Malacofauna in ruins of the Smoleń castle the nature reserve near Pilica (S Poland)

ARTYKUŁY rezerwat przyrody koło Pilicy Malacofauna in ruins of the Smoleń castle the nature reserve near Pilica (S Poland) STEFAN WITOLD ALEXANDROWICZ 1, WITOLD PAWEŁ ALEXANDROWICZ 2 Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (4): 301 311, 2014 1 Polska Akademia Umiejętności 31 016 Kraków, ul. Sławkowska 16 e-mail: sz.alex@vp.pl 2 Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica 30 059 Kraków, al. A. Mickiewicza 30 e-mail: teska4@op.pl Słowa kluczowe: malakofauna, ruiny zamku, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Polska. Przedstawiono charakterystykę zespołu mięczaków występującego w ruinach średniowiecznego zamku w Smoleniu koło Pilicy, zachowanych na szczytowej polanie wzgórza objętego ochroną rezerwatową. Zespół ten zawiera 32 taksony i odznacza się ilościową przewagą gatunków preferujących siedliska otwarte. Podobny skład gatunkowy wykazuje fauna z zalesionego stoku otaczającego ruiny, a także fauna subfosylna, znaleziona w osadach wypełniających niszę skalną w ostańcu wapiennym. W obu tych zespołach ilościowo przeważają jednak gatunki mezofilne, znaczący jest w nich także większy udział gatunków cieniolubnych. Sugeruje to, że w okresie poprzedzającym budowę zamku wzgórze było zasiedlone przez jeden typ asocjacji, a zróżnicowanie fauny zostało spowodowane przez późniejsze zmiany antropogeniczne. Badania biometryczne wybranych gatunków wskazały, że warunki życia ślimaków na terenie ruin i w otaczających je środowiskach naturalnych są podobne. Wyniki przeprowadzonych badań skłaniają do wskazania istotnej potrzeby szczegółowego opracowania malakofauny występującej w ruinach i na terenach licznych zamków, usytuowanych wzdłuż Szlaku Orlich Gniazd na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Wstęp Ruiny zamku Smoleń znajdują się w administracyjnych granicach województwa śląskiego, w powiecie zawierciańskim (gmina Pilica), w pobliżu szosy prowadzącej z Krakowa przez Skałę i Wolbrom do Pilicy (około 45 km na NNW od Krakowa i 4 km na S od Pilicy). Zamek, usytuowany na wierzchowinie, pomiędzy źródłowymi odcinkami dolin Pilicy, Białej Przemszy i Szreniawy, na kulminacji w pobliżu wschodniej granicy zasięgu jurajskiego pasma Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, był wzniesiony w połowie XIV stulecia jako warownia w Pilczy i stopniowo rozbudowywany. W połowie XVII wieku, w czasie najaz- 301

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 4, 2014 A B C Ryc. 1. A: Ruiny zamku w Smoleniu, miejsce wykonywania prac remontowych na dziedzińcu zamkowym, B C: Wzgórze w Smoleniu z ruinami zamku na szczycie widok od strony wschodniej (B) i zachodniej (C) (11.04.2014 r., fot. W.P. Alexandrowicz) Figs 1. A: Ruins of the castle in Smoleń, renova on in the castle courtyard, B C: The hill in Smoleń with ruins of the castle at the top view from the east (B) and from the west (C) (11 April, 2014; photo by W.P. Alexandrowicz) 302

S.W. Alexandrowicz i W.P. Alexandrowicz du szwedzkiego został zdobyty przez najeźdźców, ograbiony i poważnie zniszczony, a od tego czasu nie podejmowano już ani jego odbudowy, ani gruntownego remontu, toteż stopniowo popadał w ruinę. Stan jego zachowania w XIX wieku dokumentują wykonane wówczas rysunki oraz pocztówki cytowane w literaturze (Kornecki 1966), a także dostępne w Internecie (np. Smoleń Zamki Polskie, www.zamkipolskie.com/smol/smol.html). Powierzchnia zajęta dawniej przez zabudowania była następnie okresowo użytkowana, a zwłaszcza pod koniec XVIII stulecia kamień pochodzący z częściowej rozbiórki pozostałych budowli oraz z ruin wykorzystywano do celów budowlanych, co w znacznym stopniu przyczyniło się do ich degradacji. Dopiero po II wojnie światowej rozpoczęto częściowe odgruzowywanie i zabezpieczanie ocalałych fragmentów starych obmurowań, z perspektywą udostępnienia całego obiektu dla ruchu turystycznego (Zinkow 1977, Antoniewicz 1998). Z początkiem bieżącej dekady działalność ta uległa rozszerzeniu i intensyfikacji, bowiem podjęto działania zmierzające do umacniania, a nawet do stopniowej rekonstrukcji dawnych fortyfikacji. Obecnie koncentrują się one na dziedzińcach zamkowych w obrębie ruin i obejmują głównie prace murarskie (ryc. 1A), a cały teren ruin został okresowo zamknięty dla zwiedzających, o czym informuje specjalna tablica ustawiona przy wejściu na teren zamku. Omawiane ruiny zachowały się w szczytowej części wyniosłego wzgórza o wysokości 486 m n.p.m., a są one wyraźnie widoczne zarówno od strony wschodniej, z szosy prowadzącej do Pilicy (ryc. 1B), jak i od strony zachodniej, z bocznej drogi (ryc. 1C). Podobnie jak kilka innych sąsiednich wzgórz, swoim charakterystycznym stożkowatym kształtem wyraźnie zaznacza się ono w rzeźbie terenu i lokalnie góruje nad okalającą go, falistą powierzchnią wyżyny. Zwieńczone ruinami wzgórze w Smoleniu wraz z innymi, szczególnie interesującymi i znanymi dawnymi warowniami, usytuowanymi wzdłuż pasma jurajskiego między Krakowem a Częstochową, zostało włączone w turystyczny Szlak Orlich Gniazd, zaznaczany na mapach regionalnych, przyrodniczych i krajoznawczych oraz opisywany w wielu przewodnikach. Trasę zaprojektował i opisał K. Sosnowski (1948), a jego poboczny wariant prowadzi od Ryczowa przez Smoleń i Pilicę do Zamku w Ogrodzieńcu. Od połowy XX wieku cały szlak jest jedną z najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych polskich tras wycieczkowych, o znaczących walorach krajobrazowych i historycznych. Na uwagę zasługują także występujące wzdłuż niego liczne stanowiska badawcze, szczególnie interesujące dla archeologów, geologów i paleontologów. Górę zamkową w Smoleniu, wchodzącą w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, objęto w 1959 roku ochroną prawną w formie rezerwatu przyrody (o powierzchni 4,32 ha) w celu zachowania porastającego stoki wzgórza lasu bukowo-grabowo-modrzewiowego enklawy buczyny sudeckiej, a także występujących tu rzadkich gatunków roślin oraz trzech pomników przyrody ożywionej (drzewa i aleja). Motywem ochrony jest również obecność ostańców wapiennych o zróżnicowanych kształtach. W ich obrębie występują liczne rozszerzone szczeliny i nisze skalne, w których można znajdować osady zawierające często różne szczątki fauny oraz bardzo interesujące ślady, świadczące o obecności i działalności człowieka. W bezpośrednim sąsiedztwie wzgórza zamkowego, w obrzeżeniu górnego odcinka Doliny Wodącej, wznoszą się skałki i grupy skalne (Biśnik, Skały Zegarowe) z jaskiniami, w których od wielu lat prowadzone są wykopaliska i badania archeologiczne (Stefaniak i in. 2009; Cyrek i in. 2010; Krajcarz i in. 2012). Znajdowane w nich osady zawierają także zespoły subfosylnych ślimaków, typowe dla plejstocenu i holocenu (Szymanek i in. 2013). Teren i metody badań Ruiny zamku w Smoleniu znajdują się na pięćdziesięcioarowej polanie zajmującej szczytowe spłaszczenie wzgórza. Polana (150 m dłu- 303

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 4, 2014 Ryc. 2. Plan ruin zamku w Smoleniu (wzorowany na rysunku opublikowanym przez M. Korneckiego 1966): 1 ruiny: ZG zamek górny, ZDW zamek dolny wschodni, ZDZ zamek dolny zachodni, 2 baszta, 3 studnia, 4 stoki dookoła ruin zamku i elewacji zamku górnego Fig. 2. Plan of the Smoleń castle ruins (according to M. Kornecki 1966): 1 ruin: ZG the Upper Castle, ZDW the Lower Castle the higher part, ZDE the Lower Castle the lower part, 2 the tower, 3 the well, 4 slopes around the castle ruins and the facade of the Upper Castle gości i 35 45 m szerokości) ograniczona jest murami i fragmentami murów o różnym stanie zachowania, a powierzchnię pokrywa niska roślinność z małymi kępami krzewów i drzew, wśród których lokalnie znajdują się nagromadzenia rumoszu i bloków wapiennych. W części centralnej wznosi się Zamek Górny (ZG) z dominującym, bardzo wyraźnie wyodrębnionym fragmentem baszty. Po obu jego stronach znajdują się dwie pozostałe części dawnej warowni, określane jako dziedziniec wschodni i dziedziniec zachodni. Są to: wyżej położony Zamek Dolny Wschodni (ZDW) i Zamek Dolny Zachodni (ZDZ) z zachowanym śladem studni, który zajmuje niższą część polany (ryc. 2). Cały ten teren jest otoczony zalesionymi stokami. Próbki do badań malakologicznych były pobierane w latach 1995, 1997 i 2004, początkowo do wstępnej oceny charakteru występującej tu fauny, a następnie w celu pełnego określenia jej składu i zróżnicowania (tab. 1). Z całego zgromadzonego materiału, obejmującego 38 próbek, szczegółowej analizie poddano 24 próbki, a do przedstawienia wyników badań, jako zbiór w pełni reprezentatywny, wybrano połowę z nich. Główna część prezentowanego zbioru obejmuje 10 próbek jednostkowych, pochodzących z polany zajętej przez ruiny. Oznaczona fauna została zestawiona jako trzy zbiorcze listy taksonów: z Zamku Górnego (3 próbki), z Zamku Dolnego Wschodniego (3 próbki) i z Zamku Dolnego Zachodniego (4 próbki). Każda z tych list przedstawia średnie liczebności okazów poszczególnych gatunków. Wykaz fauny z omawianego podstawowego stanowiska uzupełniają dwie dodatkowe listy. Pierwsza z nich prezentuje uśredniony skład zespołu mięczaków z wybranej, reprezentatywnej próbki pobranej w górnej części zalesionego stoku, poniżej muru ograniczającego wschodnią część ruiny (Sk). Druga dodana lista charakteryzuje faunę subfosylną znalezioną w pylasto-gliniastym osadzie wypełniającym małą niszę skalną w ostańcu wapiennym wznoszącym się w pobliżu wejścia na teren ruin (Sf). 304

S.W. Alexandrowicz i W.P. Alexandrowicz Tab. 1. Table 1. Malacofauna in the ruins of the Smoleń castle E Gatunki/Species Ruiny/Ruins Sk Sf N C D Q N N F igliczek lśniący Acicula polita (Hartmann) III II F poczwarówka drobna Ver go pusilla Müller III C 3 14 IV III F poczwarówka maczugowata Orcula doliolum (Bruguiere) III C 4 12 IV III F szklarka biała Aegopinella pura (Alder) II C 2 17 IV III F świdrzyk lśniący Cochlodina laminata (Montagu) I C 1 30 II II F świdrzyk prążkowany Cochlodina orthostoma (Menke) III C 2 D 2 9 III III F ślimak czerwonawy Perforatella incarnata (Müller) II C 2 21 III II F ślimak maskowiec Isognomostoma isognomostoma (Schröter) I C 1 29 II II F ślimak nadobny Chilostoma faus num Rossmässler III C 3 11 II II B krążałek plamisty Discus rotundatus (Müller) III C 2 15 III III B szklarka mała Aegopinella minor (Stabile) III C 3 D 2 8 IV V B świdrzyk dwufałdkowy Alinda biplicata (Ström) III B zaroślarka pospolita Bradybaena fru cum (Müller) II C 1 27 II III B ślimak winniczek Helix poma a Linnaeus I C 1 32 O błyszczotka mała Cochlicopa lubricella (Müller) II C 1 26 O piramidka naskalna Pyramidula rupestris (Draparnaud) I C 1 28 O poczwarówka malutka Truncatellina cylindrica (Ferussac) VI C 5 D 5 1 III IV O poczwarówka pospolita Pupilla muscorum (Linnaeus) IV C 5 D 3 5 III III O ślimaczek żeberkowany Vallonia costata (Müller) V C 5 D 4 4 III II O ślimaczek gładki Vallonia pulchella (Müller) V C 5 D 4 2 III IV O ślimak pagórkowy Euomphalia strigella (Draparnaud) II C 3 13 M białek wysmukły Carychium tridentatum (Risso) III C 1 20 III III M błyszczotka połyskliwa Cochlicopa lubrica (Müller) III C 2 D 2 10 III III M poczwarówka bezzębna Columella edentula (Draparnaud) III C 1 23 III II M poczwarówka alpejska Ver go alpestris Alder I C 1 31 I II M krążałek malutki Punctum pygmaeum (Draparnaud) IV C 3 D 3 7 IV III M przeźrotka szklista Vitrina pellucida (Müller) IV C 4 D 3 6 IV III M szklarka ścieśniona Vitrea contracta (Westerlund) III C 3 18 II II M szklarka żeberkowana Nesovitrea hammonis (Ström) III C 2 19 II III M ślimaki nagie Limacidae I C 2 25 I II M stożeczek drobny Euconulus fulvus (Müller) II C 2 24 III III M świdrzyk pospolity Clausilia dubia Draparnaud II C 2 22 II IV M świdrzyk fałdzisty Laciniaria plicata (Draparnaud) IV C 4 D 3 3 IV V M ślimak ostrokrawędzisty Helicigona lapicida (Linnaeus) II C 2 16 II Objaśnienia symboli: E grupy ekologiczne: F gatunki cieniolubne, B gatunki środowisk częściowo zacienionych, O gatunki środowisk otwartych, M gatunki mezofilne; N klasy liczebności okazów: I 1 3, II 4 9, III 10 31, IV 32 99, V 100 316, VI 317 999; Ruiny fauna oznaczona w trzech częściach ruin łącznie (Zamek Górny, Zamek Dolny Wschodni i Zachodni), Sk fauna ślimaków na stokach wzgórza, Sf fauna subfosylna; C stałość, D dominacja, Q indeks stałości i dominacji Explana on of symbols: E ecological groups of molluscs: F shade-loving species, B snails of partly shaded habitats, O open-country species, M mesophilic species; N the number of specimens (I VI see the Polish explana on); Ruins fauna iden fied in three parts of the ruins (the Upper Castle, the Lower Castle the higher and the lower part), Sk snail fauna on the slopes, Sf subfossil fauna; C constancy, D dominance, Q index of constancy and dominance 305

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 4, 2014 Analizowany materiał został opracowany według standardowych metod opisanych w podręczniku analizy malakologicznej (Alexandrowicz, Alexandrowicz 2011), a stosowanych zarówno w badaniach subfosylnej fauny czwartorzędowej, jak i fauny współczesnej. Skład opisywanej fauny przedstawiono w tabeli 1. Poszczególne gatunki uporządkowano według ich preferencji środowiskowych, z wyróżnieniem czterech grup ekologicznych: F ślimaki cieniolubne, żyjące głównie w lasach, B ślimaki zasiedlające środowiska częściowo zacienione, O gatunki typowe dla siedlisk otwartych, pokrytych niską roślinnością, M gatunki mezofilne, tolerujące środowiska o różnym stopniu zacienienia. Liczba okazów została przedstawiona w sześciu klasach liczebności (I VI), zdefiniowanych według schematu uwzględniającego skalę logarytmiczną. Dla taksonów podanych na trzech zbiorczych listach, przedstawiających skład zespołów fauny występujących na polanie wśród ruin zamku, zbiorczo określono trzy podstawowe wskaźniki, które charakteryzują strukturę asocjacji (Alexandrowicz, Alexandrowicz 2011). Są to: stałość (C) i dominacja (D) oraz indeks stałości i dominacji (C D), obliczony według wzoru (tab. 1): Wartości indeksu C D zostały uporządkowane i uwzględnione w tabeli, w kolejności od największej do najmniejszej (tab. 1). Procentowy udział gatunków reprezentujących wymienione cztery grupy ekologiczne (F B O M) obrazują spektra malakologiczne osobnicze, oznaczane w literaturze symbolem MSI (ryc. 3). Zespół mięczaków Fauna ślimaków występująca w ruinach zamku Smoleń i w ich najbliższym otoczeniu obejmuje łącznie 34 taksony. Zdecydowana ich większość (32 taksony) zasiedla główne stanowisko badawcze, a więc trzy wspomniane uprzednio części ruin. Asocjacje stwierdzone w kolejnych próbkach są pod względem wykazu gatun- Ryc. 3. Spektra malakologiczne MSI zespołów mięczaków z ruin zamku Smoleń (objaśnienia symboli w tekście i tabeli 1) Fig. 3. Malacological spectra of mollusc assemblages (MSI) from the Smoleń castle ruins (explana ons of symbols in the text and table 1) D 2 D 3 D 4 D 5 C 5 1 2 1 C 4 1 2 C 3 4 1 1 C 2 8 2 C 1 9 C 5 /D 5 C 5 /D 4 C 5 /D 3 C 4 /D 3 C 3 /D 3 Truncatellina cylindrica Vallonia costata Vallonia pulchella Pupilla muscorum Vitrina pellucida Laciniaria plicata Punctum pygmaeum C i = 27,4 D i = 13,4 Ryc. 4. Struktura stałości i dominacji gatunków mięczaków występujących w ruinach zamku Smoleń: C 1 C 5 stopnie stałości gatunków, D 5 stopnie dominacji gatunków Fig. 4. Constancy and dominance structure of molluscs from the ruins of the Smoleń castle: C 1 C 5 species constancy degrees, D 5 dominance degrees 306

S.W. Alexandrowicz i W.P. Alexandrowicz ków i relacji ilościowych bardzo podobne do siebie, co upoważnia do ich łącznego zaprezentowania. Cała oznaczona fauna została przedstawiona w formie jednej, zbiorczej listy gatunków z podaniem wspomnianych uprzednio wskaźników (C, D, Q), dobrze charakteryzujących strukturę opisywanej asocjacji (tab. 1 Ruiny). Strukturę stałości i dominacji wyrażono w pięciostopniowej skali (C 1 C 5, D 5 ). Wskazuje ona, że ślimaki preferujące środowiska niezacienione są najliczniej reprezentowanym, głównym składnikiem tego zespołu (ryc. 4). Osiągają one wysokie wartości obliczonych wskaźników: C 3 C 5 i D 3 D 5. Są to: poczwarówka malutka Truncatellina cylindrica i poczwarówka pospolita Pupilla muscorum oraz ślimaczek żeberkowany Vallonia costata i ślimaczek gładki Vallonia pulchella. Stosunkowo licznie reprezentowane są również trzy gatunki mezofilne o wskaźnikach C 3 C 4 i D 3 : przeźrotka szklista Vitrina pellucida, krążałek malutki Punctum pygmaeum i świdrzyk fałdzisty Laciniaria plicata. Ten ostatni jest tu głównym przedstawicielem rodziny Clausillidae. Wśród gatunków znalezionych w większości badanych próbek, ale jako nieliczne okazy (wskaźnik stałości C 4 lub C 3, wskaźnik dominacji ) na wymienienie zasługują: szklarka mała Aegopinella minor, poczwarówka maczugowata Orcula doliolum, ślimak nadobny Chilostoma faustinum, ślimak pagórkowy Euomphalia strigella i szklarka ścieśniona Vitrea contracta. Za akcesoryczne składniki asocjacji można uznać 9 taksonów, które charakteryzują się najniższymi wartościami omawianych wskaźników (C 1 i ). Znormalizowane wartości tych wskaźników wynoszą C i = 27,4 oraz D i = 13,4. Podstawowe cechy omawianej asocjacji obrazują trzy spektra malakologiczne MSI. Charakteryzują one procentowe udziały gatunków związanych z określonymi typami środowisk w zespołach z poszczególnych części ruin (ryc. 3 ZG, ZDE, ZDW). Względnie wyrównany skład odznacza się znaczną przewagą ilościową ślimaków preferujących środowiska otwarte (O) oraz gatunków mezofilnych (M). Pierwsze z nich wyraźnie dominują w ruinach Zamku Górnego (ZG 63% udziału), natomiast w ruinach obu części Zamku Dolnego (ZDE, ZDW) przedstawiciele dwóch wymienionych grup ekologicznych osiągają udziały w granicach 40 50%. Zespoły uzupełniające Fauna ślimaków zasiedlająca pokryte lasem stoki wzgórza, okalające polanę zamkową, obejmuje 28 taksonów (tab. 1 Sk). Pod względem swojego składu gatunkowego tylko nieznacznie różni się ona od fauny opisanej z terenu ruin, a listy charakteryzujące oba zespoły wykazują aż 82% wspólnych taksonów. Wyraźnie odmienny jest natomiast udział ilościowy okazów reprezentujących poszczególne grupy ekologiczne. W asocjacji zasiedlającej stok poza murem ograniczającym ruiny, stosunkowo licznie reprezentowane są trzy gatunki ślimaków cieniolubnych: poczwarówka drobna Vertigo pusilla, poczwarówka maczugowata i szklarka biała Aegopinella pura; wszystkie one osiągają czwarty stopień liczebności. Taką samą liczebność wykazuje szklarka mała i trzy gatunki mezofilne: krążałek malutki, przeźrotka szklista i świdrzyk fałdzisty. Na uwagę zasługuje także obecność okazów z gatunku igliczek lśniący Acicula polita, niestwierdzonego w poprzednio opisanym zespole (tab. 1 Sk). Spektra malakologiczne wyraźnie odzwierciedlają podobieństwo fauny występującej w obrębie ruin (zespoły z Zamku Górnego i z dwóch części Zamku Dolnego) oraz odmienny skład fauny znajdowanej na stoku otaczającym ruiny (ryc. 3). Na zalesionych stokach wzgórza procentowy udział gatunków preferujących środowiska otwarte jest trzy-, a nawet czterokrotnie mniejszy niż w zespołach występujących wśród ruin. Wyraźnie zaznacza się tu ilościowa i procentowa przewaga ślimaków mezofilnych, natomiast liczebność okazów reprezentujących gatunki związane ze środowiskami zacienionymi lub częściowo zacienionymi jest w przybliżeniu trzykrotnie większa niż na szczytowej polanie wzgórza (ryc. 3). 307

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 4, 2014 Tab. 2. Wymiary skorupek wybranych gatunków ślimaków Table 2. Dimensions of selected snail species Wskaźnik Parameter Pupilla muscorum Orcula doliolum Laciniaria plicata Cochlodina orthostoma Clausilia dubia N 50 40 50 70 50 H [mm] 3,4 5,5 16,4 12,5 12,2 b [mm] 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 s [mm] 0,2 0,4 0,9 0,6 1,1 H ± 1,96 b 3,2 3,4 5,4 5,6 16,2 16,6 12,4 12,7 11,9 12,5 H ± 1,96 s 2,9 3,7 5,1 5,9 14,6 18,2 11,3 13,7 11,1 12,5 min max 2,9 3,8 5,1 6,0 14,5 18,8 10,9 13,7 11,4 14,8 Objaśnienia symboli: N liczba pomierzonych okazów, H wysokość skorupek (średnia arytmetyczna), b odchylenie standardowe, s błąd standardowy, min max wielkości ekstremalne Explana on of symbols: N the number of measured specimens, H height of shells (arithme c mean), b standard devia on, s standard error, min max extreme values Fauna subfosylna znaleziona w osadach wypełniających małą niszę skalną, reprezentująca przypuszczalnie bliżej nieokreślony okres historyczny lub prehistoryczny, pod względem składu gatunkowego wykazuje znaczną analogię do obu poprzednio omówionych asocjacji. Zwraca w niej uwagę zwłaszcza duża liczba skorupek świdrzyków (Clausillidae). Wysokie wskaźniki liczebności (V i IV) osiągają tu: świdrzyk fałdzisty i świdrzyk pospolity Clausilia dubia, a także świdrzyk dwufałdkowy Alinda biplicata, nienotowany w pozostałych zespołach (tab. 1 Sf ). Dwa inne gatunki: świdrzyk prążkowany Cochlodina orthostoma i świdrzyk lśniący C. laminata takiej różnicy nie wykazują. Zwraca uwagę zarówno podobieństwo fauny subfosylnej (Sf) do zespołu ze stoków wzgórza (Sk), jak i różnica między tymi dwiema asocjacjami a zespołem występującym wśród ruin zamku (ZG, ZDE, ZDW), wyraźnie zaznaczona na spektrach malakologicznych (ryc. 3). Nasuwa się sugestia, że w okresie poprzedzającym zabudowę szczytowej polany, całe wzgórze było zasiedlone przez podobną asocjację malakologiczną. Biometryczne cechy wybranych populacji Badania cech biometrycznych populacji mięczaków występujących w siedliskach zmienionych wskutek działalności człowieka były podejmowane parokrotnie, a dotyczyły one m.in. terenów w różnym stopniu zabudowanych i uprzemysłowionych, a także zajętych przez ruiny dawnych budowli (S.W. Alexandrowicz 1988, 1990, 1995). Na opracowanym stanowisku objęto nimi pięć wybranych gatunków, a w zestawieniu uwzględniono wysokość skorupek oraz następujące wskaźniki statystyczne: N liczebność zbioru, H średnia arytmetyczna, b błąd standardowy, s odchylenie standardowe, przedziały wartości obliczone na poziomie ufności 0,05 (H ± 1,96 b i H ± 1,96 s) oraz przedział wartości ekstremalnych (min wymiar minimalny, max wymiar maksymalny). Wyniki pomiarów, przedstawione w formie tabelarycznej (tab. 2), zostały porównane z wymiarami skorupek tych gatunków, zanotowanymi w polskiej literaturze podręcznikowej (Urbański 1957, Wiktor 2004). Średnia wysokość skorupek i zmienność tej cechy u czterech badanych taksonów: poczwarówka maczugowata, poczwarówka pospolita, świdrzyk prążkowany i świdrzyk fałdzisty, odpowiada średniej wielkości okazów tych gatunków, notowanych przez wspomnianych autorów (Urbański 1957, Wiktor 2004) w polskich środowiskach naturalnych. Jedynie skorupki gatunku świdrzyk pospolity są nieco mniejsze i mieszczą się w dolnym zakresie wielkości okazów ze środowisk naturalnych. Określone 308

S.W. Alexandrowicz i W.P. Alexandrowicz zostało ponadto zróżnicowanie populacji świdrzyka fałdzistego, badane w pięciu próbkach pobranych na polanie wśród ruin. Jest ono nieznaczne, bowiem średnie arytmetyczne wysokości jego skorupek wahają się w granicach 15,9 16,9 mm, przy przedziałach ufności 15,7 16,1 16,6 17,2. W konsekwencji nasuwa się wniosek, że warunki życia wymienionych gatunków ślimaków na terenie dawnego zamku nie różnią się istotnie od tych, które charakteryzują otaczające je środowiska naturalne. Podobne wyniki badań cech biometrycznych zanotowano w ruinach niektórych zamków karpackich. Wielkość skorupek ślimaków z omówionych uprzednio populacji poczwarówki pospolitej i świdrzyka fałdzistego, jak też kilku innych gatunków (świdrzyk dwufałdkowy, ślimak gajowy Cepaea nemoralis, ślimak przydrożny Helicella obvia) odpowiadała dolnym zakresom ich wymiarów, notowanym w środowiskach nieprzekształconych przez człowieka (S.W. Alexandrowicz 1995). Nasuwa się sugestia, że taka właśnie prawidłowość może odnosić się do wielu przypadków. Podsumowanie Występowanie fauny mięczaków na wzgórzu zamkowym w Smoleniu nie było dotychczas przedmiotem zainteresowania i opracowania. W wyniku przeprowadzonych badań, wśród ruin starej warowni i w jej najbliższym otoczeniu stwierdzono natomiast występowanie zespołów ślimaków, obejmujących w sumie 34 taksony, reprezentujące 4 grupy ekologiczne. Charakterystyczną ich cechą jest przeważający udział gatunków preferujących środowiska otwarte, a także gatunków mezofilnych. Ślimaki cieniolubne występują głównie na stokach otaczających ruiny, a podobny skład wykazuje fauna subfosylna, znaleziona w osadach wypełniających niszę skalną. Badania malakologiczne prowadzone na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej mają ponad stuletnią tradycję, a zainicjowała je tzw. podróż naturalistów, zorganizowana w połowie XIX wieku przez warszawskich przyrodników. Były one następnie kontynuowane przez członków Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności oraz Pracowni i Muzeum Zoologicznego w Warszawie (A. Ślósarski, Ż. Król, R. Będowski, K. Demel, W. Poliński), którzy w swoich publikacjach wskazywali omawiany region jako szczególnie sprzyjający rozwojowi mięczaków (Alexandrowicz 2005). W podsumowaniu tych informacji J. Urbański (1973) zwrócił uwagę na występowanie bogatych zespołów ślimaków wśród ruin średniowiecznych zamków znajdujących się na tym terenie i podkreślił, że pełnią one funkcję refugiów w otaczającym je środowisku, od lat zagospodarowanym przez człowieka. Stopień zaawansowania omawianych badań w obiektach historycznych usytuowanych wzdłuż szlaku Orlich Gniazd jest stosunkowo niewielki. Przedstawione wyniki opracowania wykonanego w Smoleniu sugerują celowość zwrócenia uwagi na ten temat, a w ślad za tym podjęcia szczegółowego opracowania malakofauny występującej w obrębie zamków o różnym stanie zachowania oraz na terenach zajętych przez ruiny dawnych warowni pasma Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Istotne znaczenie ma również perspektywa równolegle prowadzonego, szczegółowego opracowywania współwystępujących zespołów subfosylnej malakofauny, co posłużyłoby do rekonstruowania modelu antropogenicznych przemian środowiska, które następowały w takich obiektach od średniowiecza. Przemiany te odpowiadają historii poszczególnych zamków, zagospodarowaniu i użytkowaniu powierzchni objętej ich rozbudową oraz postępującemu niszczeniu zabudowy i stopniowemu przekształcaniu jej w zachowanych do dziś ruinach. Zaplanowanie i podejmowanie odpowiednich studiów w tym zakresie w pełni zasługuje na promocję i realizację. W wielu mniej lub bardziej zniszczonych, europejskich zamkach, warowniach i budowlach historycznych, badania malakologiczne były podejmowane od szeregu lat oraz są nadal kontynuowane. Prowadzono je zwłaszcza w Niemczech (Zeissler 1968, 1980, Münzig 309

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 4, 2014 1977, Matzke 1985, Haldemann 1990, Bössneck 1996), a obszerna publikacja prezentująca charakterystykę fauny ślimaków z 123 zamków ukazała się w Republice Czeskiej (Juřičková 2005). Polskie badania dotyczyły głównie składu i zróżnicowania malakofauny znajdownej w ruinach zamków karpackich (S.W. Alexandrowicz 1995, W.P. Alexandrowicz 2013), a także na Wawelu w Krakowie (S.W. Alexandrowicz 1988, M. Gołas-Starzewska 2013). Były one również prowadzone wśród dawnych zabudowań rzymskiego miasta Ulpia Oescus w północnej Bułgarii (Alexandrowicz 1994) oraz w znanym i powszechnie odwiedzanym starożytnym obiekcie Forum Romanum w Rzymie (S.W. Alexandrowicz 2012). Skład i struktura zespołów ślimaków znajdowanych wśród ruin odzwierciedla wpływ kilku czynników. Są to głównie: charakter pokrywy roślinnej, budowa geologiczna podłoża, rodzaj materiału kamiennego użytego do zabudowy, stopień zagospodarowania obiektu oraz nasilenie ruchu turystycznego. Jedną z istotnych okoliczności rzutujących na charakter współczesnej i subfosylnej malakocenozy jest udział węglanu wapnia w glebie oraz w otaczających skałach i murach. Na obszarach zbudowanych z utworów geologicznych ubogich w ten składnik (piaskowce i łupki ilaste albo granity, gnejsy i łupki krystaliczne), fauna mięczaków występująca wśród ruin i zabudowań jest zazwyczaj znacznie bardziej bogata i różnorodna niż w ich najbliższym i dalszym otoczeniu. Głównym tego powodem jest lokalne wzbogacenie podłoża w CaCO 3, związane z rozpadem zaprawy murarskiej i kamieni budowlanych. PIŚMIENNICTWO Alexandrowicz S.W. 1988. Malacofauna of the Wawel Hill in Cracow. Folia Malacologica 2: 29 51. Alexandrowicz S.W. 1990. The malacofauna of dumps of the soda factory in Cracow. Folia Malacologica 4: 25 37. Alexandrowicz S.W. 1994. Molluscan fauna of sediments covering Roman Ruins of Ulpia Oescus in North Bulgaria. Kwartalnik AGH, Geologia 20 (3): 341 346. Alexandrowicz S.W. 1995. Ruins of Carpathian castles as refugies of land snails. Ochrona Przyrody 52: 3 18. Alexandrowicz S.W. 2005. Historia badań malakologicznych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W: Paryka J. (red.). Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Tom 3 Suplement: 45 55. Alexandrowicz S.W. 2012. Malacofauna of the Forum Romanum and adjacent ancient Roman monuments. Folia Malacologica 20 (4): 289 293. Alexandrowicz S.W., Alexandrowicz W.P. 2011. Analiza malakologiczna metody badań i interpretacji. PAU, Rozprawy Wydziału Przyrodniczego 3: 1 302. Alexandrowicz W.P. 2013. The Malakofauna of the castle ruins in Melsztyn near Tarnów (Rożnów Foothills, Southern Poland). Folia Malacologica 21 (1): 9 18. Antoniewicz M. 1998. Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Wyd. Szumacher, Kielce. Bössneck U. 1996. Mollusken-Lebensgemeinschaften an 52 thüringischen und sächsischen Burgstellen ein Beitrag zur Wirbellosen-Faunistik an alten Siedlungsplätzen. Malakologische Abhandlungen, Staatliches Museum für Tierkunde, Dresden 18: 83 106. Cyrek K., Socha P., Stefaniak K., Madeyska T., Mirosław-Grabowska J., Sudoł M., Czyżewski Ł. 2010. ThePalaeolithicoftheBiśnikCave(Southern Poland) against the environmental background. Quaternary International 220 (1 2): 5 30. Gołas-Starzewska M. 2013. Malacofauna of the Wawel Hill in Cracow (Poland) a quarter of century after its first desription. Folia Malacologica 21 (1): 19 23. Haldemann R. 1990. Die Gastropodenfauna des Burgberges Rochsburg bei Karl-Marx-Stadt, mit Neufund von Helicodiscus singleyanus (Pilsbry) für die Fauna der DDR. Malakologische Abhandlungen, Staatliches Museum für Tierkunde, Dresden 15: 73 80. Juřičková L. 2005. Měkkyši (Mollusca) hradú jako ekologickeho fenoménu (Česká Republika). Malacologica Bohemoslovaca 3: 100 148. Kornecki M. 1966. Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej. Wyd. Wydziału Kultury Prezydium WRN w Krakowie, Kraków. 310

S.W. Alexandrowicz i W.P. Alexandrowicz Krajcarz M.T., Sudoł M., Krajcarz M., Cyrek K. 2012. The site of Late Quaternary cave sediments the Shelter above the Zegar Cave in Zegarowe Rocks (Częstochowa Upland). Przegląd Geologiczny 60 (10): 546 553. Matzke M. 1985. Synantrope Besiedlungen mit Landschnecken bei Schlössern und Burgen am nördlichen Fusse des Westerzgebirges und Halle (Saale) (Gastropoda). Malakologische Abhandlungen, Staatliches Museum für Tierkunde, Dresden 10 (2): 131 138. Münzig K. 1977. Schnecken aus zwei Burgruinen des östlichen Schwarzwaldes. Malakologische Abhandlungen, Staatliches Museum für Tierkunde, Dresden 5 (19): 263 266. Sosnowski K. 1948. Jurajski szlak Orlich Gniazd. Ziemia 39 (6): 122 129. Stefaniak K., Muzolf B., Mirosław-Grabowska J., Socha P. 2009. Studies in the caves of the Zegarowe Rocks. W: Stefaniak K., Socha P., Tyc A. (red.). Karst of the Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes palaeoenvironments and protection. Faculty of Earth Sciences University of Silesia Zoological Institute University of Wrocław, Sosnowiec Wrocław: 255 272. Szymanek M., Krajcarz M.T., Krajcarz M., Sudoł M. 2013. Malakofauna of cave deposits from the rock shelter in Smoleń in the Wodąca Valley (Częstochowa Upland). Folia Malacologica 21 (3): 202. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. PZWS, Warszawa. Urbański J. 1973. Charakterystyka fauny ślimaków (Gastropoda) Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Rocznik Muzeum Częstochowskiego 3: 217 232. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wyd. Mantys, Olsztyn. Zeissler H. 1968. Die Schnecken an der Burgruine Haineck bei Nazza. Malakologische Abhandlungen, Staatliches Museum für Tierkunde, Dresden 2 (2): 113 117. Zeissler H. 1980. Über die Schnecken an der Burgruine um Meiningen. Malakologische Abhandlungen Staatliches Museum für Tierkunde Dresden 6 (15): 207 212. Zinkow J. 1977. Orle gniazda i warownie jurajskie. Sport i Turystyka, Warszawa. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (4): 301 311, 2014 Alexandrowicz S.W., Alexandrowicz W.P. Malacofauna in ruins of the Smoleń castle the nature reserve near Pilica (S Poland) The medieval castle in Smoleń dates from the 14 th century and was destroyed three hundred years later. Its conditions in the 19 th century are illustrated on drawings made at the time. Ruins of the castle, currently renovated (Fig. 1A), are situated by the road between Wolbrom and Pilica (45 km NNW of Kraków), at the top of a hill in the eastern part of the Kraków-Częstochowa Upland (Figs 1B C). They are situated on the deforested glade about 150 m long (the area of ca 5000 m 2 ), where fragments of walls and old buildings, as well as rocky forms of the upper Jurassic limestones are preserved. Malacological investigations were carried out in three parts of the ruins, distinguished as the Upper Castle and two parts of the Lower Castle the higher part and the lower part (Fig. 2). All of them are inhabited by a rather similar fauna, described as one assemblage of molluscs represented by 32 taxa (Table 1). Snails living in open environments clearly dominate. They are accompanied by mesophilic species, while species typical of shaded habitats occur as an admixture (Fig. 3 ZG, ZDE, ZDW). Indices of constancy and dominance calculated for the whole assemblage in question indicate their most important components (Fig. 4). The different type of the fauna was found on the forested slope, surrounding the hill with ruins. Mesophilic species accompanied by snails which prefer shaded and partly shaded environments dominate here (Table 1 Sk, Fig. 6 Sk). A similar assemblage occurs in sediments filling a rocky niche developed within outcrops of limestones. It is a subfossil fauna corresponding to a historic or prehistoric period (Table 1 Sf, Fig. 3 Sf). This resemblance suggests that in the period preceding the construction of the castle, the hill in Smoleń was colonised by one type of malacological assemblages. Biometric examinations of selected species indicted that ecological conditions within ruins and in surrounding areas were quite similar to one another (Table 2). The presented results of the study indicate that further detailed research are required on the present day and subfossil fauna of molluscs, which occur within several old castles and ruins of castles in the Kraków-Częstochowa Upland along the touristic trail of Eagle s Nests. 311