1 Adam Pawłowski, Uniwersytet Wrocławski Zakres pojęcia polityki językowej określany był w polskiej tradycji lingwistycznej rozmaicie (por. Lubaś: 1975 i 1977, Bugajski 1989: 15-20, Gajda 1998, Mazur 1998, Pisarek 1999, Jaroszewicz 2003 i tamże przypis 1). Spośród różnych przyczyn tego stanu rzeczy wymienię te, które uważam za najważniejsze i najbardziej oczywiste. Termin polityka na co zwracają uwagę W. Pisarek i H. Jaroszewicz (ibid.) jest dwuznaczny, ponieważ może odnosić się zarówno do szerokiej sfery instytucjonalnej, ideologicznej i prawno-organizacyjnej, która związana jest ze zdobywaniem, utrzymywaniem i sprawowaniem władzy, jak i do świadomej i celowej d z i a ł a l n o ś c i pojedynczych osób i organizacji. Rozróżnienie to widoczne jest w języku angielskim (politics vs policy), który w nauce współczesnej odgrywa słusznie lub nie rolę wzorca poprawności terminologicznej. Konstruując definicję projektującą należałoby więc przyjąć, że termin polityka językowa będzie raczej odpowiednikiem language policy, a nie politics w jakiejkolwiek postaci. Podkreślić jednak warto, że działania promocyjne w zakresie planowania językowego nie przebiegają w próżni metodologicznej i teoretycznej, ale odwołują się do dorobku innych działów nauki o języku przede wszystkim lingwistyki kontaktu, kultury języka, lingwistyki politycznej i socjolingwistyki (dla polityki językowej jest to dyscyplina nadrzędna), a także socjologii i politologii (niezbędnej na przykład w kwestiach narodowościowych). Czynnikiem, który zaważył na powstaniu nieporozumień wokół pojęcia polityki językowej w Polsce, jest niewątpliwie kontekst historyczny. Ostatnie dwieście lat polskiej egzystencji politycznej upłynęło, z niewielkimi przerwami, na obronie tożsamości narodowej zagrożonej agresją militarną i/lub indoktrynacją kulturową ze wschodu (Rosja, ZSRR) i/lub zachodu (Prusy, Austria, Trzecia Rzesza). Przy braku własnego terytorium i suwerennych instytucji państwowych język był w tym długim okresie ważnym, o ile nie najważniejszym wyznacznikiem tożsamości narodowej. Na dominację postaw obronnych w polskiej polityce językowej zwraca uwagę W. Lubaś: Jeśli chodzi o tradycyjnie pojmowany cel polityki językowej, to w polskich warunkach od kilku wieków zasadzał się on na obronie języka narodowego przed obcą konkurencją. (Lubaś 1975: 252). Zjawisko to dostrzega także M. Bugajski: [...] dbałość o język ojczysty była nakazem patriotycznym, uważano ją za podstawowy obowiązek obywatelski. (Bugajski 1989: 11). Elementem polityki obronnej był także puryzm językowy okresu powojennego: Postawę obronną wyrażano w powojennej literaturze jeszcze wobec dwóch nowych tendencji, które zdaniem wielu językoznawców wywierały ujemny wpływ na polszczyznę ogólną, mianowicie wobec gwaryzmów i prowincjonalizmów, a także wobec egzotyzmów miejskich nizin społecznych i obscenów, które dostawały się do literatury pięknej oraz funkcjonowały w języku potocznym. (Lubaś 1975: 252). Jednak z drugiej strony to smutne dziedzictwo spowodowało drastyczne zawężenie horyzontów polskiej polityki językowej do kwestii poprawnościowo-stylistycznych, w tym obrony przed zapożyczeniami, z pominięciem innych zagadnień, dotyczących na przykład 1 Artykuł niniejszy jest rozwinięciem referatu Polnisch eine der Sprachbrücken im vereinten Europa?, wygłoszonego 4 lutego 2006 na konferencji GESUS we Wrocławiu.
regulowania problemów, jakie rodzi współistnienie w demokratycznym państwie różnych grup etniczno-językowych. Jak zauważa W. Lubaś: [...] obce było i jest tradycyjnej polskiej lingwistyce pojęcie polityki językowej. [...] Być może sądzono, że politykę językową można utożsamiać z pojęciem poprawności albo kultury języka, o której w literaturze sporo. (Lubaś 1975: 235). Skutkiem tego nawet dziś polityka językowa bywa błędnie utożsamiana z kulturą języka. Wyjątkiem od tej reguły był okres Drugiej Rzeczpospolitej państwa wielonarodowego i wieloetnicznego, w którym starano się prowadzić politykę językową we współczesnym rozumieniu. W 1936 roku W. Doroszewski pisał na przykład o roli języka w kształtowaniu się narodu odnosząc się do skomplikowanej sytuacji ziem wschodnich. Utrzymywał, że pokrewieństwo genetyczne języków nie ma, lub nie powinno mieć wpływu na decyzje polityczne: Nieco inaczej na Wschodzie, gdzie płynnych żywiołów jest więcej. Tu zagadnienia językowe i zagadnienia polityczne częściej się ze sobą zazębiają. [...] z genetycznego pokrewieństwa języków nie płyną żadne bezpośrednie wskazania polityczne. [...] W wielu wypadkach, najogólniej mówiąc, polityka czyli organizacja warunków społeczno-kulturalnych rozstrzyga o losach języków, a nie odwrotnie. Zapewne ten kierunek oddziaływania będzie się z czasem coraz bardziej wzmagał. (Doroszewski 1936: 4 6). Na kształt rozumienia pojęcia polityki językowej w Polsce po 1945 roku wpłynęła niewątpliwie narodowościowa i demograficzna struktura Polski pojałtańskiej, a ściślej zjawisko, które określić można jako d e f i c y t r ó ż n o r o d n o ś c i. Przesunięcie granic wschodnich na zachód spowodowało, po raz pierwszy w historii, wykluczenie ze społeczeństwa polskiego ludności mówiącej językami ruskimi (głównie ukraińskim i białoruskim) 2. Eksterminacja i/lub emigracja Polaków pochodzenia żydowskiego oraz wysiedlenie niemieckich mieszkańców ziem przekazanych Polsce na zachodzie w ramach rekompensaty za utracone terytoria wschodnie dopełniły dzieła stworzenia najbardziej monolitycznego narodowościowo społeczeństwa Europy. Spis powszechny z 2002 roku, a także statystyki Eurobarometru nie pozostawiają co do tego wątpliwości: Wyniki spisu wskazują, że w ogólnej liczbie ludności Polski 96,7%, czyli 36983,7 tys. osób zadeklarowało swoją narodowość jako polską. Przynależność do narodowości innej niż polska zadeklarowało 471,5 tys. osób (1,23% wszystkich mieszkańców kraju). W odniesieniu do 774,9 tys. (2,03%) nie zdołano ustalić przynależności narodowościowej, głównie z powodu braku odpowiedzi. 3 Jeżeli do tego obrazu dodać politykę władz PRL, której fundamentem była zasada jedności narodowej, politycznej i ideologicznej socjalistycznego państwa robotniczo-chłopskiego, połączona z brakiem respektu dla jakichkolwiek swobód demokratycznych i szczelnym zamknięciem granic, stanie się jasne, dlaczego w ciągu półwiecza PRL polska socjolingwistyka praktycznie nie zaistniała, dlaczego zasób polskich publikacji z tego zakresu jest tak skromny 4, dlaczego wreszcie najważniejsze prace światowej literatury socjolingwistycznej (m.in. J. Fishmana, 2 Ostatnim stadium tego procesu był wielka czystka etniczna terenów południowo-wschodniej Polski, przeprowadzona w 1947 roku w ramach akcji Wisła. 3 Opracowanie analityczne Narodowego Spisu Powszechnego (http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/nsp/). 4 Próbą inicjacji poważnych badań socjolingwistycznych w PRL był rocznik Socjolingwistyka, redagowany przez W. Lubasia na Uniwersytecie Śląskim. Pierwszy tom tej serii ukazał się w 1977 roku. O początkach polskich i radzieckich badań socjolingwistycznych w aspekcie interlingwistycznym pisze M. Bugajski (Bugajski 1989: 17 32). 2
Ch. Fergusona czy E. Haugena), a wraz z nimi stosowane w nauce światowej pojęcia i teorie, docierają do polskiego czytelnika z tak wielkim opóźnieniem. Warto w tym miejscu oddać głos H. Jaroszewiczowi, który kwestię ograniczeń polskiej polityki językowej ujął następująco: Ustrój panujący w Polsce przez ostatnie kilkadziesiąt lat nie gwarantował bowiem demokratycznych swobód obywatelskich i pluralizmu społeczno-politcznego, nie bez znaczenia był też fakt dużej koherentności narodowej na polskim terytorium oraz, odziedziczone po poprzednich wiekach, uprzedzenia historyczne. Stąd też małą wagę przykładano do regulowania kwestii językowych zamieszkujących Polskę mniejszości narodowych/etnicznych, koncentrując się niemal wyłącznie na pielęgnowaniu kultury języka polskiego i spotęgowanej zwłaszcza w okresie zaborów dbałości o jego poprawność i czystość od obcych, nienarodowych wpływów (rusycyzmów, germanizmów, obecnie anglicyzmów). (Jaroszewicz 2003: 27 28) Poszukując ogólniejszych źródeł trudności w definiowaniu zakresu polityki językowej, można odwołać się do opinii socjologa J. Chałasińskiego. Jej przedmiotem jest co prawda nieostra kategoria narodu, ale z racji oczywistych związków narodu i języka, zachowuje ona ważność także w odniesieniu do glottopolityki. Zdaniem Chałasińskiego podstawowym źródłem wieloznaczności pojęcia narodu jest manipulacja: Ta wieloznaczność ma źródło nie w gabinetach logików i metodologów, ale w praktycznym życiu politycznym, w tym w ruchach społecznych, które posługują się tym terminem w różnym sensie, o d p o w i e d n i o d o s w o i c h p o t r z e b (wyróżnienie moje AP). (cytuję za pracą Zientara 1996: 16). Otóż pojęcie polityki językowej jest także podatne na instrumentalizację, co sprawia, że definiowane jest różnie, w zależności od miejsca, czasu i doraźnych potrzeb władzy. Na przykład polityczne założenia o 1) nieistnieniu jakichkolwiek mniejszości językowych w PRL; 2) stałym zagrożeniu PRL rewizjonizmem niemieckim; 3) nieistnieniu polskiej mniejszości narodowej na obszarach 2. RP wcielonych do ZSRR, skutkowały drastycznym ograniczaniem problematyki wielojęzyczności i wieloetniczności w pracach lingwistycznych powstałych w okresie PRL. W niniejszej prezentacji pojęcie polityki językowej definiuję za S. Gajdą jako ogół działań podejmowanych w pewnej społeczności celem kształtowania stosunku do języka oraz oblicza komunikacji w niej, a także w kontaktach z innymi społecznościami. (Gajda 1998, 11). Zdaniem Gajdy, na całokształt polityki językowej składają się następujące elementy: podmiot, przedmiot, cel, środki, kontekst oraz ideologia (ibid.). Dodatkowym elementem, który należy uwzględnić przy określaniu kierunków polskiej polityki językowej, jest rozróżnienie polityki wewnętrznej i zagranicznej (Jaroszewicz 2003: 29, Pawłowski 2006). Zarówno cele, jak i środki, są w obu wypadkach różne, przy czym w zagranicznej polityce językowej niepomiernie wzrasta rola instytucji państwowych. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż w takim ujęciu mieści się także tradycyjne pojmowanie polityki językowej rozumianej jako planowanie językowe. Proces ten składa się z trzech etapów, które w terminologii angielskiej określa się jako status planning, corpus planning oraz acquisition planning (terminy zdefiniowane po raz pierwszy przez E. Haugena, por. Cooper 1989). Planowanie statusu dotyczy wyboru dialektu, który ma uzyskać status języka, a w razie potrzeby jego kodyfikacji i standaryzacji. Planowanie korpusu obejmuje działania 3
zmierzające do rozszerzenia zakresu funkcjonalnego języka, na przykład poprzez rozbudowę słownictwa, a także tworzenie mechanizmów promowania i kontroli stylu wzorcowego, na przykład poprzez wydawanie słowników o charakterze normatywnym i/lub tworzenie gremiów rad lub akademii określających wzorcową normę języka i/lub rozwiązujących trudniejsze problemy językowe. Wreszcie planowanie akwizycji języka odnosi się do kwestii instytucjonalnego umocowania niektórych elementów procesu transmisji kulturowej, przede wszystkim poprzez system powszechnego nauczania dominującej odmiany języka. Na każdym etapie planowania językowego pojawiać się będą pytania związane z elementami wyróżnionymi przez S. Gajdę (Kto prowadzi politykę językową? Czego ona dotyczy? Jaki ma cel? Jakie środki są stosowane? W jakim kontekście historycznym i społecznym? Jaka jest dominująca ideologia?). Opisane tu trzy etapy polityki językowej odnoszą się przede wszystkim do sytuacji młodych państw i społeczeństw budujących swą tożsamość w oparciu o unifikację językową różnych grup etnicznych. W zasadzie promocja języka obcego w Unii Europejskiej i w Europie nie jest więc tożsama z procesem podnoszenia statusu dialektu do poziomu języka, jego kodyfikacją itp. 5 Jednak pewne elementy tak pojmowanej polityki językowej mogą być przydatne również w promowaniu języka o stabilnej i niezagrożonej pozycji. Z tego względu wyzwania, jakie przed polską polityką językową postawiło członkostwo w UE, przedstawię odwołując się do sześciu elementów składowych wyróżnionych przez S. Gajdę. Należy w tym miejscu podkreślić, że poniższe rozważania na temat zagranicznej promocji języka nie dotyczą Poloni i/lub osób z Polską związanych, ale Europejczyków nie posiadających takich związków (przy wszystkich zastrzeżeniach wynikających z nieostrości takiego podziału), którzy chcieliby uczyć się języka polskiego z powodów ekonomicznych, zawodowych lub praktycznych. 1. Podmiot Podmiotami polityki językowej są wszyscy użytkownicy języka, choć niewątpliwie ich ranga jest różna. Na pierwszy plan wysuwa się państwo oraz jego agendy, w szczególności oficjalny system szkolnictwa i, w wypadku promocji zewnętrznej, służby zagraniczne. Należy przypomnieć, że najbardziej udane reformy językowe dokonywane były właśnie pod egidą państwa (na przykład zmiany alfabetów w Rosji i w Turcji, wprowadzenie języka hebrajskiego w Izraelu, stworzenie normy języków norweskiego, luksemburskiego, chorwackiego). Do prerogatyw państwa bądź władz regionalnych należy także organizacja systemu szkolnictwa. Specyficznym, aczkolwiek istotnym podmiotem polityki językowej, są elektroniczne środki masowego przekazu. Właśnie dzięki mediom elektronicznym wzorce językowe upowszechnia się dziś w nieznanej dotąd skali tak w sensie szybkości, jak i zasięgu geograficznego. Specyfika mediów wynika z faktu, iż traktować je można zarówno jako narzędzie polityki prowadzonej przez inne podmioty, jak i podmiot samodzielny, w myśl maksymy mówiącej, iż medium staje się przekazem. Pewną rolę w prowadzeniu polityki językowej odgrywają osoby cieszące się autorytetem społecznym i obecne w mediach (aktorzy, politycy, eksperci). 5 Sporadycznie procesy takie zachodzą także we współczesnej Europie. Charakterystyczny jest przypadek dialektu mozelskiego, który stał się podstawą języka luksemburskiego, a także nadanie statusu państwowego kilku językom słowiańskim na Bałkanach (Lubaś 2003). 4
Ważnym podmiotem polityki językowej mogą być także być kościoły i związki wyznaniowe. Jednostką, która odpowiada za politykę językową w najmniejszym wymiarze społecznym, jest rodzina. W wypadku zagranicznej polityki językowej na pierwszy plan zdecydowanie wysuwa się podmiot najważniejszy, czyli państwo (zarówno władze centralne, jak i terenowe). Państwo dysponuje bowiem siecią placówek zagranicznych, które mogą koordynować działania edukacyjne i promocyjne, posiada również formalne uprawnia do prowadzenia negocjacji w sprawach dotyczących nauczania języka polskiego jako obcego. Nie bez znaczenia pozostają media (głównie telewizja i Internet), które mogą przekazywać treści promocyjne i kreować pozytywny obraz Polski. W przypadku telewizji warunkiem skuteczności takiego działania jest jednak uruchomienie programu anglojęzycznego skierowanego do odbiorcy zagranicznego 6. 2. Przedmiot Głównym przedmiotem polskiej polityki językowej realizowanej poza granicami kraju jest, zgodnie z przedstawioną wcześniej terminologią, planowanie akwizycji (acquisition planning), a także poprzedzająca go akcja promocyjna rozbudzająca zainteresowanie językiem polskim. W pierwszej kolejności przedmiotem działań promocyjnych powinna więc być sfera wyobrażeń, mitów i stereotypów funkcjonujących w europejskiej świadomość zbiorowej. Jeśli przyjąć, że dzieli ona Europę na części ciemną (negatywną), szarą (neutralną) i jasną (pozytywną), Polskę, podobnie jak kraje Europy Centralnej, należałoby raczej umiejscowić w obszarze neutralnym (kraj nieznany, słabo znany lub mało interesujący, język trudny, niezrozumiały, tania siła robocza, brak skojarzeń z osiągnięciami naukowymi lub dorobkiem kulturalnym) bądź negatywnym (przestępczość zorganizowana, złodzieje samochodów, niski poziom bezpieczeństwa, fatalne drogi, bieda, zacofanie, nacjonalizm, nietolerancja). W sferze pozytywnych konotacji znajdowałyby się nieliczne miejsca należące do europejskiego obiegu kulturowego i/lub naukowego, jak na przykład Wrocław, Gdańsk czy Kraków. Gdy mowa o planowaniu akwizycji, głównym przedmiotem polityki promocyjnej jest metodyka nauczania języka polskiego jako obcego, a więc specyficzne narzędzia w postaci materiałów drukowanych (słowników, podręczników) lub dokumentów cyfrowych (hipertekst, multimedia, telewizja). Narzędzia te powinny być przyjazne w stosunku do osób nie znających jeszcze polskiego, a więc powinny posiadać opisy w językach obcych 7. 3. Cele Wybór celów polskiej polityki językowej skierowanej do obywateli UE i innych Europejczyków przedstawiam w punktach. Stopień ich ogólności jest różny, podobnie jak różny jest ich wpływ na status polszczyzny poza granicami Polski. Wszystkie są jednak spójne z nadrzędnym celem, jakim jest podnoszenie statusu polszczyzny w UE i w Europie 8. 6 Dobrym przykładem połączenia funkcji informacyjnej z promocyjną jest kanał telewizyjny Russia Today. 7 Listę takich pomocy zawiera m.in. strona WWW Stowarzyszenia "Bristol" (http://bristol.us.edu.pl). 8 Listę celów polskiej polityki językowej za granicą w bardziej rozbudowanej postaci przedstawiam także w pracach Pawłowski 2005 i 2006. 5
1. Każdy obcokrajowiec, który zechce się uczyć języka polskiego, niezależnie od kraju i miejsca zamieszkania, powinien mieć łatwy dostęp, najlepiej w swoim języku, do informacji o kursach, szkołach polskiego jako obcego i/lub polonistykach, a także do podręczników, kursów oraz informacji o pomocy stypendialnej. 2. Powinno się stworzyć pomoce do nauki polskiego w postaci cyfrowej (hipertekst i/lub elektroniczne wersje dokumentów) i za pośrednictwem Internetu oferować je bez opłat odbiorcom posługującym się podstawowymi językami europejskimi. 3. Celowym jest przygotowanie niezbędnika językowego zawierającego podstawowe słowa i zwroty polszczyzny, który otrzymywaliby na przejściach granicznych i/lub w punktach informacyjnych zagraniczni turyści. 4. Powinno się promować zasadę język idzie za turystą, wymuszającą na instytucjach oferujących usługi hotelarsko-turystyczne za granicą tłumaczenie na język polski informacji kierowanych do polskich klientów. 5. Konieczne jest oficjalne wsparcie rządu RP dla promocji nauki języka polskiego w szkołach krajów z Polską sąsiadujących (szczególnie w Niemczech). 6. Jednym z pierwszoplanowych celów polskiej polityki językowej powinno stać się uruchomienie polskiej wersji w programie informacyjnym Euronews, który aspiruje do roli flagowego medium informacyjnego Unii. 7. Należy dążyć do tego, by brzmienie polskiej mowy i jej zapis były rozpoznawane przez obywateli UE, tak jak rozpoznawane są inne języki europejskie. 8. Przedstawiciele Polski powinni nalegać na uruchomienie pełnych wersji serwisu Rady Europy oraz oficjalnych stron WWW Komisji Europejskiej w języku polskim. 9. Polska prasa w wersji drukowanej powinna trafiać do międzynarodowego obiegu, gdzie jej obecność była jak dotąd bardzo ograniczona, tak pod względem liczby punktów sprzedaży, jak i tytułów. Obecność czasopisma na stojaku w prestiżowej lokalizacji nie służy tylko celom komercyjnym, ale spełnia także funkcję promocyjną. 10. Polskie instytucje powinni zadbać o poprawną pisownię specyficznych znaków alfabetu polskiego (ą, ę, ó, ł, ć, ś, ń, ż, ź wraz z wersalikami). W wypadku dokumentów oficjalnych umów handlowych, adresów korespondencyjnych, aktów urodzenia czy testamentów proceder ten może mieć trudne do przewidzenia skutki formalno-prawne. 11. Potrzebne jest stworzenie instytutu koordynującego promocję języka polskiego w świecie. Istniejące agendy rządowe i fundacje zadania tego nie spełniają. Instytut Adama Mickiewicza zajmuje się propagowaniem szeroko rozumianej kultury, natomiast Wspólnota Polska, a także inne fundacje o podobnym charakterze, kierują swoją ofertę jedynie do Polonii. 12. W polskich programach studiów z zakresu filologii, komunikacji i nauk społecznych powinien znaleźć się opis współczesnej sytuacji językowej Europy z uwzględnieniem jej pełnego historycznego dziedzictwa obejmującego także grupę słowiańską. Ponadto konieczne wydaje się wprowadzenie podstawowych pojęć z zakresu polityki językowej i socjolingwistyki umożliwiające przyszłym absolwentom świadomy wybór języka kontaktów z przedstawicielami innych wspólnot językowych, a także skuteczne przygotowanie studentów i/lub uczniów w tym zakresie. 13. Powinno się zwiększyć nakłady niezbędne do rozbudowy elektronicznych bibliotek i korpusów polszczyzny. Stanowią one świadectwo postępu cywilizacyjnego, a ich znaczenie dla prestiżu i atrakcyjności języka porównywalne jest ze znaczeniem wielkich narodowych książnic, które powstawały w XIX wieku. 6
14. Polszczyzna powinna zostać uwzględniona proporcjonalnie do liczby mieszkańców w finansowanych przez Komisję Europejską pracach nad systemami automatycznego przetwarzania języka. 15. Potrzebne są publikacje obalające stereotypy związane z problematyką socjolingwistyczną. Wiele przykładów nieścisłości tego rodzaju znaleźć można w dialektologii historycznej (co znaczy i skąd pochodzi pojęcie Goralenvolk?, jakie są historyczne źródła kontrowersji wokół kaszubszczyzny? itp.), a także badaniach mniejszości językowych w Polsce. 4. Środki Przez środki polityki językowej rozumieć należy w tym kontekście działania formalnoprawne agend państwowych szczebla centralnego, w tym polskich placówek zagranicznych, oraz lokalnego (współpraca regionów), zmierzające do podnoszenia statusu polszczyzny. W szczególności do działań takich należałoby podpisywanie umów międzynarodowych gwarantujących nauczanie języka polskiego (i nadzorowanie ich realizacji), tworzenie mechanizmów wspierania finansowego takiej działalności poprzez fundacje, ulgi podatkowe czy system grantów. Na poziomie bezpośredniego kontaktu z odbiorcą przekazu promocyjnego, do środków polityki językowej należałoby organizowanie kursów językowych, lektoratów, bibliotek, odczytów, sekcji polonistycznych na uniwersytetach itp. 5. Kontekst Kontekst polskiej polityki językowej w UE i Europie określają następujące czynniki 9 : a. liczba ludności Pod względem liczebności użytkowników, polski jako język rodzimy byłby ex aequo z hiszpańskim piątym językiem Unii Europejskiej, a jednocześnie największym językiem słowiańskim używanym na jej obszarze. Jeśli uwzględnić Polaków zamieszkujących kraje Unii, językiem tym posługiwałoby się łącznie ponad czterdzieści milionów obywateli UE (Pawłowski 2005). b. położenie geograficzne Pozycja polszczyzny oceniana z perspektywy geograficznej jest raczej dobra, ponieważ Polska położona jest w bliskim sąsiedztwie historycznego centrum UE, który tworzą Niemcy i Francja, ponadto znajduje się na szlakach handlowych i turystycznych łączących Skandynawię z południem Europy oraz główne kraje Unii Europejskiej z Rosją i krajami Azji. c. aspekt lingwistyczny Lingwistyczny punkt widzenia na kwestię statusu polszczyzny w UE daje podstawy do optymizmu. Mimo różnic typologicznych zachodzących pomiędzy językami należącymi do grup germańskiej, romańskiej i słowiańskiej, widoczne są ich wspólne indoeuropejskie korzenie, silne kulturowe pokrewieństwo, którego źródłem jest antyk i judeo-chrześcijańska tradycja religijna, oraz liczne podobieństwa na poziomie leksykalnym, frazeologicznym i składniowym, powstałe na skutek wielowiekowego sąsiedztwa i częstych kontaktów (Wąsik 1998). Cechy te ułatwiają Europejczykom poznawanie języków sąsiadów, a w konsekwencji wza- 9 Kontekst polskiej polityki językowej za granicą został obszernie omówiony w pracy Pawłowski 2006. 7
jemne komunikowanie się. Dodatkowym argumentem lingwistycznym wzmacniającym pozycję polszczyzny wśród języków UE jest także fakt, iż w odróżnieniu od języków wschodniosłowiańskich stosuje ona alfabet łaciński. d. kontekst kulturowy Polszczyzna ujęta w perspektywie kulturowej prezentuje się przeciętnemu Europejczykowi mało atrakcyjnie. Języki słowiańskie w ogóle, a polski w szczególności, są w Europie Zachodniej słabo znane i uważane za nieprzydatne, ponieważ tradycyjnie kojarzy się je z cywilizacyjnie zacofanymi i biednymi krajami. To z kolei ułatwia budowanie stereotypowych wyobrażeń, na przykład o ich rzekomo wyjątkowym stopniu skomplikowania albo trudnej, szeleszczącej wymowie. W ostatecznym efekcie kreuje to wrażenie obcości kulturowej polszczyzny i innych języków słowiańskich (por. Domański 2004, Gadacz 2005, Jagiełło 2004). e. aspekt ekonomiczny Korzyści materialne, jakie może przynieść znajomość polskiego, są niewielkie, jeśli porównać je z możliwościami, jakie otwierają wielkie języki zachodnie. Mimo szybkiego tempa rozwoju gospodarczego w latach 90. i później, Polska pozostaje jednym z najuboższych krajów Unii Europejskiej: PKB na głowę mieszkańca w Polsce to zaledwie około 11 800 USD, przy średniej dla państw zachodnich na poziomie 28 000-30 000 USD, przy czym dysproporcje dochodów realnych są jeszcze większe. 6. Ideologia Kontekst ideologiczny, w jakim prowadzona może być promocja zagraniczna polszczyzny jest sprzyjający. Określa go nowoczesna koncepcja praw człowieka, zawarta w oficjalnych aktach ONZ, Rady Europy oraz innych instytucji międzynarodowych, czerpiąca swe podstawowe treści z tych nurtów filozofii i religii, które na pierwszym miejscu stawiają bezwarunkowe poszanowanie godności osoby ludzkiej (por. Pawłowski 2005, Lubaś 2003). Innym źródłem promowania wielojęzyczności jest ekolingwistyka. Zgodnie z tą głęboko humanistyczną koncepcją, ochrona obiektów naturalnych i ich środowiska zostaje rozszerzona na przedmioty kultury. Każdy język, nawet najmniejszy, uważany jest więc za wspólne, ogólnoludzkie dziedzictwo, które powinno podlegać ochronie wraz ze swoim demograficznym, kulturowym i terytorialnym otoczeniem. Konkretnym przejawem obecności ideologii ekologicznej w polityce unijnej jest uznanie oficjalności języków wszystkich państw członkowskich oznaczające w praktyce: ponoszenie bardzo wysokich kosztów tłumaczeń; przeznaczanie pewnych kwot ze wspólnego budżetu na programy wymiany międzynarodowej (m.in. studentów, uczniów i nauczycieli języków obcych); wspieranie języków regionalnych; finansowanie z budżetu UE prac nad systemami automatycznego przekładu. Elementem ideologicznym polskiej polityki językowej powinna stać się także komunikacyjna wizja Europy kontynentu różnorodności która pośrednio określa językowy profil Europejczyka zdolnego do świadomego i aktywnego uczestnictwa w życiu nie tylko swojego regionu, ale całej Unii. Wydaje się, że obywatele UE powinni wreszcie zaakceptować fakt, iż z komunikacyjnego punktu widzenia ich "wielka ojczyzna ojczyzn" spoczywa nie na dwóch, lecz na trzech filarach językowych: łacińskim, germańskim i słowiańskim. Na idealny komu- 8
nikacyjny profil Europejczyka składałby się więc język światowy (angielski), język germański (naturalnym kandydatem jest niemiecki), język romański (kilku naturalnych kandydatów) oraz duży język słowiański (naturalnym kandydatem jest polski). Należy wierzyć, iż różnorodność kulturowa i językowa Europy, która w przeszłości była źródłem niezliczonych utrapień i konfliktów, stanie się, dzięki tak pojmowanej wielojęzyczności, wspólnym dobrem wszystkich Europejczyków. Bibliografia Cooper R. (1989), Language Planning and Social Change. Oxford: Oxford University Press. Davies N. (2004), Europa zaczyna się w głowach. Przekrój no3/3056, 18.01.2004, s.41. Przekład artykułu You need to redraw your mental map of Europe, który ukazał się w The Times 1 grudnia 2003. Domański H. (2004), Bardzo długi marsz. Newsweek Polska 45/46 (14.11.2004), 78 81. Doroszewski W. (1936), Kryteria językowe narodowości. Warszawa: Komisja Naukowych Badań Ziem Wschodnich. Dubisz S. (2001), Polska, polonia, polonistyka a Europa. Poradnik Językowy 2001, z.1, 3 11. Gajda S. (1998), Promocja języka i kultury polskiej a procesy uniwersalizacji i nacjonalizacji kulturowo-językowej w świecie. In: J. Mazur (red.), Promocja języka i kultury polskiej w świecie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 11 18. Jagiełło K. (2004), Biedni, histeryczni kuzyni. Newsweek Polska 45/46 (14.11.2004), 88 89. Jaroszewicz H. (2003), Polityka językowa a nacjonalizm językowy. Próba systematyzacji pojęć. Socjolingwistyka XVII, 25 36. Lubaś W. (1975), Społeczna rola języka a polityka językowa. Zaranie Śląskie 38 (2), 235 253. Lubaś W. (1977), Wstęp. Socjolingwistyka 1, 7. Lubaś W. (2003), Nowe zadania polityki językowej w świecie słowiańskim. Socjolingwistyka 17, 7 26. Mazur J. (red.) (1998), Promocja języka i kultury polskiej w świecie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Pawłowski A. (2004), Język w konstytucjach wybranych państw europejskich. Poradnik Językowy 4(613), 10 25. Pawłowski A. (2005), Język polski w Unii Europejskiej: szanse i zagrożenia. Poradnik Językowy 10, 1 27. Pawłowski A. (2006), Zadania polskiej polityki językowej w Unii Europejskiej. [tekst ukaże się w tomie z 6. Forum Kultury Słowa]. Pisarek W. (1999), Istota i sens polskiej polityki językowej. In: J. Mazur (red.), Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej. Wąsik E. (1998), O pojęciu eurolingwistyki. Na marginesie książki Norberta Reitera Grundzüge der Balkanologie. In: A. Furdal (red.), Studia nad językami i kulturami europejskimi. Wrocław: Polska Akademia Nauk, 85 93. Zientara B. (1996), Świt narodów europejskich. Warszawa: PIW. 9