozyskiwany wiosną w czasie ruszania soków. Dziegieć otrzymywany z drzewa brzozowego polecany był w leczeniu świerzbu, grzybicy i egzemy. Obecnie w lecznictwie liście brzozy zalecane są, jako środek moczopędny i dezynfekujący drogi moczowe, przeciwreumatyczny i napotny. Przy oparzeniach i otarciach skóry można stosować okłady ze świeżych liści brzozy. W kosmetyce z liści brzozy sporządza się środki do pielęgnacji włosów. Drewno jest przetwarzane podczas suchej destylacji na węgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę. Biała kora jest doskonałą hubką i rozpałką. Można również pociąć korę na paski i pleść z nich koszyki. Odwar z liści 1 łyżkę suszonych liści zalać szklanką wody, gotować przez 3-5 min. i przecedzić. Pić między posiłkami w 2-3 porcjach. Stosować w zakażeniach układu moczowego, kamicy moczowej, obrzękach oraz chorobach skóry. Proszek z pączków brzozowych Pączki po wysuszeniu zmielić w młynku do kawy. Zażywać 2-3 razy dziennie po 1 łyżeczce sproszkowanych pączków. Stosować jako środek odżywczy, wzmacniający i odtruwający. TO 25

Bukwica zwyczajna (Betonica officinalis L.) Rodzina: jasnotowate Lamiaceae Nazwy ludowe i zwyczajowe Betąnik, betinika, betonijka, bukwica, bukwica lekarska, bukwica czerwona, ćwikła, czyściec lekarski, ziele Anioła Stróża. CT Przepisy Napar 1 łyżeczkę korzenia bukwicy gotować 3 min. w 1 szklance wody, parzyć pod przykryciem 10 min. Pić 4 razy dziennie po ¼ szklanki, stosować przy uciążliwym kaszlu. Opis Jest rośliną wieloletnią, wytwarzającą korzeń palowy i silne kłącza, dorasta do 80 cm wysokości. Wykształca liczne odziomkowe liście i słabo rozgałęzioną, rzadko ulistnioną łodygę, zakończoną purpurowymi kwiatami, zebranymi w zbity kwiatostan. Liście są brzegiem równomiernie karbowane. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest poczwórna rozłupnia. Cała roślina posiada balsamiczny zapach. Występowanie Bukwica zwyczajna występuje w całej Europie oraz w północnej Azji. W Polsce rośnie na łąkach śródleśnych w prześwietlonych lasach na wzgórzach i w zaroślach. Jest pospolita na całym niżu, a w górach występuje aż po regiel dolny. Pozyskiwanie surowca Surowcem zielarskim jest ziele bukwicy. Zbiera się je w początku kwitnienia rośliny, poprzez ścinanie górnych części pędów oraz liści odziomkowych. Ziele bardzo dobrze wysycha w warunkach naturalnych, rozłożone w cienkiej warstwie, najlepiej w miejscach zacienionych o dużym przewiewie. Przy niesprzyjającej pogodzie można je suszyć w suszarniach ogrzewanych do 35 o C. Dobrze wysuszone ziele powinno mieć barwę kwiatów purpurową, liści i łodyg zieloną. Skład chemiczny Olejek eteryczny, garbniki (do 12%), związki aminowe, kwas kawowy, cholina, gorycze, sole mineralne, ślady alkaloidów, witamina C. 26

Zastosowanie Bukwica była znana już lekarzom starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu. Opisywana była przez Hipokratesa, Dioskoridesa i Pliniusza, a w średniowieczu m.in. przez Paracelsusa i św. Hildegardę. W lecznictwie ludowym wykorzystuje się ziele i kłącze bukwicy jako środek wykrztuśny, moczopędny, żółciopędny i przeciwbiegunkowy. Obecnie w lecznictwie ziele bukwicy zalecane jest jako środek przeciwbiegunkowy i zapobiegający drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczyń krwionośnych przewodu pokarmowego. Zewnętrznie stosuje się je na wrzody, czyraki, trudno gojące się rany, przy owrzodzeniach podudzi oraz do moczenia nóg przy nadmiernej potliwości. Mleczny odwar z liści bukwicy zwyczajnej podaje się zwierzętom cierpiącym na zapalenie jelit. Młode liście można spożywać, traktując je jako źródło witamin. Niekiedy stosowane są jako namiastka herbaty. Sproszkowana bukwica wykorzystywana jest do trucia mysz. Z ziela bukwicy otrzymuje się brunatno-oliwkową farbę przydatną do barwienia wełny. Syrop bukwicowy 1 szklankę zmielonego świeżego ziela zalać 200 ml wody, gotować 5 min., następnie odstawić na 30 min. i przecedzić. Do wywaru wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny i wsypać dodatkowo 100 ml cukru (pół szklanki), wymieszać wszystko razem. Zażywać kilka razy dziennie po 1-2 łyżki na wzmocnienie w chorobach zakaźnych. Wywar ze świeżego ziela można pić też kilka razy dziennie jako środek moczopędny (po 150-200 ml). Maksymalna ilość bukwicy stosowana do naparu wynosi 3-6 g na 1-2 szklanki wody i dawki tej nie wolno przekraczać! Wyciągi z bukwicy stosowane w dużych dawkach wywołują zaparcia i podrażnienia przewodu pokarmowego. KR 27