Hetmani litewscy w polityce rosyjskiej podczas wojny północnej 1700 1721 Na przełomie wieków XVII XVIII społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego przeżywało okres wewnętrznego kryzysu i konfliktów. Ród Sapiehów uzyskał od króla Jana III Sobieskiego najważniejsze urzędy na Litwie (kontrolę nad wojskiem i skarbem), uniemożliwiając innym rodom magnackim dostęp do wspomnianych godności w państwie. Wielokrotnie inne możne rody próbowały pozbawić Sapiehów dominującej pozycji 1, na drodze sądowej, a nawet poprzez zbrojne wystąpienia. Dopiero w roku 1700, przy cichym wsparciu króla Augusta II udało się konfederatom w bitwie pod Olkienikami (koło wsi Leipuny, lit. Leipūnai) zwyciężyć siły Sapiehów. Dzięki temu dominującą pozycję na Litwie uzyskały inne rody litewskie, jak: Wiśniowieccy, Ogińscy, Pociejowie, Kriszpin Kirszensztejnowie, Kociełłowie. Jednak Sapiehowie, którym konfederacja olkienicka 2 odebrała wpływy, nie chcieli uznać takiego stanu rzeczy i zaczęli szukać pomocy u króla Augusta II. Szybko jednak zrozumieli, że król nie tylko nie zamierza im pomóc, ale nawet nie widzi miejsca dla ich rodu w swoich dalekosiężnych planach dotyczących przyszłości Litwy. Wtedy Sapiehowie zwrócili się o pomoc do rywala Augusta II, króla Szwecji Karola XII. Ten szybko skorzystał z okazji i pod pretekstem obrony praw hetmana Kazimierza Jana Sapiehy wkroczył na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W ten sposób wewnętrzny spór litewski 3 stał się częścią większego konfliktu w Europie Północno-Wschodnej. Skonfliktowana magnateria litewska była obiektem zainteresowania różnych grup wpływu i państw, które przy tej okazji realizowały własne interesy. Jednym z instrumentów takiej polityki stał się urząd hetmana litewskiego. Urząd hetmana w Wielkim Księstwie Litewskim został ustanowiony w końcu XV w., kiedy to wielki książę litewski, piastujący tę funkcję najczęściej razem z godnością króla Polski, nie był w stanie wypełniać obowiązków zwierzchnika wojska i powierzał ją wyznaczanym hetmanom. Początkowo urząd hetmana został utworzony tymczasowo, jednak od połowy XVI wieku stał się godnością stałą i dość znaczącą. W tradycji rodu Radziwiłłów, często pełniącego tę godność, urząd hetmana litewskiego wraz z nominacją na wojewodę wileńskiego, był najwyższym urzędem w Wielkim Księstwie Litewskim, co w praktyce czyniło go niekoronowanym władcą Litwy. Ponadto urząd hetmana dawał wielkie możliwości wzbogacenia się. Za poniesione koszta związane z pełnieniem urzędu hetman odpowiadał przed sejmem. Należy tutaj dodać, iż hetmani często ponosili koszty utrzymania wojska z własnych pieniędzy, które następnie zwracano im z wielkim opóźnieniem z powodu opłakanego stanu finansów Rzeczpospolitej. W tej sytuacji hetmani mieli wielkie prawa, z Гетьман Іван Мазепа: постать, оточення, епоха 43
ІСТОРІЯ których najważniejszym stało się prawo lokacji jednostek na «leże zimowe». Takie jednostki nota bene stanowiły problem dla starostw, w których stacjonowały, obawiano się, bowiem, że źle opłacani bądź w ogóle nieopłacani żołnierze będą stosować przemoc wobec miejscowej ludności. Hetman miał także prawo do nominacji oficerów 4. Specyfiką urzędów hetmańskich zarówno litewskich, jak i koronnych, była godność inter majestatis et libertatis. W czasach, kiedy demokracja szlachecka dążyła do dominacji politycznej, hetmani stali się przewodnikami maganterii przy prawie do mobilizacji całej szlachty. Ta realna władza stała się tym bardziej znacząca, gdy konflikt między władcą a magnaterią nasilał się. Stan konfliktu był właściwie ciągły od czasów panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, trwał za króla Jana III Sobieskiego, ale największe apogeum osiągnął w czasie panowania Augusta II Mocnego Sasa. Hetmani stali się rzeczywistymi liderami szlachty, a królowie tylko osobami koronowanymi z iluzoryczną władzą wykonawczą. Hetmani byli dość niezależni i mogli prowadzić swoją politykę międzynarodową. Taka polityka miała duże znaczenie w czasie bezkrólewia, a także podczas kryzysu monarchii w Polsce po elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Sytuacja polityczna Rosji, jako jednego ze sprzymierzeńców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stała się dość krytyczna po klęsce pod Narwą w roku 1700. Jednak po zmianie głównego kierunku natarcia szwedzkiego na południe (1702 rok), Rosja miała czas na reorganizację wojska, a potem nawet na stopniowe uderzenie na twierdze ingermlandzkie i fińskie, a następnie inflanckie. Warunkiem powodzenia było podsycanie bezwładu panującego na ziemiach Polski i Litwy. Wojsko litewskie, mające wielkie problemy finansowe, stało się instrumentem polityki rosyjskiej, dlatego car Piotr I nie szczędził ani obietnic, ani nawet pieniędzy na podtrzymanie stanu wojska litewskiego, nawet przy prawdopodobieństwie, że znaczna część przekazywanych sum wpadała w ręce elit szlacheckich, bo to uzależniało ich od rosyjskiego monarchy 5. Legalność stosunków politycznych między szlachtą litewską a Rosją zapewniał sojusz między carem Piotrem I a królem Augustem II Mocnym. Zależność szlachty od Rosji zaczęła wzrastać po zrzeczeniu się tronu polskiego przez króla Augusta II. Tylko Rosja mogła zapewnić stronnikom Augusta II realną pomoc. Jednym z czynników podtrzymania związków między Piotrem I a stronnikami litewskimi Augusta II stała się sprawa urzędu hetmańskiego. Kazimierz Jan Sapieha, hetman wielki litewski już pod koniec roku 1701 zaczął wiązać swoją przyszłość z Karolem XII, królem Szwecji, utraciwszy nadzieje na utrzymanie się na urzędzie hetmana przy pomocy króla polskiego Augusta II. Wszystkie możliwości były stracone po zerwaniu sojuszu między magnatami litewskimi, który pod naciskiem wojska saskiego został podpisany na początku 1702 roku. Po tym wydarzeniu hetmanem polnym litewskim w miejsce zmarłego B. Słuszki został młody lider opozycji antysapieżyńskiej, Michał Serwacy Wiśniowiecki. Urząd hetmana polnego nie odebrał mu godności pułkownika generalnego, która miała wielkie znaczenie finansowe. Taka zmiana sytuacji nie podobała się drugiemu liderowi wspomnianej opozycji, 44
Grzegorzowi Antoniemu Ogińskiemu, mającemu jego zdaniem większe zasługi dla obozu antysapieżyńskiego. Rywalizacja o władzę hetmańską między nimi stała się ważnym czynnikiem w polityce wewnętrznej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Osobą rozstrzygającą miał być władca, posiadający prawo nominacji hetmanów, ale zakulisowy wpływ na obsadę tego stanowiska miał także car Piotr I, który poprzez swoich wysłanników lub nawet osobiście wspierał raz jednego, a raz drugiego z kandydatów. Taka postawa cara rosyjskiego zapewniła mu pozycję arbitra, który w sprzyjających okolicznościach mógł doprowadzić do podporządkowania sobie całego Wielkiego Księstwa, przy czym hetman nadal mógłby pozostać najważniejszą osobą na Litwie, ale jako namiestnik Jego Impieratorskogo Wieliczestwa. Takie plany Piotra I wobec ziem litewskich pojawiły się po raz pierwszy jeszcze przed bitwą pod Połtawą, a następnie podczas konfliktu między królem polskim Augustem II a szlachtą, mającym miejsce w latach 1714 1717. Należy tutaj wspomnieć obszerniej o kandydatach do godności hetmana, wspieranych przez Rosję. Było ich trzech: najpoważniejszy z kandydatów Michał Serwacy Wiśniowiecki, następnie Grzegorz Antoni Ogiński oraz Ludwik Konstanty Pociej. M. S. Wiśniowiecki niecierpliwy z racji młodego wieku, po abdykacji króla Augusta II nie czekając na wsparcie Rosji, zaczął szukać porozumienia z królem-elektem Stanisławem Leszczyńskim 6, co automatycznie wyeliminowało go z listy osób popieranych przez cara Piotra I. Natomiast siłą G. A. Ogińskiego było to, że będąc wierny królowi polskiemu Augustowi II, pozostał lojalny wobec Rosji. Brał udział w ważniejszych spotkaniach cara Piotra I z królem Augustem II, dyplomatycznych misjach Wielkiego Księstwa Litewskiego do jej wschodniego sąsiada, dostawał jurgielt moskiewski i gdyby nie jego przedwczesna śmierć, zostałby niechybnie hetmanem wielkim litewskim 7. L. K. Pociej na scenie politycznej pojawił się w tym samym czasie co i G. A. Ogiński, pochodził z tego samego rodu, ale zawsze był subordynowany M. S. Wiśniowieckiemu i G. A. Ogińskiemu, zajmując ważny urząd podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nigdy nie zdradził Piotra I, zawsze dostawał pomoc rosyjską na działalność i kupowanie popleczników. Natomiast z królem Augustem II jego stosunki układały się różnie, często prowadził samodzielną politykę, wykorzystując nastroje antysaskie na Litwie. Jednak jego przewrotność polityczna, częste zmiany frontu politycznego, a także zarzucane mu liczne sprzeniewierzenia środków finansowych doprowadziły w 1716 roku do utraty poparcia jego osoby przez szlachtę litewską, i chociaż przy pomocy cara Piotra I i jego sukcesorów pozostał na urzędzie hetmańskim, to nigdy już nie odegrał ważnej roli w historii Litwy. L. K. Pociej był idealnym hetmanem z punktu widzenia Rosji i odegrał znaczącą rolę w sprowadzeniu zarówno Litwy, jak i samej Rzeczypospolitej z podmiotu politycznego, jedynie do obiektu niemającego większego znaczenia na mapie Europy tamtych czasów. Właśnie ten hetman był gotowy za swój urząd, dający mu kontrolę nad wojskiem i finansami w kraju zapłacić unią z Koroną Polską, tworząc Wielkie Księstwo Litewskie pod protektoratem Rosji 8. Takie rozwiązanie polityczne nie raz pojawiło się na scenie politycznej w okresie 1701 1721. 45
ІСТОРІЯ Król Polski August II Mocny Sas kilkakrotnie proponował carowi Piotrowi I część Rzeczypospolitej za poparcie dla wprowadzenia absolutystycznej władzy. Takie plany były dla Rosji ważne i interesujące, jednak często nierealne z powodu nastrojów miejscowej szlachty i całego polskiego systemu politycznego. Takie układy nie mogłyby liczyć na aprobatę, doprowadziłyby do wojny, która mogłaby zostać natychmiast wykorzystana przez nieprzyjaciół Rosji (Szwecję i Turcję). Korzystniejsze dla caratu było wykorzystywanie praw i wolności szlacheckich wartości, o których w samej Rosji nie mogło być mowy. Hetmani były uważani za przywódców szlachty, a ich ogromne prawa na przełomie wieków XVII XVIII i w czasie wojny północnej nikogo nie dziwiły. Taka pośrednia kontrola nad szlachtą poprzez kontrolę nad hetmanami dawała więcej korzyści, niż bezpośrednia władza nad częścią czy całym terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Urząd hetmana stał się najlepszym instrumentem prowadzenia takiej polityki. Tym samym pozycja Wielkiego Księstwa w omawianym okresie zbliżyła się do sytuacji Lewobrzeżnej Ukrainy, gdzie właśnie urząd hetmana był wykorzystywany jako tradycyjne narzędzie wiążące ten kraj z caratem rosyjskim. Omówiona powyżej sytuacja polityczna w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1700 1721, uprawnia do postawienia następujących wniosków: 1. Ewolucja społeczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wojna domowa w Wielkim Księstwie Litewskim oraz wojna północna doprowadziły do głębokiego kryzysu państwowości i instytucji społecznych na Litwie. Kryzys ten umożliwił sąsiadom, Szwecji i Rosji, wykorzystanie polityczne urzędu hetmana wielkiego litewskiego jako «instytucji» realizującej obcą politykę. 2. Hetman jako mediator między monarchą a szlachtą był korzystnym elementem dla krajów sąsiednich: aby go mianować nie trzeba było organizować elekcji, co było zawsze związane z akceptacją innych mocarstw; miał realną władzę, którą można było kontrolować poprzez finansowanie jego wojska, jurgielt osobisty, szantaż polityczny, podsycanie rywalizacji między konkurentami do stanowiska, obronę w przypadku sprzeniewierzenia funduszy, mediację przy obsadzie urzędu. 3. Hetmani musieli być ludźmi znanymi, «dobrze urodzonymi«, ambitnymi, ale mającymi słabą pozycję we własnym kraju, potrzebującymi wsparcia i obrony ze strony Rosji, której się odwdzięczali popierając jej interesy. 4. Próba doprowadzenia sytuacji politycznej w Wielkim Księstwie Litewskim do tej, jaka panowała na Lewobrzeżnej Ukrainie nie była jednak najważniejszym celem polityki rosyjskiej, chociaż taki wariant był rozważany jako możliwe rozwiązanie przy pogłębianiu się kryzysu politycznego na Litwie. Na przeszkodzie takiemu rozwiązaniu stały formalny status kraju, będącego w unii z Rzeczpospolitą, instytucja monarchy i tradycyjny styl życia w kraju, mającym głębokie tradycje demokracji szlacheckiej. Taki kraj nie byłoby trudno zająć zbrojnie, ale praktycznie nie można by liczyć na jego wierność. 5. Studia porównawcze nad sytuacją polityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego i Lewobrzeżnej Ukrainy mogłyby stać się pomocne dla oceny ówczesnej polityki zagranicznej Szwecji i Rosji, a także dla zrozumienia głębokich procesów wewnętrz- 46
nych zachodzących w społeczeństwach obu krajów, a przede wszystkim służyłyby nawiązaniu szerszej dyskusji naukowej między badaczami z Ukrainy i Litwy. 1 Więcej o genezie tego konfliktu zob. w: G. Sliesoriūnas, Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė vidaus karo išvakarėse: didikų grupuočių kova 1690 1697, Vilnius 2000. 2 Konfedrację olkienicką zawiązała szlachta po bitwie pod Olkienikami. Postanowiono wówczas nadal walczyć z wpływami Sapiehów i wyznaczono M. S. Wiśniowieckiego na pułkownika generalnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. 3 O znaczeniu tego konfliktu dla ogólnej sytuacji politycznej zob. w: J. Staszewski, Wojny XVIII w. Między barokiem a oświeceniem, wojny i niepokoje czasów saskich, Olsztyn 2004, s. 9. 4 A. Mączak, Klientela, Warszawa, 1994. 5 Układy polityczne między Piotrem I i magnatami litewskimi zaczęły się podczas spotkania Piotra I i Augusta II w Birżach w 1701 r. i potem były regularnie potrzymane przez jego specjalnych wysłanników, bądź osobiste spotkania. Poparcia takim układom udzieliły kolejne zjazdy szlachty litewskiej. 6 O. Didžiojo, Šiaurės karo frontas Lietuvoje II, «Karys» 1963, nr 4, s. 176; A. Rachuba, Michał Serwacy Wiśniowiecki [w:] Hetmani litewscy. Poczet hetmanów Rzeczypospolitej, Warszawa, 2006. 7 A. Sowa, T. Waliszewski, Ogiński Grzegorsz (Hrehory) Antoni [w:] Polski słownik biograficzny (toliau PSB), t. XXIII/3, z. 98, 1978; A. Rachuba, Hrehory Antoni Ogińsk [w:] Hetmani litewscy. Poczet hetmanów..., op.cit. 8 A. Rachuba, Ludwik Konstanty Pociej [w:] Hetmani litewscy. Poczet hetmanów..., op.cit.; A. Sowa, Pociej Ludwik Konstanty [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVII, Wrocław, 1982. 47