Twórczy dialog z kulturą. Pan Tadeusz i epoka romantyzmu

Twórczy dialog z kulturą. Pan Tadeusz i epoka romantyzmu Oferta edukacyjna dla szkół Muzeum Pana Tadeusza 2017/2018 1

Na lekcje muzealne i warsztaty do Muzeum Pana Tadeusza zapraszamy zarówno dzieci ze szkół podstawowych, od pierwszych aż do siódmych klas, jak i uczniów gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych, szczególnie maturzystów. Wszystkie zajęcia dostosowujemy do potrzeb grup integracyjnych, zaś wybrane lekcje i warsztaty prowadzimy w językach angielskim i niemieckim. Muzeum Pana Tadeusza bierze udział w programie Szkoła w mieście.

PROGRAM Pan Tadeusz i epoka romantyzmu Wystawa Rękopis Pana Tadeusza Tematyka naszych zajęć, zaczerpnięta z barwnego świata Polski szlacheckiej przedstawionego w poemacie Adama Mickiewicza, dostosowana jest do podstawy programowej na odpowiednim etapie nauczania. Bazując na muzealnej ekspozycji Rękopis Pana Tadeusza, pokazujemy uczniom polską tradycję i obyczajowość, barwne opisy przyrody, niezwykłą epokę romantyzmu i dramatyczne dzieje naszego kraju od XVII do XIX wieku. Lekcje i warsztaty są dostosowane do wieku i potrzeb grupy: najmłodsi rozwiązują zadania, tropią tajemnice, przymierzają stroje z epoki, bawią się w szpiegów. Starsi prowadzą dyskusje na ważne tematy, rozmawiają o polskiej historii, słuchają muzyki, analizują postawy bohaterów romantycznych. Dodatkowym urozmaiceniem są dostępne na ekspozycji multimedia oraz Roman Tyczek wirtualny podróżnik w czasie. Lekcje i warsztaty prowadzone przez doświadczonych edukatorów są wzbogacone o działania interaktywne, bazujące na rozmowie i korzystające z bogatego zaplecza multimediów. To dialog z młodym człowiekiem, który podejmuje próbę zrozumienia historii ojczyzny i swojej tożsamości narodowej. 3

SPIS TREŚCI 4 Informacje praktyczne 6 Lekcje muzealne 6 Uczniowie klas I III szkół podstawowych 9 Uczniowie klas IV VI szkół podstawowych 12 Uczniowie klas VII szkół podstawowych oraz gimnazja 15 Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 17 Powtórka dla maturzysty 19 Oferta świąteczna 21 Muzealne warsztaty artystyczne 21 Dzieci i młodzież (7 19 lat) 23 Dzieci i młodzież (10 19 lat) 4

INFORMACJE PRAKTYCZNE wiek dla szkół podstawowych, dla gimnazjów, dla szkół ponadgimnazjalnych lekcje muzealne Zajęcia odbywają się w wybranej sali na ekspozycji oraz w sali warsztatowej. warsztaty artystyczne Działania artystyczne w sali warsztatowej poprzedzone krótkim zwiedzaniem wybranej części ekspozycji. wtorek niedziela, 8.30 16.00 lekcja muzealna: 75 minut warsztaty: 90 minut formularz rezerwacji www.muzeumpanatadeusza.pl (zakładka Edukacja i wydarzenia) koszt lekcji 150 zł za grupę od 16 do 30 osób 100 zł za grupę do 15 osób 5

koszt warsztatów 200 zł za grupę od 16 do 30 osób 150 zł za grupę do 15 osób English? Deutsch? Cześć lekcji i warsztatów może być przeprowadzona w językach angielskim lub niemieckim. grupy integracyjne Zajęcia dostosowujemy do potrzeb grup integracyjnych Grupy od 16 do 30 osób dzielone są na dwie mniejsze, dla których zajęcia prowadzone są równolegle, w tym samym czasie, przez dwóch edukatorów; ze względu na konieczność podziału grup obecność dwóch opiekunów jest obowiązkowa. Dział Edukacji edukacja-mpt@ossolineum.pl tel. 71 75 50 651 do 655 6

LEKCJE MUZEALNE Uczniowie klas I III szkół podstawowych Niezwykły rękopis Uczeń dba o estetykę i poprawność graficzną pisma (przestrzega zasad kaligrafii), przejawia wrażliwość estetyczną, rozszerza zasób słownictwa poprzez kontakt z dziełami literackimi. Sale Epoka, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa English / Deutsch Rękopis Pana Tadeusza to prawdziwy skarb narodowy, ale również świadectwo czasów, w których ludzie pisali pięknie. Dzieci dowiedzą się, jak i czym pisano w epoce Adama Mickiewicza i wezmą udział w ćwiczeniu kaligrafii przy użyciu gęsich piór. 7

poznają niezwykłą historię rękopisu Pana Tadeusza; zobaczą narzędzia pisarskie z dawnych lat; spróbują swoich sił w kaligrafii. Tajemnice dawnego dworu i jego mieszkańców Uczeń określa swoją przynależność kulturową poprzez kontakt z wybranymi dziełami sztuki, zabytkami i z tradycją w środowisku rodzinnym, szkolnym i lokalnym. Sale Szlachta, Dom, Wolność i warsztatowa English / Deutsch Kto mieszkał w szlacheckim dworze? Jak się ubierali, co jedli i jak spędzali wolny czas jego mieszkańcy? Dzieci poznają nazwy staropolskich potraw i sprawdzą, jak wyglądały stroje szlacheckie. dowiedzą się, jak nazywały się pomieszczenia we dworze i kto w nich mieszkał; zgłębią ciekawostki związane z kuchnią staropolską; przymierzą stroje z epoki. Roman Tyczek niesamowita podróż w czasie Uczeń rozumie fakty historyczne, elementy kultury materialnej i duchowej oraz pojęcia i symbole z nimi związane, takie jak: rodzina, naród, ojczyzna. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa Podczas zajęć uczniowie zobaczą, jak wyglądał świat w XIX wieku. Przechodząc przez kolejne sale, będziemy rozwiązywać zadania i zagadki pozostawione przez naszego podróżnika w czasie. Odpowiedzi będą ukryte nie tylko wśród tradycyjnych eksponatów, 8

ale także w muzealnych aplikacjach. Celem lekcji jest oswojenie dzieci z przestrzenią nowoczesnego muzeum, w którym obok tradycyjnej ekspozycji znajduje się wiele multimediów. posłuchają muzyki romantycznej; poznają anegdoty z domu Mickiewiczów; dowiedzą się, skąd ludzie czerpali informacje, zanim pojawił się Internet; wykonają swój order Muzealnego podróżnika w czasie ; nauczą się pracy w grupie. Płyną chmurki, płyną mgiełki Wychowanie do rozumienia i poszanowania przyrody ożywionej i nieożywionej. Sale Znaczenie, Wolność, Powidoki i warsztatowa Jak wyglądały chmury nad Soplicowem? Czy były inne od tych, które teraz widzimy na niebie? Czy często padał z nich deszcz? Dzieci zapoznają się z opisami nieba w Panu Tadeuszu, będzie to pretekst do dalszych zabaw i ćwiczeń. wysłuchają barwnych opisów przyrody w Panu Tadeuszu; rozbudzą wyobraźnię, szukając ukrytych kształtów w chmurach; stworzą własne nieboskłony. 9

Uczniowie klas IV VI szkół podstawowych Przez łąki do gwiazd Uczeń określa, jakie wrażenia wzbudza w nim czytany tekst. Sale Szlachta, Dom, Powidoki i warsztatowa (Epicka wyprawa) Pan Tadeusz jest skarbnicą pięknych i barwnych opisów przyrody. Ta warstwa poematu jest niezwykle estetyczna i przy tym łatwa do zrozumienia dla dzieci. Wysłuchanie fragmentu epopei będzie dla uczniów okazją do rozbudzenia wyobraźni, wzbogacenia słownictwa i zastanowienia się nad tym, dlaczego pewne książki nam się podobają, a inne nie. odszyfrują staropolskie nazwy roślin i zwierząt; poznają istniejące gwiazdozbiory i z wyobraźni stworzą własne; wysłuchają opisów przyrody z Pana Tadeusza. Kontusze i figatele. Życie w dawnej Polsce W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. Sale Szlachta, Dom, Wolność i warsztatowa English / Deutsch 10

W czasie zajęć uczniowie poznają specyfikę życia w dawnej Polsce, obowiązujące zasady, obyczaje i tradycje (grzybobranie, polowanie). Obejrzą także stroje znajdujące się na wystawie, sprawdzą, co jadano w szlacheckim dworze, jak świętowano i spędzano czas wolny. dowiedzą się, jak ubierali się polski szlachcic i szlachcianka; zapoznają się z zasadami dobrego wychowania obowiązującymi w dawnej Polsce; poznają najważniejsze zwyczaje związane z polowaniem, np. granie na rogu; nauczą się nakrywać do stołu; będą mogli przymierzyć strój z epoki. Adam Mickiewicz i jego tajemniczy rękopis Uczeń wykorzystuje w omawianiu sensów tekstów literackich elementy wiedzy o twórcy, kulturze, otaczającym go świecie. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mic kiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa English / Deutsch Skąd w naszym Muzeum wziął się rękopis Pana Tadeusza? Jakie były jego dzieje? Uczniowie poznają Adama Mickiewicza i dowiedzą się, jak wyglądało i ile czasu zajmowało kiedyś pisanie książki. Obejrzą także piękną szkatułę, w której był przechowywany Pan Tadeusz i spróbują rozwiązać ukryte w niej zagadki. poznają pasjonującą historię życia Adama Mickiewicza i rękopisu Pana Tadeusza; dowiedzą się, jakie były dawne materiały piśmiennicze; spróbują swoich sił w kaligrafii. 11

Gdy cesarz Napoleon... Historia Polski na przełomie XVIII i XIX wieku Uczeń sytuuje w czasie I, II i III rozbiór Rzeczypospolitej i wskazuje na mapie zmiany terytorialne po każdym rozbiorze; przedstawia stosunek Napoleona do sprawy polskiej oraz postawę Polaków wobec Napoleona. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa Lekcja jest opowieścią o historii rozbiorów oraz walki o utrzymanie, a potem odzyskanie niepodległości, o Legionach Polskich we Włoszech. Uczniowie dowiedzą się także, co cesarz Napoleon zrobił dla Polski, a czego nie zrobić nie chciał lub nie zdołał. Zajęcia ilustrowane są dziełami sztuki z epoki i multimediami. dowiedzą się, dlaczego Polska znalazła się pod zaborami; posłuchają o tym, jak działali Polacy, próbując odzyskać niepodległość; obejrzą przedmioty z końca XVIII i początku XIX wieku oraz poznają ich znaczenie i historię. 12

Uczniowie klas VII szkół podstawowych oraz gimnazja Romantyzm. Niezwykła epoka Uczeń dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki (romantyzm). Świadomie odbiera muzykę rozpoznaje cechy utworu muzycznego. Rozróżnia style i kierunki architektury i sztuk plastycznych. Sale Epoka, Salon Romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa English / Deutsch Przełom XVIII i XIX wieku to dla Europy czas burzliwych przemian, które doprowadziły do narodzenia się postawy romantycznej. Uczniowie dowiedzą się, gdzie romantyczni artyści prezentowali swoje dzieła oraz jakie wydarzenia ich inspirowały. Bogaty audiowizualny materiał edukacyjny pozwoli na przyswojenie wielu treści w ciekawy sposób. odnajdą w panoramie epoki wydarzenia z historii Polski, które opisywał Adam Mickiewicz; zobaczą rękopis Pana Tadeusza i poznają jego historię; dowiedzą się, czym był salon romantyczny i jaką pełnił funkcję; posłuchają romantycznej muzyki i poznają najważniejsze motywy malarskie epoki. 13

Od rozbiorów do powstania listopadowego Uczeń charakteryzuje okres konstytucyjny Królestwa Polskiego ustrój (w teorii i praktyce), osią gnięcia w kulturze i edukacji; przedstawia przyczyny wybuchu powstania listopadowego, charakteryzuje główne nurty oraz postacie Wielkiej Emigracji i ruch spiskowy w kraju. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa Adam Mickiewicz epokę napoleońską pamiętał, przeżył i opisał w Panu Tadeuszu utworze, który powstał cztery lata po upadku powstania listopadowego. Życie Adama Mickiewicza i akcja narodowej epopei stają się pretekstem do opowiedzenia dziejów Polski, której nie było mapie. poznają fragment historii Polski od rozbiorów do powstania listopadowego; zobaczą historię Polski na portretach, w starych rękopisach i fragmentach mundurów i strojów; dzięki aplikacjom i filmom przeniosą się 200 lat wstecz.

Stał dwór Opowieść o Polsce szlacheckiej Poznanie, identyfikacja i poszanowanie tradycji oraz dziedzictwa narodowego. Sale Szlachta, Dom, Wolność i warsztatowa W czasie zajęć uczestnicy przyjrzą się dworowi szlacheckiemu z zewnątrz i od środka, poznają mieszkańców i ich zwyczaje, dowiedzą się, jak spędzali czas wolny i jak świętowali, co jadali i w co się ubierali. Spróbują odkryć swoją tożsamość narodową, sięgając do barwnej przeszłości ojczyzny. poznają układ wnętrza typowego polskiego dworku szlacheckiego; usłyszą o najciekawszych potrawach staropolskiej kuchni; poznają najważniejsze elementy szlacheckiego stroju; nauczą się podstawowych zasad savoir-vivre przy stole. 15

Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych Los romantyka Uczeń określa problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i warsztatowa English / Deutsch Romantyzm to wielka literatura, teatr, muzyka i malarstwo, ale to także ludzie, którzy w tej epoce tworzyli. Za figurami wieszczów narodowych kryją się osoby z bardzo ciekawą historią. Podczas zajęć uczniowie dowiedzą się, jak wyglądało życie polskich romantyków, cofając się w czasie o 200 lat. scharakteryzują epokę romantyzmu i postawę romantyczną; poznają wielkich wieszczów z nieznanej prywatnej strony; odwiedzą bibliotekę, obejrzą prace malarskie i posłuchają fragmentów oper; przy użyciu kart pracy rozwiążą ciekawe zadania. 16

Zapraszamy do Soplicowa! Uczeń charakteryzuje sarmatyzm jako ideologię i styl życia polskiej szlachty. Sale Szlachta, Dom, Wolność i warsztatowa English / Deutsch W trakcie zajęć uczniowie dowiedzą się, czym był sarmatyzm i jaki miał wpływ na polską kulturę. Ekspozycja i bogaty materiał audiowizualny przybliżają m.in. zagadnienia: mody, budowy dworu, polowania czy kultury stołu. dowiedzą się, jak wyglądało życie szlachcica (czas wolny, codzienne obowiązki, sejmiki); poznają elementy ubioru, które tworzyły polski strój narodowy; dowiedzą się, na czym polegała słynna polska gościnność.

Powtórka dla maturzysty Pan Tadeusz. Konteksty epopei Uczeń wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historyczno-literacki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny. Sale Epoka, Salon romantyczny, Mickiewicz, Biblioteka, Rękopis i Galeria Ossolińska Specjalne zajęcia dla uczniów przygotowujących się do matury z języka polskiego. Podczas zajęć młodzież usystematyzuje wiedzę o: epoce romantyzmu, z nastawieniem na różnice pomiędzy Polską a innymi krajami Europy; kontekstach politycznym i kulturowym napisania Pana Tadeusza; elementach składających się na pełny tytuł epopei; bohaterze romantycznym i jego przeobrażeniach (na przykładzie Wertera, Konrada oraz księdza Robaka). Pan Tadeusz. Świat przedstawiony Uczeń stosuje w analizie podstawowe pojęcia z zakresu poetyki; odczytuje rozmaite sensy dzieła; dokonuje interpretacji porównawczej. Sale Szlachta, Dom, Znaczenie i Wolność 18

Specjalne zajęcia dla uczniów przygotowujących się do matury z języka polskiego. Podczas zajęć młodzież usystematyzuje wiedzę o: najważniejszych bohaterach Pana Tadeusza, ze szczególnym uwzględnieniem Księdza Robaka jako bohatera romantycznego; szlachcie jako bohaterze zbiorowym epopei; zróżnicowaniu stanu szlacheckiego (porównując dworek w Soplicowie z zaściankiem Dobrzyńskich); indywidualizacji języka bohaterów epopei.

Oferta świąteczna Lekcje o charakterze obyczajowym dostosowane są do wszystkich grup wiekowych. Zajęcia dostępne od 1 do 22 grudnia 2017 (Boże Narodzenie) oraz od 14 lutego do 30 marca 2018 (Wielkanoc). Białe święta. O Bożym Narodzeniu w dworze szlacheckim Zajęcia stanowią okazję do poznania dawnych zwyczajów i obrzędów związanych z obchodami świąt Bożego Narodzenia w polskich dworach szlacheckich. Sale Szlachta, Dom i warsztatowa English / Deutsch dowiedzą się, jak przygotowywano się do świąt, jak wyglądał stół wigilijny i skąd wzięła się choinka; zastanowią się, czy nasze zwyczaje różnią się od tych z dawnych szlacheckich czasów; wykonają własnoręcznie świąteczne ozdoby. O zwyczajach wielkanocnych w dworze szlacheckim Zajęcia stanowią okazję do poznania dawnych zwyczajów i obrzędów związanych z obchodami świąt Wielkanocy w polskich dworach szlacheckich. Sale Szlachta, Dom i warsztatowa English / Deutsch 20

Podczas zajęć uczestnicy: dowiedzą się, jak przygotowywano się do świąt i jak wyglądało świętowanie; poznają posiłki podczas Wielkiego Postu i Wielkanocy; zastanowią się, czy nasze zwyczaje różnią się od tych z dawnych szlacheckich czasów; wykonają wielkanocny stroik, który będą mogli zabrać ze sobą.

MUZEALNE WARSZTATY ARTYSTYCZNE Warsztaty w Muzeum Pana Tadeusza to różnorodne działania o charakterze artystycznym, tematyką nawiązujące do ekspozycji, które rozwijają wrażliwość na sztukę, poczucie estetyki, kreatywność, pomysłowość, zdolności manualne, a także umiejętność współpracy w grupie. Wszystkie warsztaty dostosowujemy do potrzeb grup integracyjnych. Dzieci i młodzież (7 19 lat) Z sita czerpane Sale Biblioteka, Rękopis i warsztatowa czas trwania: 75 minut English / Deutsch Czy zastanawialiście się kiedyś, z czego jest zrobiony papier? Jaki jest proces jego powstawania? Na warsztatach uczestnicy zapoznają się z starodawną metodą czerpania papieru na sicie. Dodatkowo każdy arkusz zostanie ozdobiony suszonymi roślinami, kawałkami bibuły i innymi drobnymi elementami. W czasie warsztatów dzieci obejrzą też ekspozycję poświęconą rękopisowi Pana Tadeusza. 22

Papier z wyobraźni. Poznajemy ebru technikę zdobienia papieru Sale Biblioteka, Rękopis i warsztatowa czas trwania: 75 minut English / Deutsch Papier towarzyszy nam na co dzień, często jest to po prostu biała kartka A gdyby przenieść wzory z naszej wyobraźni właśnie na kartkę papieru? Podczas warsztatów każdy uczeń wykona własne wzory unikatowego papieru marmurkowego, który może posłużyć jako dekoracja, okładka książek i zeszytów, albo papier ozdobny. W czasie warsztatów dzieci obejrzą też fragment ekspozycji poświęcony rękopisowi Pana Tadeusza oraz Bibliotekę romantyka. 23

Dzieci i młodzież (10 19 lat) Zabawy z grafiką Wybrany fragment ekspozycji i sala warsztatowa czas trwania: 75 minut English / Deutsch Zapraszamy do fascynującego świata grafiki artystycznej, w którym warsztat składa się z dziesiątek dziwnych narzędzi: są tu rylce, wałki, farby i mikstury. Wszystko to sprawia wrażenie magicznej pracowni, w której powstają niesamowite prace. Na zajęciach postaramy się obłaskawić niecodzienne sprzęty i wykonamy własne odbitki graficzne w technice monotypii lub linorytu. Animacja poklatkowa Sale Powidoki i warsztatowa czas trwania: 75 minut English / Deutsch Czy wiesz, że już w XIX wieku tworzono proste mechaniczne animacje? Co zrobić, by dwuwymiarowy obraz się poruszył? Tego wszystkiego dowiecie się podczas warsztatów animacji poklatkowej. Wspólnie przygotujemy krótki film, wykorzystując tradycyjne techniki klasycznej animacji: wycinankę, malowanie sypkimi materiałami czy animację plastelinową.

Dział Edukacji Muzeum Pana Tadeusza Magdalena Musiał kierownik Działu Edukacji, historyk sztuki i edukatorka muzealna. Autorka sześciu przewodników dla dzieci po muzealnych wystawach. Z Muzeum Pana Tadeusza związana od początku jego powstania. Monika Bronowicka historyk, edukatorka muzealna, przewodniczka miejska i blogerka. W muzeum odpowiada za cykl spotkań dla najmłodszych Brzdąc w muzeum i projekt #muzealniaki oraz lekcje z historii współczesnej. Lucyna Kościelniak polonistka, tyflopedagog i edukatorka muzealna wykorzystująca w swojej pracy język migowy. Odpowiada za program Muzeum dostępne oraz lekcje z epoki romantyzmu. Kinga Łaska artysta plastyk i edukatorka muzealna. W muzeum odpowiada za wszelkie zajęcia inspirujące do twórczego działania. To z jej inicjatywy w ofercie pojawiły się artystyczne warsztaty muzealne dla szkół i przedszkoli. Monika Nowak absolwentka ochrony dóbr kultury, edukatorka muzealna, członkini organizacji Toastmasters. W muzeum odpowiada za program dla rodzin, w tym cykl Maluchy odkrywają muzeum, oraz ofertę dla dzieci przedszkolnych. Fotografie wykorzystane w wydawnictwie pochodzą z archiwum Muzeum Pana Tadeusza Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Projekt katalogu: Grzegorz Owczarek, Maciej Kodzis, www.pillcrow.com

Muzeum Pana Tadeusza Zakładu Narodowego im. Ossolińskich to miejsce w samym centrum Wrocławia, w którym łączą się historia i współczesność. Naszą misją jest pokazanie rangi dzieła Adama Mickiewicza w zmieniającej się rzeczywistości historycznej i kulturalnej Europy na przestrzeni ostatnich dwustu lat. W Muzeum ukazujemy arcydzieło oraz jego autora w kontekście społeczno-kulturowym epoki jako mocno osadzonych w realiach ówczesnej Europy i kluczowych dla kształtowania się polskiej tradycji walki o niepodległość. Tradycja ta wiąże się ściśle z życiorysami Władysława Bartoszewskiego i Jana Nowaka-Jeziorańskiego, których wkład w odzyskanie przez Polskę wolności przedstawiony został w części wystawy zatytułowanej Misja: Polska. Dzięki najnowocześniejszej technologii, przyjaznej zarówno dla młodego, jak i starszych pokoleń, w sposób przystępny i wieloaspektowy prezentujemy nasze zbiory i przekazujemy wiedzę. Na 1500 m² powierzchni wystawienniczej, w 18 salach, zgromadziliśmy ponad 700 eksponatów, zainstalowaliśmy 100 gier, interaktywnych aplikacji i prezentacji multimedialnych. Muzeum Pana Tadeusza Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Kamienica Pod Złotym Słońcem Rynek 6, 50-106 Wrocław czynne: wtorek niedziela, 10.00 18.00 www.muzeumpanatadeusza.pl www.facebook.com/panatadeusza www.instagram.com/muzeumpanatadeusza 26