Diagnostyka i ewaluacja różnice i podobieństwa opracowała Ewa Gryczman
Diagnostyka samodzielna dyscyplina naukowa zajmująca się sposobami zbierania danych i ich analizy, co stanowi podstawę oceny zjawisk będących przedmiotem zainteresowania w różnych dyscyplinach naukowych.
Diagnostyka edukacyjna (edukacyjno-wychowawcza) dział dydaktyki, dyscyplina naukowa ujmowana jako metodologia diagnozy pedagogicznej. Zajmuje się opisem i wyjaśnianiem sposobów rozpoznawania sytuacji dydaktycznej i wychowawczej ucznia oraz zmian, jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Jest to teoria i praktyka diagnozy edukacyjnej stanowiąca skonkretyzowane i uściślone rozpoznawanie warunków, przebiegu i wyników uczenia się dokonywane w celu zapobiegania niepowodzeniom szkolnym.
Diagnostyka edukacyjna obejmuje: - wstępne przygotowanie poznawcze (wiadomości, umiejętności, strategie zdobywania informacji); - wstępną motywację poznawczą (motywacje uczenia się, cechy osobowości sprzyjające uczeniu się, aspiracje edukacyjne); - treści kształcenia (układ celów kształcenia, materiał kształcenia i wymagania dydaktyczne); - warunki kształcenia (materialne i społeczne otoczenie ucznia, jakość nauczania, na którą składa się system motywacji i wzmocnień, organizacja kontaktu ucznia z treściami kształcenia); - osiągnięcia poznawcze i motywacyjne (stanowiące efekt wcześniejszych czynności związanych z opanowaniem treści kształcenia).
Przedmiotem diagnostyki edukacyjnej jest zarówno proces, jak i warunki uczenia się, w tym rozpoznawanie zaburzeń (diagnoza negatywna) i rozpoznawanie poziomu rozwoju (diagnoza pozytywna), które mogą stanowić rezultaty procesu uczenia się.
Diagnostyka edukacyjna obejmuje diagnozę unormowaną (dokonywaną z użyciem narzędzi standaryzowanych) oraz diagnozę nieformalną (dokonywaną bez użycia narzędzi lub wykorzystującą narzędzia konstruowane przez diagnostę).
W wąskim znaczeniu diagnostyka edukacyjna jest wiązana z wynikami procesu edukacyjnego, a jej rezultaty są najczęściej analizowane w aspekcie wiadomości i umiejętności, zdecydowanie rzadziej postaw uczniów.
Diagnostyka opiekuńczo-wychowawcza dział pedagogiki opiekuńczej, której przedmiotem jest swoiście i szeroko rozumiana opieka. Jest to ogół działań podejmowany przez osoby lub instytucje w celu stwarzania warunków do zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży.
Obejmuje metodologię rozpoznawania potrzeb opiekuńczych jednostkowych (np. deficyty rozwojowe, upośledzenia, stan i zagrożenie zdrowia) i środowiskowych, a także warunków ich zaspokajania przez poszczególne zbiorowe i jednostkowe siły społeczne związane z: - funkcjonowaniem rodziny np. pozbawienie opieki, niedostatek materialny, błędy wychowawcze, dysfunkcja i patologia rodziny); - działalnością szkoły (np. bezpieczeństwo, niepowodzenia szkolne, utrudniony dostęp do kolejnych szczebli edukacji); - aktywnością w środowisku (np. aktywność indywidualna, kontakty społeczne, aktywność prospołeczna). Diagnoza ta stanowi podstawę oddziaływania na jednostkę w celu zwiększenia lub przywrócenia zdolności do samodzielnego radzenia sobie.
Proces diagnozy wielowymiarowe poznanie wybranych aspektów rzeczywistości w ujęciu statycznym i dynamicznym. Diagnozowanie to zebranie określonego typu informacji oraz ich selekcji (wykorzystanie danych istotnych i odrzucenie danych nieistotnych) dokonywanej pod kątem ich przydatności w formułowaniu konkluzji oceniającej, stanowiącej podstawę projektowania postdiagnostycznego
Poznanie diagnostyczne opiera się na doświadczeniu (zebraniu danych z zastosowaniem odpowiednich technik i narzędzi) i rozumowaniu (ocenie i interpretacji danych). Diagnoza jest podstawą prognozy, warunkuje projektowanie działań pedagogicznych i wychowawczych. Naturalnym przedłużeniem diagnozy jest działanie interwencyjne.
Diagnoza pedagogiczna to opis i wyjaśnienie sposobów poznawania sytuacji dydaktycznej i wychowawczej ucznia, w tym głównie zmian w nim zachodzących pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Diagnoza ta obejmuje nie tylko ocenianie i sprawdzanie stanu osiągnięć ucznia, ale także wyjaśnianie przyczyn (genezę) oraz przewidywanie rozwoju tychże osiągnięć (prognozę).
W procesie diagnostycznym można wyróżnić trzy ogólne obszary problemowe: 1. Co rzeczywiście jest? (diagnoza stanu, identyfikacyjna, prognostyczna) 2. Co powinno być zrobione? (diagnoza decyzyjna, projektowanie działań interwencyjnych) 3. W jaki sposób przybliżyć stan faktyczny do postulowanego? (obszar działania, weryfikacja diagnoz: stanu, efektów, decyzji)
Struktura procesu diagnostycznego: - przedmiot co jest przedmiotem diagnozy? Zakres diagnozy jest zmienny, zależy od pozyskiwanych rezultatów w procesie poznania, które mogą wyłaniać kolejne problemy - podmiot kto jest podmiotem badania? Należy wziąć pod uwagę kwestie rozwojowe jednostki (wiek badanego), płeć, jakość środowiska oraz kontekst badania (dobrowolny czy przymusowy). Badany jest podmiotem a nie przedmiotem badania.
Struktura procesu diagnostycznego: - cel po co dokonujemy rozpoznania? Nadrzędnym celem jest zawsze prawidłowy rozwój jednostki oraz odkrywanie i osiąganie przez nią jej potencjałów rozwojowych. - kompetencje diagnosty kim jest diagnosta? Ważne by diagnosta nie stosował sztywnych schematów, by był sprawny komunikacyjnie, by był świadom, że jego poglądy, postawy i zachowania mogą wpływać na racjonalność diagnozowania, by był wiarygodny.
Struktura procesu diagnostycznego: - model poznania w jaki sposób diagnozować? W zakresie szerokim (koncentracja na całokształcie życia badanego), wąskim (koncentracja na wybranych obszarach), problemowym (koncentracja na określonej trudności, diagnoza fragmentaryczna)
Struktura procesu diagnostycznego: - metodę czym się posługiwać w procesie diagnozy? Należy uwzględnić: kryterium źródła pochodzenia informacji (informacje psychometryczne testy i informacje niepsychometryczne dane z rozmowy, wywiadu, z obserwacji bezpośrednich i pośrednich, z pisemnych opinii o badanym), kryterium czasu o stanie aktualnym, przeszłym i prognozowanym przyszłym
Struktura procesu diagnostycznego: - warunki przebiegu diagnozy kiedy i gdzie diagnozować? Jeśli to możliwe najlepiej zostawić badanemu pewną swobodę wyboru miejsca i czasu. Należy pamiętać o dostosowaniu języka do możliwości badanego.
Podsumowując: diagnostyka oświatowa to: - nauka stawiania racjonalnych przypuszczeń o przyczynach trudności w uczeniu się i zachowaniu ucznia; - nauka o wykorzystaniu pomiaru oświatowego (dydaktycznego) do głębszego poznania mocnych i słabych stron ucznia.
Ewaluacja - jest częścią procesu podejmowania decyzji. Obejmuje wydawanie opinii o wartości działania poprzez systematyczne i jawne zbieranie i analizowanie informacji o działaniu, w odniesieniu do znanych celów, kryteriów i wartości.
Ewaluacja to uspołeczniony proces zmierzający do określenia wartości danego obiektu lub działania według przyjętych kryteriów w celu jego doskonalenia, lepszego rozumienia i rozwoju. Nie może być ona mylona z oceną czy mierzeniem. Istnieje ona w konkretnym kontekście społecznym, głęboko wiążąc się z kierunkami jego przekształceń, stanowiąc często ich bodziec rozwojowy i nie sprowadzając się jedynie do technik pomiaru, analizy i oceny badanej rzeczywistości.
Jako systematyczne badanie wartości programów i strategii staje się ona dyskursem, dialogiem i negocjacją. Na starcie procesu ewaluacyjnego powinna wystąpić debata pomiędzy zainteresowanymi stronami dotycząca ustalenia podstawowych elementów ewaluacji (obiektu, celów, odbiorców) oraz kluczowych pytań, kryteriów, wskaźników oraz sposobów jej wykorzystania. Ewaluacja staje się refleksyjnym rozpoznaniem a nawet wspieraniem wartości konkretnego działania. Proces ewaluacji jest wartością samą w sobie (wartością dodaną). Zapominają o tym bardzo często nawet specjaliści zajmujący się ewaluacją.
Ewaluacja to zaproszenie do rozwoju (wg Helen Simpson). Jest to najkrótsza, najtrafniejsza i najgłębsza treściowo definicja, pozwalająca na zrozumienie sensu i znaczenia ewaluacji. Zaproszenie oznacza dobrowolność, akceptację, stan świadomości. Nie ma tu miejsca na przymus i powinność. Rozwój oznacza dynamikę, wzmocnienie, interaktywność i spojrzenie w przyszłość.
Zarówno ewaluacja, jak i diagnoza są procesami o charakterze uspołecznionym i dialogicznym.
Ewaluacja posiada ściśle określone elementy procesu: 1. diagnoza, dialog, dyskurs 2. plan 3. projekt 4. generowanie danych 5. analiza danych 6. raport 7. upowszechnienie i wykorzystanie wyników ewaluacji. Należy przestrzegać kolejności tych elementów.
Diagnoza składa się z komponentów (co, kogo, po co, kto, w jaki sposób, czym, kiedy i gdzie?), jednak kolejność nie jest istotna. Wg prof. B. Niemierki diagnoza w środowisku szkolnym jest uściślonym rozpoznawaniem warunków, przebiegu i wyników uczenia się. Nie jest aktem jednostkowym lecz systematycznym działaniem.
Diagnoza i ewaluacja są działaniami celowymi. Brak edukacyjnych zamierzeń wyklucza możliwość dokonywania jakiejkolwiek diagnozy edukacyjnej, a proces ewaluacji nie rozpocznie się w ogóle.
Zadaniem diagnostyki edukacyjnej jest wspomaganie istniejących form edukacji, w tym głównie procesów uczenia się, nie zaś projektowanie odmiennych procesów. Dokonywana jest po to, aby określić, jak się ma zastana rzeczywistość do tej, jaką chciałoby się wywołać przez określone działania dydaktyczne czy wychowawcze. Najczęściej diagnozie podlegają kompetencje nauczyciela, osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze konkretnego ucznia, klasy, szkoły czy szkół na poziomie gminy, województwa czy kraju. Pomija się (niesłusznie) możliwości stosowania diagnozy jako metody rozumienia zachowań.
Proces ewaluacyjny, w odróżnieniu od diagnozy, która zawsze musi być jego obowiązkową częścią, wkomponowuje ją w szerszy kontekst i strategie zmian programowych i instytucjonalnych w ewaluowanej placówce. Cele stawiane ewaluacji i diagnozie w wielu obszarach mogą się pokrywać (szczególnie w obszarach dotyczących rozpoznania, wspomagania, wyjaśniania).
Badania ewaluacyjne i diagnostyczne mogą pełnić podobne funkcje (informacyjną, poznawczą, wyjaśniającą, pragmatyczną). Efektem obu działań jest zamierzony rozwój, który przejawia się w poprawie i ulepszeniu skuteczności podejmowanych działań edukacyjnych. O ile diagnozie możemy przypisać funkcje sprawozdawczokontrolną, o tyle ewaluacja daleka jest od elementów nadzoru. Utożsamianie ewaluacji z akredytacją, audytem lub kontrolą prowadzi do pozbawienia jej właściwego sensu.
Ewaluacja w edukacji zawiera wszystkie atrybuty diagnozy edukacyjnej, która jest jej integralną częścią. Najważniejsze to: -trafność diagnoza oddaje te stany rzeczy, które są elementem jej analiz; -dokładność związana z metodologią badań, jakością stosowanych narzędzi; -rzetelność podstawowe kryterium badania naukowego (rzetelność doboru próby, analizy danych, wyników badania); -obiektywizm wnioski płynące z diagnozy są niezależne od postaw czy oczekiwań osób, które dokonują diagnozy; - bezstronność sytuacji diagnostycznej generowanie jednakowych warunków wskazywania określonych właściwości wszystkim obiektom poddanym badaniu.
Proces ewaluacji rozpoczyna się od elementów diagnozy, debaty i dialogu w konkretnym środowisku, projektowanie ewaluacji jest osadzone w realiach badanego otoczenia, najczęściej z jego bezpośrednim udziałem. Planowanie diagnozy edukacyjnej najczęściej odbywa się poza środowiskiem, w którym dokonywane jest badanie, często jest powielane w wielu instytucjach w skali kraju (np. egzaminy zewnętrzne) jak i międzynarodowej (np. badania PISA).
W przypadku ewaluacji często brak jest możliwości dokonywania porównań wyników badania ze względu na jej zindywidualizowany charakter, uwzględniający czynniki wewnętrzne i zewnętrzne badanego programu lub instytucji. Sam proces z założenia nie aspiruje do porównywalności wyników, w przeciwieństwie do diagnoz edukacyjnych.
Wspólne i rozdzielne obszary diagnozy i ewaluacji edukacyjnej: DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI POCHODZENIE OKREŚLEŃ rozpoznanie (gr.) wartościowanie (ang.)
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI ISTOTA uściślone rozpoznawanie warunków, przebiegu i wyników uczenia się uspołeczniony proces zmierzający do określenia wartości danego obiektu lub działania według przyjętych kryteriów w celu jego udoskonalenia, lepszego rozumienia i rozwoju
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI GŁÓWNE CELE pomiar edukacyjny rozpoznanie, wspomaganie, wyjaśnianie uczenie się, zmiana, interakcja społeczna
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI GŁÓWNE FUNKCJE sprawozdawczokontrolna formatywna, informacyjna, poznawcza, wyjaśniająca, pragmatyczna, rozwojowa rozumiejąca, animacyjna
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI ZAKRES warunki uczenia się przebieg i wyniki uczenia się celowe działania i realizowane przez nie wartości
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI GŁÓWNE CECHY rzetelność, trafność, obiektywizm, dokładność, komplementarność, bezstronność uspołecznienie, dialogiczność, demokratyczność
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI CHARAKTER klasyfikacyjny utylitarny, który ma przede wszystkim wspomagać konkretnych odbiorców w konkretnej sytuacji, a także wywoływać pozytywne zmiany i poprawiać jakość zarówno bieżącej, jak i przyszłych, analogicznych działań elastyczny, kontekstualny
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI PODEJŚCIE DO PROCESU BADANIA dyscyplinowanie i kontrola określona procedura diagnostyczna i badawcza interaktywność i negocjacyjne podejście do procesu badania (wzajemne oddziaływanie badacza i badanego), będącego jednocześnie szeroko rozumianym procesem uczenia się
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI PLANOWANIE najczęściej poza środowiskiem instytucji uspołecznione pośrednio w środowisku instytucji
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI PORÓWNYWALNOŚĆ WYNIKÓW pożądana porównywalność w wybranych zakresach często brak możliwości dokonywania porównań, ze względu na indywidualny charakter ewaluacji, uwzględniający czynniki zewnętrzne i wewnętrzne badanego programu lub instytucji
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI RAPORT KOŃCOWY ściśle określona struktura i procedura dopasowanie do potrzeb odbiorcy możliwość interaktywnej korekty raportu
DIAGNOZA EDUKACYJNA EWALUACJA W EDUKACJI EFEKT KOŃCOWY przedstawienie informacji, oszacowanie wyników badanego procesu określenie wartości badanego działania, doświadczenie i kompetencje powstałe w wyniku interaktywnego procesu uczenia się
Literatura: Diagnostyka pedagogiczna. Nowe obszary i rozwiązania., Ewa Wysocka, Kraków 2013, Mutualizm ewaluacji i diagnozy edukacyjnej, Sylwia Jaskuła, materiały z XVIII Krajowej Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej, Wrocław 2012, Diagnostyka Edukacyjna, Bolesław Niemierko, Kraków 2004, Komu jest potrzebna diagnostyka oświatowa?, Krzysztof Konarzewski, Kraków 2004.