2Koniunktura raz w górę, raz w dół Już dekadę temu eksperci z Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk wskazali, że gospodarka światowa musi pogodzić się z gwałtownymi zmianami cen surowców energetycznych następującymi w krótkim czasie. Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na kształtowanie cen są z pewnością zapotrzebowanie na energię oraz sytuacja popytowo-podażowa. Zdaniem dr. Zbigniewa Grudzińskiego z IGSMiE PAN, nie bez znaczenia są także przesłanki polityczno-społeczne, związane z sytuacją na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej, skutki katastrof naturalnych oraz czynniki ekonomiczne i ekologiczne.
W Ę G L O W Y R E M A N E N T Zbigniew Grudziński zauważa: Wiele czynników oddziałuje na siebie wzajemnie, co jeszcze bardziej utrudnia przewidywanie przyszłej sytuacji. Dodaje, że trendy na rynkach surowców energetycznych przebiegają obecnie w sposób dynamiczny i nieprzewidywalny. Na cenach surowców odbijają się także wahania kursowe dolara amerykańskiego. Biorąc pod uwagę obserwacje z ostatnich lat, ekonomiści są zgodni, że niestabilne kursy tej waluty przekładają się na okres słabej koniunktury. Mocny dolar oznacza spadek cen surowców, jego osłabienie wiąże się z kolei z cenową zwyżką surowców. Jak zauważa Roman Przasnyski z Open Finance, od 2009 r. zasada odwrotnej korelacji między siłą dolara i koniunkturą na rynkach towarowych sprawdza się niezawodnie. MILIARDOWE ZYSKI, MILIARDOWE STRATY Ostatnie lata pokazały, że to właśnie światowa koniunktura i poziom cen węgla są najistotniejszymi bodźcami wpływającymi na kondycję górnictwa węgla kamiennego w Polsce. Reakcją na dynamiczne zmiany rynkowe były wyniki finansowe branży, wahające się od 3 mld zł zysku w latach koniunktury do 4,5 mld zł strat w okresie, gdy ceny węgla pikowały w dół. W latach 2013 2015 spółki węglowe funkcjonowały w niekorzystnych warunkach rynkowych, charakteryzujących się bardzo niskimi cenami węgla na rynkach europejskich, rzędu 55 dol./t. W pierwszych miesiącach 2016 r. ceny te przekraczały kolejne minima, spadając nawet poniżej 45 dol./t. W końcówce 2016 r. trend odwrócił się radykalnie 9 listopada notowania węgla w Richards Bay w RPA przekroczyły barierę 100 dol./t. W europejskich portach ARA (Amsterdam, Rotterdam, Antwerpia) najwyższy poziom cen, wynoszący 92 dol./t, zanotowano 29 grudnia. W połowie 2017 r. ceny węgla energetycznego na rynku spot według obu indeksów przekraczają 80 dol./t. Zdaniem ekspertów chwilowa cenowa zapaść z początki 2016 r. była skutkiem wielomiesięcznej jego nadpodaży. Równolegle z trendami cenowymi węgla kamiennego obserwowano także spadki cen wszystkich paliw kopalnych, głównie ropy naftowej oraz, co za tym idzie, gazu ziemnego. [por. Program dla sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Ministerstwo Energii, Warszawa 2016]. Cenowej huśtawce nie oparł się również węgiel koksujący. W czwartym kwartale 2016 r. benchmark dla cen węgla koksującego wynosił 200 dol./t, podczas gdy trzy miesiące wcześniej miał wartość zaledwie 93 dol./t. ŚWIATOWA PRODUKCJA, ŚWIATOWA NADPODAŻ Węgiel, jako tanie źródło energii, jest jednym z najważniejszych surowców naturalnych na świecie. Wśród paliw wykorzystywanych do produkcji energii pierwotnej zajmuje drugie miejsce po ropie naftowej. Światowa produkcja węgla rosła systematycznie do roku 2014, jednak pogłębiające się globalne załamanie cen tak węgla energetycznego, jak i koksowego wskutek jego nadpodaży w obrocie światowym, zmusiło producentów do ograniczenia poziomu wydobycia w 2015 r. do 7 mld t (6,1 mld t stanowił węgiel energetyczny, a 900 mln t węgiel koksowy). Spowolnienie gospodarki Chin, będących największym konsumentem węgla na świecie, jak również polityka dekarbonizacji wprowadzana z inicjatywy Unii Europejskiej poprzez USA do Chin doprowadziły, po pięciu latach stabilnego wzrostu, do obniżenia w 2015 r. globalnego poziomu zużycia węgla. Mimo tego spadku konsumpcja w ujęciu globalnym w 2015 r. była o 10,5 proc. wyższa niż w 2007 r. Negatywnym zjawiskiem w okresie ostatnich 5 lat była nadwyżka produkcji węgla nad światową konsumpcją. Wskazuje to na fakt, że spadek ceny węgla producenci próbowali równoważyć obniżaniem kosztu produkcji poprzez zwiększenie jej wolumenu. W latach 2011 2014 światowa nadwyżka produkcji rocznej wahała się od 2 proc. (2014 r.) do 3 proc. (2012 r.) światowej konsumpcji węgla. W 2015 r., po raz pierwszy od 2011 r., światowa produkcja węgla była niższa (o 0,3 proc.) od jego konsumpcji. [por. Program dla sektora górnictwa...] GLOBALNI GIGANCI Największym producentem węgla na świecie są Chiny, które w 2015 r. wydobyły 3,68 mld t. Indie, zajmujące w tym rankingu trzecią pozycję, zwiększyły w 2015 r. wydobycie o 6,9 proc., do ok. 494 mln t, by sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu gospodarki i zmniejszyć równocześnie swą zależność od importu tego surowca. Do zmniejszenia produkcji o 4,5 proc. (do 421 mln t) zmuszona została Australia. Wydobycie spadło również w Republice Południowej Afryki i Kolumbii. Tylko Rosja zwiększyła poziom produkcji węgla do 373 mln t. W 2016 r. produkcja węgla kamiennego w Europie wyniosła 87,2 mln t i była o 11,4 mln t niższa niż rok wcześniej. Pierwsze miejsce wśród europejskich producentów zajmuje Polska, która w 2016 r. wydobyła 70,4 mln t. Na kolejnych znajdują się: Czechy (6,8 t), Wielka Brytania (4,2 mln t), Niemcy (4,1 mln t) oraz Hiszpania (1,7 mln t). 13
K O N I U N K T U R A R A Z W G Ó R Ę, R A Z W D Ó Ł Unia Europejska przez wiele lat pozostawała największym importerem węgla energetycznego na świecie i dopiero w 2012 r. wyprzedziły ją Chiny. W 2016 r. import węgla kamiennego do Unii Europejskiej obniżył się do 166,8 mln t, z 204,9 mln t w roku 2014. Przedmiotem światowego handlu węglem prowadzonego drogą morską jest ok. 1,1 mld t surowca, z czego 82 proc. stanowi węgiel energetyczny. Czołowymi eksporterami węgla są: Australia (387 mln t), Indonezja (301 mln t), Rosja (150 mln t), Kolumbia (83 mln t) i USA (62 mln t). CENOWA HUŚTAWKA Mimo zapoczątkowanego w 2007 r. procesu dekarbonizacji, mającego na celu znaczne ograniczenie zużycia węgla w gospodarce, ceny surowca systematycznie rosły, osiągając w lipcu 2008 r. w europejskich portach wartość 211,57 dol./t. Była to jednocześnie najwyższa wartość indeksu cenowego, jaką odnotowano w latach 2007 2015. Utrzymywaniu się wzrostowej tendencji cen węgla w latach 2007 2008 sprzyjały: wysokie i rosnące ceny ropy i gazu; słaba pozycja dolara amerykańskiego w stosunku do większości walut; wzmożone zapotrzebowanie Chin na surowce przed letnim szczytem zużycia energii oraz olimpiadą, co zredukowało eksport chiński i zintensyfikowało import. Hossa nie trwała długo. Od końca 2008 r. nastąpił bardzo znaczący spadek wszystkich indeksów cenowych, do którego w głównej mierze przyczyniło się załamanie światowej gospodarki. Spadły ceny surowców energetycznych, w tym ropy i gazu. Po zakończonych igrzyskach olimpijskich chińska gospodarka zaczęła zwalniać, co także wpłynęło na światowe zużycie węgla. W latach 2009 2010 spadek zapotrzebowania na energię wpłynął na popyt na węgiel. Ceny zaczęły się systematycznie obniżać. W 2011 r. rynkowi węgla pomogła natura. Gwałtowne powodzie, które nawiedziły australijski stan Queensland, znacząco obniżyły podaż węgla na rynku Pacyfiku. Drugim powodem, który wpłynął na wzrost zapotrzebowania na węgiel, była katastrofa w japońskiej elektrowni jądrowej w Fukushimie. Wiele państw dokonało rewizji swoich projektów w zakresie energetyki nuklearnej, a Niemcy ogłosiły plany całkowitej rezygnacji z tego źródła energii. W efekcie tych wydarzeń, zwiększyło się zapotrzebowanie na węgiel przy jednoczesnym ograniczeniu jego podaży, przez co ceny węgla energetycznego w europejskich portach osiągały wartości rzędu 120 dol./t. Już rok później trend się odwrócił. W 2015 r. najważniejsze indeksy cenowe spadły poniżej 50 dol./t, do poziomu nienotowanego od 12 lat. Nadpodaż na rynkach i wysoki stan zapasów u producentów i w portach przełożyły się na malejące zapotrzebowanie na węgiel. Rozwój hydroenergetyki w Chinach spowodował, że Państwo Środka zmniejszyło znacząco import węgla, a ceny surowca zostały pociągnięte dodatkowo w dół przez niskie ceny gazu oraz ropy naftowej. Na spadek cen węgla wpłynęła także polityka dekarbonizacji realizowana niemal na całym świecie, skutkująca zwiększeniem produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Wśród niekorzystnych przesłanek, mających wpływ na poziom cen, analitycy wyliczają także spadek kursu euro do dolara oraz spadek stawek frachtowych w przewozach towarów masowych. W podobny sposób, jak działo się to w przypadku węgla energetycznego, przebiegały wahania cen na rynku węgla koksowego. W latach 2007 2010 rosnąca 800 700 732,83 600 500 400 300 200 100 588,89 516,93 529,58 450,08 397,94 350,50 340,98 338,94 368,08 299,71 292,41 275,43 292,78 275,93 256,84 258,60 191,07 291,89 264,87 272,99 250,48 214,93 262,37 250,04 235,21 170,69 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Cena węgla kamiennego w latach 2007 2015 [zł/t] ogółem energetyczny koksowy [ŹRÓDŁO: Agencja Rozwoju Przemysłu] 14
W Ę G L O W Y R E M A N E N T produkcja chińskiej stali i zwiększone zapotrzebowanie na surowce hutnicze na rynku wewnętrznym wpłynęły na wzrost cen koksu i ograniczenie jego eksportu. Rosnący popyt na węgiel pozwolił na wynegocjowanie w roku 2008 cen w wysokości 305 dol./t, co stanowiło wzrost o ponad 200 proc. w porównaniu z 2007 r. W drugiej połowie 2008 r., wraz z symptomami kryzysu gospodarczego, nastąpił spadek zapotrzebowania na wyroby stalowe. Popyt na węgiel koksowy zmalał, a ceny spadły do poziomu 115 129 dol./t. W II kw. 2011 r. podaż węgla koksującego znacząco wrosła w związku z powodziami w Australii. Ceny poszybowały do 380 dol./t. Po tym cenowym piku, na światowym rynku stali zapanowała dekoniunktura, czemu towarzyszy mniejsze zapotrzebowanie na węgiel koksowy oraz spadkowa tendencja cen surowca. Spowolnienie gospodarki chińskiej spowodowało, że rok 2015 stanowił kontynuację tego trendu. TANIEJ W KRAJU Po raz kolejny zła passa dla węgla odwróciła się po pierwszym kwartale 2016 r. Zarówno węgiel energetyczny jak i koksowy stopniowo zyskiwały na wartości. Na początku listopada za tonę surowca do koksowania płacono na rynkach światowych aż 307 dol. Maksymalna wartość indeksu DES ARA (dla węgla energetycznego), przekraczająca 100 dol./t, zanotowana została 22 grudnia. Po tych nieoczekiwanych wzrostach, w połowie 2017 r. ceny surowca energetycznego ustaliły się na poziomie około 80 dol./t. Węgiel koksujący, po kolejnym rekordowym piku cenowym w kwietniu 2017 r. (314 dol./t), spowodowanym zakłóceniem dostaw z Australii po przejściu cyklonu Debbie, zaczął konsekwentnie tanieć. Analitycy przewidują, że pod koniec 2017 r. surowiec będzie można kupić po cenie niższej niż 150 dol./t. Krajowe ceny węgla nie dogoniły notowań światowych, choć ich poziom wpłynął istotnie na poprawę wyników branży, która po pierwszym półroczu zarobiła 1,4 mld zł. Rozwarte nożyce cenowe miały wpływ na znaczące zwiększenie popytu na polski węgiel, a rodzimi producenci w połowie 2017 r. mieli problem, by sprostać zapotrzebowaniu. Dotychczasowa pragmatyka rynkowa wskazuje, że tak wysoka dynamika wzrostu cen, z jaką rynki węglowe miały do czynienia w końcówce 2016 r., charakteryzuje okresy przedkryzysowe uważają eksperci z katowickiego Oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu. Zdaniem Henryka Paszczy, dyrektora katowickiej ARP, z tego powodu do kolejnych prognoz cenowych należy podchodzić z dużą ostrożnością i weryfikować je w oparciu o sygnały docierające raczej z rynków fizycznych niż finansowych. Z analizy ARP wynika, że w listopadzie 2016 r. pogłębiły się różnice pomiędzy cenami węgla przeznaczonego dla energetyki zawodowej i przemysłowej oraz cenami surowca dla ciepłowni i innych odbiorców przemysłowych. Pierwszy z indeksów PSCMI 2, poprawił wskazania o prawie 3 proc. w porównaniu z październikiem i wyniósł 208,89 zł/t. To był już trzeci z kolei miesiąc, gdy indeks ten regularnie odrabiał straty. Drugi indeks PSCMI 1, uległ jednak nieznacznemu obniżeniu do poziomu 189,49 zł/t, co zdaniem ekspertów z ARP świadczy o odmienności rynku krajowego, determinowanego przede wszystkim długoterminowymi gwarancjami. Indeksy krajowe, w przeliczeniu na warunki portów ARA, wynoszą odpowiednio: PSCMI 1 53,51 USD/t, a PSCMI 2 53,72 USD/t. 800 700 600 500 400 300 200 100 456,16 379,23 341,97 331,58 297,48 294,08 275,93 276,08 247,36 334,32 260,90 207,00 271,75 284,59 261,53 274,82 242,07 188,50 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Cena węgla kamiennego w latach 2007 2015 [zł/t] w kraju wywóz i eksport [ŹRÓDŁO: Agencja Rozwoju Przemysłu] 15
K O N I U N K T U R A R A Z W G Ó R Ę, R A Z W D Ó Ł Przy coraz wyższych notowaniach wskaźnika DES ARA różnica między indeksami polskimi i światowymi rosła, by w listopadzie wynieść już 32 USD na tonie. W opinii katowickiej ARP powinno to wpłynąć na niższe koszty wytworzenia energii elektrycznej i konkurencyjność polskiej energii na europejskich rynkach hurtowych. To z kolei powinno przełożyć się na wzrost eksportu polskiej energii elektrycznej do krajów sąsiednich. CENY SPADNĄ - PRZEZ TRUMPA Analitycy przewidują, że w najbliższych latach podaż węgla pozostanie wysoka. Równocześnie wraz z przestawieniem gospodarek Europy i USA na czyste źródła energii popyt na czarne złoto będzie spadał. Jeśli nie dojdzie do przerw w dostawach energii, spowodowanych takimi okolicznościami, jak ubiegłoroczne przestoje we francuskich elektrowniach atomowych, węgiel nie znajdzie dodatkowych nabywców. Jak wskazuje ARP, na spadek światowych cen węgla wpłynąć może również polityka zadeklarowana przez nowego prezydenta USA. Donald Trump obiecał reaktywację górnictwa oraz rozluźnienie restrykcji nałożonych na węgiel za prezydentury Baracka Obamy (tzw. Clean Power Plan, na mocy którego Agencja ds. Ochrony Środowiska nakazywała poszczególnym stanom ograniczenie emisji dwutlenku węgla). Wobec korzystnych prognoz pogodowych mało prawdopodobne wydaje się także zahamowanie dostaw węgla z kopalń australijskich, a wysoka podaż na rynku oznacza niższe ceny surowca. Trendy na rynkach surowców energetycznych mają charakter dynamiczny. Poziom cen węgla jest jednym z kluczowych czynników wpływających na konkurencyjność polskiego górnictwa. Polski potencjał produkcji węgla nie wpływa na europejską i światową koniunkturę, toteż nie ma możliwość, aby krajowi producenci oddziaływali na poziom cen węgla. Przewaga podaży węgla na rynku światowym nad popytem wpłynęła na utrzymującą się do końca 2015 r. dekoniunkturę. 16
W Ę G L O W Y R E M A N E N T 2006 367,4 2007 87,5 2008 711,7 2009 7,9 2010 1412 2011 3013,9 2012 1633,6 273,5 2013 2052,1 1898,4 2014 2015 426,9 2016 PIERWSZE PÓŁROCZE 2017 1450 2500 2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Wynik finansowy netto górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2006 2017 [mln zł] [ŹRÓDŁO: Agencja Rozwoju Przemysłu] 17