http://pzn.org.pl Rekomendacje dotyczące edukacji uczniów niewidomych i słabowidzących 1 / 7 Rekomendacje zostały wypracowane na warsztatach organizowanych przez Polski Związek Niewidomych w dniach 24-26 marca 2015 r. z udziałem 37 przedstawicieli ośrodków szkolnowychowawczych dla niewidomych i słabowidzących, poradni psychologiczno-pedagogicznych, placówek ogólnodostępnych, w których uczą się dzieci z problemami wzroku, wybranych placówek Polskiego Związku Niewidomych i innych placówek dla dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem. Jest to bardzo reprezentatywne grono dla środowiska niewidomych i słabowidzących. Gośćmi byli także przedstawiciele: Ministerstwa Edukacji Narodowej, Departamentu Zwiększania Szans Edukacyjnych i Urzędu Miasta Wydziału Edukacji w Bydgoszczy. Warsztaty były wynikiem zaproponowanych przez MEN konsultacji publicznych dotyczących koncepcji edukacji uczniów niepełnosprawnych; przygotowywanych zmian do ustawy oświatowej oraz zakończenia przez PZN trzyletniego projektu, realizowanego wspólnie przez PZN, Fundację Perkins International w USA, ośrodki szkolno-wychowawcze dla niewidomych i słabowidzących pod patronatem MEN - dotyczącego dokształcania specjalistów w placówkach ogólnodostępnych. Uczestnicy warsztatów pracowali w trzech grupach nad wypracowaniem rekomendacji w obszarach zaproponowanych przez Ministerstwo: 1. Warunki organizacji edukacji uczniów niewidomych i słabowidzących. 2. System wspomagania szkół oraz doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edukacji uczniów z problemami wzroku. 3. Finansowanie edukacji uczniów niewidomych i słabowidzących. Skupiliśmy się głównie nad systemem wspomagania szkół oraz doskonalenia zawodowego nauczycieli w placówkach ogólnodostępnych z uwzględnieniem wykorzystania ogromnego kapitału specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych i słabowidzących. Potencjał tych ośrodków, wyrażający się w doświadczeniu, zapleczu kadrowo-administracyjnym powinien być naszym zadaniem spożytkowany w systemie wspomagania szkół ogólnodostępnych. Jak wynika z dotychczasowych danych statystycznych, którymi dysponuje PZN, uczniowie niepełnosprawni edukowani będą nadal w dwóch formach: w przedszkolach, szkołach, oddziałach specjalnych i ośrodkach, w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych (system włączający) i integracyjnych. Rekomendacja 1 Dotychczasowy system wspomagania szkół ogólnodostępnych i integracyjnych, opierający się na: poradniach psychologiczno-pedagogicznych, bibliotekach pedagogicznych, placówkach doskonalenia nauczycieli, nie sprawdza się. W tej sytuacji rekomendujemy wprowadzenie do dotychczasowego systemu jeszcze jednego podmiotu - ośrodków szkolno-wychowawczych dla niewidomych i słabowidzących a w województwach gdzie nie ma w tej chwili ośrodków, innych podmiotów, po spełnieniu przez nie określonych kryteriów.
2 / 7 Uzasadnienie http://pzn.org.pl 1. Wymienione powyżej trzy placówki nie dysponują odpowiednio przeszkoloną i posiadającą doświadczenie kadrą (pod względem merytorycznym i metodycznym), co zwłaszcza w powiązaniu z mało precyzyjną diagnozą i zaleceniami do kształcenia specjalnego wskazuje na potrzebę zaangażowania bardzo doświadczonych specjalistów, którzy mieliby zajmować się wspomaganiem. 2. Pracownicy tych placówek nie pracują na co dzień z dziećmi niewidomymi i słabowidzącymi i nie mają możliwości konsultacji swoich działań z zespołem specjalistów zajmujących się dziećmi niewidomymi i słabowidzącymi. 3. Placówki nie dysponują specjalistycznym sprzętem, materiałami dydaktycznymi. 4. Powyższe placówki nie były przygotowywane do pełnienia narzuconych im ról. Rekomendacja 2 Rekomendujemy wprowadzenie zmian w dotychczasowej strukturze ośrodków. Dokonanie zmiany w nazwie, zamiast Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Niewidomych i Słabowidzących; Specjalistyczne Centrum Edukacyjno-Konsultacyjne dla Dzieci i Młodzieży Niewidomych i Słabowidzących. W ramach Specjalistycznego Centrum rekomendujemy powoływanie nowej jednostki Ośrodka Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących. Uzasadnienie Specjalistyczne Centrum spełniałoby dwie funkcje: jak dotychczas edukacyjną w ramach funkcjonującego w Centrum przedszkola, szkół, internatu i konsultacyjną dla rodziców dzieci przebywających w przedszkolu czy szkole, oraz konsultacyjną dla nauczycieli i rodziców ze szkół ogólnodostępnych w ramach powołanej w Centrum nowej jednostki Ośrodka Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących. Rekomendacja 3 W tych województwach gdzie nie ma w tej chwili ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych i słabowidzących rekomendujemy powoływanie Ośrodów Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących. Rekomendacja 4 Rekomendujemy zapewnienie wyodrębnionych środków finansowych na działalność Ośrodków Wsparcia Edukacyjnego. Uzasadnienie Warunkiem prawidłowego i efektywnego działania proponowanych przez nas Ośrodków Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących jest zabezpieczenie środków finansowych. Zadania konsultacyjne powinny być wykonywane profesjonalnie i ciągle zgodnie z potrzebami szkół ogólnodostępnych. Bardzo prosimy o uwzględnienie naszych rekomendacji, oczekujemy na stanowisko Ministerstwa w tej sprawie.
3 / 7 Do http://pzn.org.pl ww. rekomendacji załączamy materiał zawierający uzasadnienie i doprecyzowanie powyższych propozycji oraz ustosunkowanie się do punktu I i II konsultacji publicznych MEN (załącznik nr 1). Rekomendacje zostały wypracowane przez przedstawicieli 28 instytucji stanowiących reprezentatywne grono dla środowiska osób niewidomych i słabowidzących, mających wiedzę, doświadczenie i wszechstronny ogląd sytuacji edukacji dzieci i młodzieży niewidomej i słabowidzącej. Rekomendacje te są także zgodne z wartościami ideowymi i zaleceniami zawartymi w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Konwencją ONZ i ustawie o systemie oświaty (szczegółowy wykaz instytucji i treść fragmentów Konstytucji, Konwencji ONZ i ustawy w załączniku nr 1) Załącznik nr 1 Konsultacje publiczne MEN, stanowisko opracowane po warsztatach zorganizowanych przez Polski Związek Niewidomych, 24-26.03.2015 roku I. Jakie powinny być warunki organizacji edukacji uczniów niepełnosprawnych? 1. Stworzenie warunków dobrej edukacji należy rozpocząć od zmian w orzekaniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W orzeczeniu powinna się znaleźć rzetelna, pogłębiona funkcjonalna ocena ucznia, z której będą wynikać bardzo konkretne zalecenia co do najkorzystniejszej formy kształcenia (ogólnodostępna (włączająca), integracyjna, specjalna), wskazanie konkretnych rodzajów zajęć rewalidacyjnych (specjalistycznych) i terapeutycznych, które uczeń skierowany do odpowiedniej formy kształcenia musi otrzymać. Szkoła powinna ponosić konsekwencje nie wykonania zaleceń zawartych w orzeczeniu. Ponadto w orzeczeniu powinna być informacja także o tym jacy specjaliści konsultowali wskazania w nim zawarte, uwzględniając specjalistów spoza poradni psychologiczno-pedagogicznej. W rozporządzeniu dotyczącym orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego powinien być zapis o możliwości skorzystania z konsultacji specjalistów zewnętrznych ze wskazaniem, na specjalistów z ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży niewidomych i słabowidzących (później Specjalistycznych Centrów Edukacyjno-Konsultacyjnych). 2. Należy wypracować narzędzia diagnostyczne, zwłaszcza dla psychologów, do badania poziomu funkcji intelektualnych dzieci niewidomych i słabowidzących. 3. System wsparcia w zakresie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka należy zachować w obecnym stanie, wprowadzając możliwość zwiększania liczby godzin miesięcznej rewalidacji od 4-16. 4. Indywidualne Programy Edukacyjno-Terapeutyczne należy pozostawić bez zmian. 5. Konieczne jest dostosowywanie środowiska pracy ucznia z problemami wzroku do jego niepełnosprawności, np. odpowiednia kolorystyka, kontrasty, dobór oświetlenia, napisy, oznaczenia, organizacja przestrzeni, likwidacja barier architektonicznych. 6. Konieczne jest zapewnienie opieki medycznej (pielęgniarskiej, lekarskiej i specjalistycznej medycznej) fizjoterapeutycznej, rehabilitacji wzroku, neurologopedycznej, logopedii itp. we wszystkich placówkach o charakterze edukacyjnym. 7. Należy przeanalizować sposób realizacji podstawy programowej dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku i dodatkowymi ograniczeniami oraz przygotowania egzaminów zewnętrznych pod katem dostosowania arkuszy egzaminacyjnych (dotychczas wypracowane arkusze egzaminacyjne są nadal niezgodne z zasadami adaptacji). Konsultantem arkuszy muszą być, np. eksperci z ośrodków szkolno-wychowawczych dla niewidomych i słabowidzących. Nie ma arkuszy dla dzieci z problemami wzroku z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim na poziomie szkolnictwa zawodowego trzeba dostosować treść arkuszy dla tych uczniów. 8. Liczba godzin rewalidacji powinna wynikać z potrzeb ucznia i szczegółowych zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. Zwłaszcza dla dzieci kierowanych do kształcenia w szkołach integracyjnych i ogólnodostępnych potrzebne jest wprowadzenie do
4 / 7 http://pzn.org.pl rozporządzenia dotyczącego orzekania o kształceniu specjalnym definicji zajęć rewalidacyjnych i zapisu wskazującego na potrzebę wyszczególnienia w orzeczeniu konkretnych zalecanych zajęć. Zajęcia rewalidacyjne powinny obejmować: czynności życia codziennego, orientację przestrzenną, naukę brajla i innych technik komunikacji, usprawnianie widzenia, zajęcia z tyflotechniki, tyflografiki itp. 9. Należy stworzyć możliwość równoległego z zajęciami w klasie prowadzenia zajęć indywidualnych z uczniem wymagającym dodatkowego wsparcia edukacyjnego we wszystkich formach edukacji. 10. Należy także zapewnić dziecku asystenta lub nauczyciela wspomagającego (dotyczy szkolnictwa ogólnodostępnego i integracyjnego). 11. Należy prowadzić działania edukacyjno-informacyjne dla rodziców w zakresie możliwości wyboru ścieżki edukacyjnej dla ich dzieci. 12. W ramach studiów podyplomowych i kursów kwalifikacyjnych z zakresu tyflopedagogiki, należy kłaść większy nacisk na zajęcia praktyczne z szerszym zakresem zajęć rewalidacyjnych i metodyki nauczania. 13. W trosce o zapewnienie dzieciom odpowiednich pomocy dydaktycznych i sprzętu rehabilitacyjnego: dobrze byłoby stworzyć wypożyczalnię specjalistycznego sprzętu i pomocy dydaktycznych, w tym np. podręczników, komunikatorów; wyprawka szkolna dla ucznia z dysfunkcją wzroku powinna co roku dopuszczać możliwość szerokiego wachlarza pomocy: maszyny brajlowskie, kubarytmy, lupy elektroniczne, powiększalniki, oprogramowanie powiększająco-mówiące itp. 14. Należy przeprowadzać systematycznie, reprezentatywne badania na temat funkcjonowania uczniów po ukończeniu szkoły specjalnej i ogólnodostępnej. II. Jak organizować system wspomagania szkół oraz doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edukacji uczniów niepełnosprawnych 1. Powołanie Ośrodków Wsparcia Edukacyjnego przy Specjalistycznych Centrach Edukacyjno- Konsultacyjnych dla Dzieci i Młodzieży Niewidomych i Słabowidzących (aktualnie ośrodkach szkolno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży niewidomych i słabowidzących) jak również samodzielnych placówek, w województwach gdzie nie ma ośrodków wymaga zmian systemowych i wsparcia finansowego. 2. Nowa nazwa i charakter Specjalistycznych Centrów wskazuje na możliwość wsparcia edukacyjnego i konsultacyjnego dla dzieci, rodziców i nauczycieli ze Specjalistycznego Centrum i spoza Centrum Edukacyjno-Konsultacyjnego czyli dla szkół ogólnodostępnych (w systemie włączającym) i integracyjnych. 3. Poza tym obecna nazwa (specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy) sugerowała, że ośrodek jest przeznaczony dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną i wymagających resocjalizacji. Nazwa ta stygmatyzuje wychowanków a społeczny odbiór jest pejoratywny. Zadania Ośrodków Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących wobec szkół ogólnodostępnych i integracyjnych 1. Ośrodek Wsparcia Edukacyjnego dla Niewidomych i Słabowidzących będzie uzupełniał zadania realizowane przez: poradnie psychologiczno-pedagogicznych, biblioteki pedagogiczne, placówki doskonalenia nauczycieli. 2. Ośrodek będzie wykonywał (stacjonarnie i mobilnie) następujące specjalistyczne zadania: zapewnienie wsparcia metodycznego dla nauczycieli różnych przedmiotów w sprawach nagłych i bieżących,
5 / 7 http://pzn.org.pl zapewnienie konsultacji w realizacji zajęć rewalidacyjnych wynikających z potrzeb dziecka z problemami wzroku, udzielanie konsultacji przy tworzeniu IPET, pełnienie funkcji monitorującej przebieg edukacji dziecka, udzielanie specjalistycznych konsultacji wynikających z problemów z uszkodzonym wzrokiem w ustalaniu ścieżki po zakończeniu szkoły dotyczącej dalszej edukacji i planów zawodowych, wskazywanie sposobów dostosowania środowiska pracy ucznia odpowiednio do niepełnosprawności, np. odpowiednia kolorystyka, kontrasty, dobór oświetlenia, napisy, oznaczenia, dobór pomocy optycznych i optoelektronicznych, organizacja przestrzeni, likwidacja barier architektonicznych, udzielanie wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dla dzieci i rodziców, udzielanie wsparcia dla dzieci niewidomych z dodatkowymi ograniczeniami, działania edukacyjne i informacyjne dla rodziców wskazywanie potrzeby tworzenia grup wsparcia, edukacja rodziców w zakresie możliwości wyboru ścieżki edukacyjnej, zapewnienie integracji ze środowiskiem rówieśników z tą samą niepełnosprawnością, Ponadto Ośrodek może, organizować turnusy szkoleniowo-rehabilitacyjne dla dzieci z rodzicami i kolonie dla dzieci, 1. Kto może pełnić rolę Ośrodków Wsparcia Edukacyjne dla Niewidomych i Słabowidzących: dotychczasowe ośrodki szkolno-wychowawcze dla niewidomych i słabowidzących i inne placówki, jeśli spełnią następujące kryteria: będą posiadały stały bądź współpracujący z placówką zespół wykwalifikowanych specjalistów takich jak: rehabilitant wzroku; instruktor orientacji przestrzennej, samodzielnego, bezpiecznego i skutecznego poruszania się; instruktor czynności życia codziennego; nauczyciele metod komunikacji (brajla, nowoczesnych technik informatycznych), doświadczony tyflopedagog, psycholog; doświadczeni nauczyciele przedmiotowi posiadający wiedzę na temat metod i narzędzi nauczania specyficznych technik, np. z użyciem notacji matematycznej, fizycznej, chemicznej czy muzycznej, zapewnią bazę lokalową i specjalistyczną (pomoce dydaktyczne), wypożyczalnię i lub sklep (w zależności od możliwości) ze sprzętem specjalistycznym. 2. Komu Ośrodek udziela pomocy: uczniom z dysfunkcjami wzroku, w zakresie przekraczającym kompetencje placówek ogólnodostępnych, nauczycielom, rodzicom. III. Jak efektywnie finansować edukacje uczniów niepełnosprawnych? Dotyczy finansowania Ośrodka Wsparcia Edukacyjnego. 1. Finansowanie działań Ośrodka powinno odbywać się na dotychczasowych zasadach MEN z subwencji oświatowej poprzez jednostki samorządowe, ale ze środków dedykowanych na tę działalność. 2. Rekomendujemy, aby było, to finansowanie systemowe a nie projektowe. Powyższe stanowisko zostało opracowane przez reprezentatywne grono dla środowiska niewidomych i słabowidzących, praktyków z 27 placówek:
6 / 7 http://pzn.org.pl 1. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących im. L. Braille a w Bydgoszczy 2. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Chorzowie 3. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Dąbrowie Górniczej 4. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie 5. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Laskach 6. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych im. Profesor Z. Sękowskiej w Lublinie 7. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 6 dla Dzieci Słabowidzących w Łodzi 8. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych im. Synów Pułku w Owińskach 9. Dolnośląskiego Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 13 dla Niewidomych i Słabowidzących im. Marii Grzegorzewskiej we Wrocławiu 10. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Radomiu 11. Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Słabowidzących w Warszawie przy ul. Koźmińskiej 12. Specjalnego Ośrodka Edukacyjno-Leczniczo-Rehabilitacyjnego dla Dzieci Niewidomych i Niedowidzących w Rudołtowicach 13. Niepublicznego Ośrodka Rewalidacyjno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących ze Sprzężoną Niepełnosprawnością, Niepublicznego Przedszkols Specjalnego w Warszawie 14. Ośrodka Wychowawczo-Rewalidacyjnego dla Dzieci i Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej PZN w Częstochowie 15. Stowarzyszenia na Rzecz Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących i Poradni Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących w Poznaniu 16. Towarzystwa Pomocy Głuchoniewidomym 17. Polskiego Związku Niewidomych Okręgu Kujawsko-Pomorskiego 18. Polskiego Związku Niewidomych Okregu Świętokrzyskiego 19. Polskiego Związku Niewidomych Instytutu Tyflologicznego w Warszawie 20. Zespołu Szkół nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi w Brzegu 21. Publicznego Gimnazjum nr 2 w Głuchołazach 22. Zespołu Szkół Medycznych w Prudniku 23. Zespołu Szkół Ogólnokształcących Integracyjnych nr 4 w Kielcach 24. Szkoły Podstawowej nr 44 w Gdańsku 25. Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Zwoleniu 26. Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Prudniku 27. Zachodniopomorskiego Centrum Rehabilitacji i Edukacji Dzieci, Młodzieży oraz Osób Dorosłych z Dysfunkcją Wzroku przy Polskim Związku Niewidomych Okregu Zachodniopomorskim Wypracowane Rekomendacje i Stanowisko w odpowiedzi na konsultacje publiczne MEN jest zgodne z treścią publikacji Rzecznika Praw Obywatelskich wydanej we wrześniu 2012 roku Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami i zawartymi w niej cytatami z Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Konwencji ONZ i ustawy o systemie oświaty. "Każdy ma prawo do nauki (...) Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia (...)
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) 7 Art. http://pzn.org.pl 70 ust. 1 i 4 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej Państwa-Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do edukacji. W celu realizacji tego prawa bez dyskryminacji i na zasadach równych szans Państwa-Strony zapewnią włączający system kształcenia umożliwiający integrację na wszystkich poziomach edukacji i w kształceniu ustawicznym (...). Aby wesprzeć realizację tego prawa, Państwa-Strony podejmą odpowiednie środki w celu zatrudniania nauczycieli, w tym nauczycieli niepełnosprawnych, którzy mają kwalifikacje w zakresie używania języka migowego i/lub alfabetu Braille a, oraz w celu szkolenia specjalistów i personelu pracujących na wszystkich szczeblach edukacji. Takie szkolenie będzie obejmować wiedzę na temat problemów niepełnosprawności i korzystania z wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik i materiałów edukacyjnych, w celu wspierania osób niepełnosprawnych. Państwa-Strony zapewnią, że osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do powszechnego szkolnictwa wyższego, szkolenia zawodowego, kształcenia dorosłych i kształcenia ustawicznego, bez dyskryminacji i na zasadzie równości z innymi osobami. W tym celu Państwa-Strony zapewnią, że zapewnione będą racjonalne usprawnienia dla osób niepełnosprawnych. Art. 24 Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych Państwa-Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa. Państwa-Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą sprzyjały oraz zapewniały, stosowanie do dostępnych środków, rozszerzenie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i, które się nim opiekują. Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego, pomoc (...) będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem, i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostęp do oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego. Art. 23 Konwencji ONZ o Prawach Dziecka System oświaty zapewnia w szczególności: (...) możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, a także opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych (...). Art. 1 pkt 5 i 5a ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) Opracowała Elżbieta Oleksiak Kierownik Centrum Rehabilitacji w Instytucie Tyflologicznym Polskiego Związku Niewidomych / 7